Фарғона вилоятида хизмат сафарида бўлиб турган Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий Усмонхон Алимов ҳазратлари ва Дин ишлари бўйича қўмита раиси Абдуғофур Аҳмедов ва уларга ҳамроҳлик қилиб турган Фарғона вилояти бош имом-хатиби Убайдуллоҳ домла Абдуллаев, Диний идора Иш бошқарувчиси Рустам Жамилов ва бошқа мутасаддилар Риштон туманидаги “Хўжа Илғор” жоме масжиди ва шу номдаги зиёратгоҳга ташриф буюрдилар.

Диний соҳа раҳбарлари дастлаб, жоменинг мажлислар залида Риштон туманида фаолият юритаётган имом-хатиб ва имом ноиблари билан учрашув ўтказдилар. Мулоқот чоғида Муфтий ҳазратлари юртимизда диний-маърифий соҳада олиб борилаётган ижобий ислоҳотлар, айни замонда имом-хатиб ва ноибларнинг олдида турган муҳим вазифалар тўғрисида сўзладилар, бунда соҳа ходимлари ёшларимизни турли ёт ғоялар таъсирига тушиб қолмаслиги учун фаол тарғибот ишларини олиб бориш, маърифат тарқатиш, жамиятимиз ҳаётида нафақат имом-хатиблар, балки имом ноиблари ҳам фаол бўлишлари лозимлигига алоҳида урғу бердилар.

Зеро, янгиланаётган Ўзбекистонда олиб борилаётган барча ишлар халқимизни рози қилишга қаратилганини Муҳтарам Президентимиз ҳар доим таъкидлаб келмоқдалар: “Бизнинг бош мақсадимиз - халқимизнинг розилиги. Бу Президент сифатида менинг, барча бўғиндаги раҳбар ва мутасаддилар, депутат ва сенаторлар, бутун давлат идораларининг фаолиятига берилган энг олий ва энг адолатли баҳодир. Агар халқимиз биздан рози бўлса, Яратган ҳам рози бўлади”.

Шунингдек, тадбирда имом-хатиблар ўзларини қизиқтирган саволларга мутасаддилар томонидан жавоб олдилар. Шунингдек, “Хўжа Илғор” масжид ҳолати, намозхонларга қилинган шарт-шароитлар билан яқиндан танишилди.

Меҳмонлар ташриф давомида шу ерда жойлашган “Хўжа Илғор” қадамжосини зиёрат қилиб, бу ернинг тарихи ҳақида суҳбат қурдилар, Қуръони карим оятлари тиловат қилинди, муфтий ҳазратлари ўтганлар ҳаққига хайрли дуолар қилдилар.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Хабарингиз бор, айни кунларда Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий Усмонхон Алимов ҳазратлари ва Дин ишлари бўйича қўмита раиси Абдуғофур Аҳмедов хизмат сафари билан Фарғона вилоятида бўлиб турибдилар. Меҳмонларга Фарғона вилояти бош имом-хатиби Убайдуллоҳ домла Абдуллаев, Диний идора Иш бошқарувчиси Рустам Жамилов ва бошқа мутасаддилар ҳамроҳлик қилмоқда.
Сафар давомида муҳтарам Президентимизнинг ташаббуслари билан Сурия давлатининг қуролли тўқнашувлар бўлаётган ҳудудларидан “Меҳр” номли инсонпарвалик тадбирлари доирасида она-Ватанга қайтарилган Фарғона вилояти Бешариқ туманида яшовчи аёллар ва болалар истиқомат қилаётган хонадонларга ташрифлар амалга оширилди.
Айтиш керакки, ушбу хонадон республикамизнинг энг олис ва Тожикистон давлати билан чегарадош бўлган ҳудудда жойлашган. Меҳр инсонпарварлик операцияси доирасида юртимизга олиб келинган Исоқова Умидахон ва унинг 3 нафар фарзанди учун ҳукуматимиз томонидан барча шарт шароитлар ҳозирланган, ўқиш ва таълим олиш учун ҳамма имкониятлар яратиб берилган.
Муфтий ҳазратлари билан самимий бўлиб ўтган суҳбатда жабрдийдаларнинг кўнгли илиқ сўзлар орқали кўтарилди ҳамда меҳр-мурувват ишлари амалга оширилди.
Мана шундай савобли ишлар орқали ушбу инсонларнинг синиқ кўнгиллари кўтарилди, дилларига мамнунлик улашишилди. Ўз навбатида, мазкур оила эса юксак эътибор ва катта ғамхўрликлардан чексиз мамнун бўлганларини изҳор этишди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

بسم الله الرحمن الرحيم

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَم، وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى رَسُولِهِ الأَكْرَم وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ أَجْمَعِيْنَ اَمَّا بَعْدُ

ИСЛОМ ДИНИНИНГ ФОЛБИНЛИК, СЕҲР ВА “ДУОХОНЛИК” КАБИ АМАЛЛАРГА МУНОСАБАТИ

Муҳтарам жамоат! Сеҳр деганда бир нарсани ҳақиқатидан бошқа тарафга буришни тушунилади. Бундан сеҳргарларни ботил нарсани ҳақиқат қилиб кўрсатишлари келиб чиқади. Сеҳрни айрим уламолар мана бундай тушунтиришган: сеҳр бу – сеҳргар билан жин ўртасидаги келишувдан иборат бўлиб, унга кўра жин сеҳргарга итоат қилиб, ёрдам беради ва сўраган нарсасини бажаради. Бунинг учун сеҳр қилмоқчи бўлган киши жинга атаб баъзи ҳаром ва ширк амалларни бажариши керак. Бундан эса сеҳр-жоду қилувчилар маъсият, ширк ва куфрдан иборат ишларни қилишлари ва шунга буюришлари маълум бўляпти. Исломдан олдин бу иш жуда ҳам кенг авж олган эди. Жинларнинг айримлари осмондаги фаришталарнинг ўзаро гапларини ўғринча эшитиб олиб, ердаги фолбинларга етказиб туришган. Қуръон нозил бўла бошлагандан кейин жинлар ва фолбинлар ўртасидаги ушбу муносабатлар ниҳоясига етган. Бу ҳақида Қуръон каримда жинларнинг тилидан шундай дейилади:

 وَأَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ ۖ فَمَن يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَّصَدًا

وَأَنَّا لا نَدْرِي أَشَرٌّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الأرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا 

(سورة الجن 9-10)

яъни: “Энди ҳозир (Муҳаммад пайғамбар бўлгач), кимки (қайси жин) тингламоқчи бўлса, ўзини кузатиб турган бир учар юлдузни топар. Биз ердаги кишиларга ёмонлик ирода қилинганми ёки Парвардигорлари уларга тўғри йўлни ирода қилганми, билмасмиз” (Жин сураси 9-10-оятлар).

Азизлар! Агар эътибор берсак, сеҳр-жоду билан бирга доим фолбинлик зикр қилинади. Фолбинлик бу – келажакдан, ғайбдан хабар беришдир. Ғайб илми Аллоҳга хос бўлганлиги учун уни даъво қилиш – исломдаги гуноҳи кабиралардан биридир. Сеҳр ва фолбинликнинг ҳар бири гуноҳ жиҳатидан бир-биридан кам бўлмаганлиги учун ҳар иккиси ҳақида бир ҳадиси шарифда умумлаштириб келтирилган. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар:

مَنْ أَتَى كَاهِناً أَوْ عَرَّافاً فَصَدَّقَهُ بِمَا يَقُولُ فَقَدْ كَفَرَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَى مُحَمَّدٍ

(رواه الإمام أحمد عن أبي هريرة رضي الله عنه)

яъни, “Кимда-ким сеҳр-жоду қилувчи ёки фол очувчига бориб, унинг айтаётган гапларига ишонса, Муҳаммадга нозил қилинган (ислом дини)га куфр келтирибди” (Имом Аҳмад ривоятлари).

Фолбинлар кўпроқ келажакда рўй берадиган ишларни билишларини даъво қиладилар. Бу эса, шариат ҳукми бўйича, куфр ҳисобланади. Чунки ғайбни фақат Аллоҳ таолонинг Ўзигина билади. Ким уни билишни даъво қилса, кофир бўлади. Аллоҳ таоло Қуръони каримда:

 وَعِندَهُۥ مَفَاتِحُ ٱلْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَآ إِلَّا هُوَ...

 (سورة الأنعام 59)

яъни, “Ғайб (яширин иш ва нарсалар) калитлари Унинг ҳузуридадир. Уларни Ундан ўзга билмас...” деб марҳамат қилган (Анъом сураси 59-оят).

Яна бошқа бир оятда эса:

عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا

яъни, “(У) ғайбни билувчидир. Бас, Ўз ғайбидан бирор кимсани хабардор қилмас. Фақат Ўзи рози бўлган (танлаган) пайғамбарнигина (икки дунёнинг баъзи сирларидан огоҳ этар). Бас, албатта, У (Аллоҳ) (ҳар бир пайғамбарнинг) олдидан ҳам, ортидан ҳам кузатувчи (фаришта) йўллар”, – деб марҳамат қилган (Жин сураси 27-оят).

Фолбинлар ҳаттоки Аллоҳ таоло пайғамбарларига ҳам билдирмайдиган ғайб ишларни билишни даъво қилаётган ёлғончи эканликлари шу ердан маълум бўляпти.

Али ибн Абу Толиб разияллоҳу анҳу: “Фолбин – сеҳргардир, сеҳргарлик эса кофирлик аломатларидандир,” – деганлар.

Юқоридаги оят ва ҳадиси шарифлардан маълум бўлишича, сеҳр-жоду, башоратчилик ва бошқа иссиқ-совуқ қилиш каби ишлар шариатимизда қаттиқ қораланган. Ҳаттоки айрим ҳадиси шарифларда келтирилишича, ушбу ишлар ҳалокатга олиб борувчи амаллардан экан. Шунинг учун бу ишларни ҳеч қандай сабаб билан умуман оқлаб бўлмайди.

Азизлар! Минг афсуслар бўлсинки, бугунги кунимизда ҳам фолбинларнинг ҳам жамият, ҳам оилалар тинчлигига раҳна солаётгани ҳеч кимга сир эмас. Турли “дуохон”, азайимхон ва улар каби бошқа шахслар ҳузурига бориб, ҳам вақтини ҳам нақдини сарфлаш билан бирга Яратганга осий бўлаётган юртдошларимиз ҳали-ҳануз учраб турибди. Уларнинг орасида фарзандларимизнинг тарбиясида ўринлари катта бўлган аёлларнинг кўплиги ташвишимизни яна ҳам орттиради. Жамиятда юз берадиган ажралишларнинг катта қисмига айнан шулар сабабчи бўлади, десак, хато қилмаймиз. Бу ҳақда Қуръони каримда бундай дейилган:

واتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَىٰ مُلْكِ سُلَيْمَانَ ۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَٰكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ ۚ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّىٰ يَقُولَا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ ۖ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ ۚ وَمَا هُم بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنفَعُهُمْ ۚ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ ۚ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْا بِهِ أَنفُسَهُمْ ۚ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ

яъни, “Ва Сулаймон подшоҳлигидаги шайтонлар (жинлар) айтган нарсаларга эргашадилар. Сулаймон кофир эмас эди, балки одамларга сеҳр ўргатадиган шайтонлар кофир эдилар. Бобилдаги Ҳорут ва Морут (номли) фаришталарга туширилган нарсаларга (эргашадилар). Ҳолбуки, у фаришталар: "Биз фақатгина фитнамиз (яъни, одамларни алдаб имтиҳон қилиш учун юборилганмиз) бас, (биз айтган нарсаларни қилиб) кофир бўлиб қолма", демасдан туриб, ҳеч кимга ҳеч нарса ўргатмас эдилар. Ва ўшалардан (Ҳорут ва Морутдан) эр хотиннинг ўртасини бузадиган нарсаларни ўрганадилар. (Лекин) улар (яҳудийлар) Аллоҳнинг изнисиз ҳеч кимга зарар етказа олмайдилар. Ҳеч фойдасиз, билакс, зарарли нарсаларни ўрганадилар” (Бақара сураси 102-оят).

Демак, улар қадимдан кишини жуфтидан ажратишга ҳаракат қилиб келишган экан. Айнан фолбинлар сабаб эр-хотинлар ўртаси бузилиб кетаётгани каби, қариндош-уруғлар ва қўни-қўшнилар ораси ҳам тобора бузилиб кетяпти. Инсон бошига тушган кулфат, мусибат ёки ўзига етган хасталик сабаб улар ҳузурига боради. Улар эса бу ишларни овсинингиз, қўшнингиз ёки фалончилар сизга қарши ўқитгани, иситма-совутма қилгани сабаб бўлди деб, ўзларини топқир қилиб кўрсатади. Натижада қариндош ва маҳалладошлар орасига совуқчилик тушади. Биз агар бу борада динимиз кўрсатмаларига амал қилсак, имонимиз мукаммал ва Аллоҳнинг олдида юзимиз ёруғ бўлади. Чунки Парвардигори олам сиз-у бизларни бу дунёда ака-ука ва аҳил-дўст бўлиб яшашга буюргандир.

Ҳозирги пайтда фол очишнинг турлари сон-саноқсиз бўлиб кетди. Карта билан, қушларга хат торттириш билан, қўлнинг кафтига қараб туриб, суратга қараб ва ҳоказолар... Юқорида айтилгандек, буларнинг ҳаммаси – куфр ишлардир. Пайғамбаримиз саллоллоҳу алайҳи васаллам:

مَنْ أَتَى عَرَّافًا، فَسَأَلَهُ عَنْ شَيْءٍ فَصَدَّقَهُ لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صَلَاةٌ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً

(رواه الإمام مسلم)

яъни, “Кимда-ким фолбинга бориб, ундан бирор нарса сўрасаю ва унинг айтганига ишонса, унинг 40 кунлик намози қабул бўлмайди”, – деганлар. Бу ҳадиси шарифда фолбинга бориш оқибатида қилинган ибодатларни ҳам қабул бўлмаслиги айтилмоқда.

Муҳтарам жамоат! Кўпинча шумланиш ёки бирор нарсани бехосият деб ҳисоблаш одамларда учраб туради. Динимизда бунинг муолажаси берилган. Бунинг учун Аллоҳ таолога таваккул қилиш ва унинг қазои-қадарига имон келтириш керак. Агар шунда ҳам инсоний табиати ғолиб келиб, шумланиш давом этса, бу нарсага енгилиб юравермасдан таваккул қилади. Бу борада ушбу ҳадис ривоят қилинган:

 ثَلَاثَةٌ لَا يَسْلَمُ مِنْهُنَّ أَحَدٌ الظَّنُّ وَالطِّيَرَةُ وَالْحَسَدُ فَإِذَا ظَنَنْتَ فَلَا تَحَقَّقْ إِذَا تَطَيَّرْتَ فَلَا تَرْجِعْ

وَإِذَا حَسَدْتَ فَلَا تَبْغِ 

(رواه الإمام عبد الرزاق في مصنفه)

яъни, “Уч нарсадан ҳеч ким саломат бўлмайди: гумон, шумланиш ва ҳасад. Агар гумон қилсангиз, рўёбга чиқарманг, шумлансангиз қайтманг ва ҳасад қилсангиз, ўзингизни тийинг (ҳасадни рўёбга чиқарманг)” (Имом Абдурраззоқ “Мусаннаф”да ривоят қилганлар).

Шунинг учун ёқмаган нарсани кўрганда, инсон “Эй Аллоҳ, яхшиликни келтирувчи ҳам, ёмонликни дафъ қилувчи ҳам Ўзингсан! Сендан ўзга куч ҳам, қудрат ҳам йўқ!” – деб айтишликка буюрилганмиз.  Бу ҳақда Умар разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам:

مَنْ عَرَضَ لَهُ مِنْ هَذِهِ الطِّيَرَةِ شَيْءٌ فَلْيَقُلِ "اللَّهُمَّ لَا طَيْرَ إِلَّا طَيْرُكَ وَلَا خَيْرَ إِلَّا خَيْرُكَ وَلَا إِلَهَ غَيْرُكَ

яъни, “Кимда ушбу шумланишлардан бири пайдо бўлса, (Эй Аллоҳ, ёмонлик ҳам яхшилик ҳам фақат сендан. Сендан ўзга илоҳ йўқ), деб айтсин”  деганлар.

Демак, мусулмон шахс сеҳр-жоду қилувчилар, фолбинлар, азайимхон ва “дуохон”ларга бормаслиги ва ишонмаслиги кераклигидан ташқари, уларни ҳузурига етаклаши мумкин бўлган шумланишдан ҳам сақланишлари лозим бўлар экан.

 Аллоҳ таоло барчаларимизни сеҳр-жоду, ирим-сирим ва бошқа гуноҳлардан саломат қилиб, жамиятимиз ва ундаги оилаларни аҳил-иноқ бўлиб яшашга тавфиқ ато этсин!  

Ақидавий масала шарҳи

Аллоҳнинг калом сифати

Муҳтарам азизлар! Маърузамиз давомида ҳозирги кундаги долзарб ақидавий масалалардан бири бўлмиш Аллоҳ таолонинг калом (гапириш, сўзлаш) сифати ҳақида суҳбатлашамиз.

  Ҳозирги кунда баъзи сохта салафийлар Аллоҳ таоло ҳам биз бандаларга ўхшаб ҳарф ва овоз ёрдамида гапиради, демоқда. Ваҳоланки, Аҳли сунна вал жамоа – Мотуридий ва Ашъарий эътиқодида Аллоҳ таолонинг бирор-бир сифати ҳақиқати (моҳияти)да ҳам, кайфияти (кўриниши)да ҳам бандаларнинг сифатларига ўхшамайди. Бу ҳақда мўътабар “Фиқҳул акбар” китобида қуйидаги жумлалар келтирилган:

وصفاتُهُ كلُها بخلافِ صفاتِ المخلوقينَ، يعلمُ لا كعلمِنا، يَقْدِرُ لا كقدرَتِنا، يَرَى لا كرؤيَتِنا، يتكلمُ لا ككلامِنا، ويسمعُ لا كسمعِنا. نحنُ نتكلمُ بالآلاتِ والحروفِ، واللهُ تعالى يتكلمُ بلا حروفٍ ولا آلةٍ. والحروفُ مخلوقةٌ، وكلامُ اللهِ تعالى غيرُ مخلوقٍ

яъни: Аллоҳ таолонинг барча сифатлари яратилганларнинг сифатларидан ўзгачадир. Унинг билиши бизнинг билишимиз каби эмас, қудрати бизнинг қодирлигимиз каби эмас, кўриши бизнинг кўришимиз каби эмас, эшитиши бизнинг эшитишимиз каби эмас. Биз воситалар ва ҳарфлар билан гапирамиз. Аллоҳ таоло воситалар ва ҳарфларсиз гапиради (яъни, уларга муҳтож эмас). Ҳарфлар яратилгандир, Аллоҳ таолонинг каломи яратилган эмасдир.

Демак, юртимизда анъанавий ҳисобланган мотуридийлик таълимотига кўра, Аллоҳ таолонинг эшитиш, кўриш, гапириш ва шу каби сифатларини яратилганларнинг сифати каби деб тушунмаслик керак. Зеро, яратувчи билан яралмишнинг сифатлари асло бир хил бўлмайди. Аллоҳ таолонинг сифатлари унинг илоҳлигига хос ва мос бўлади. Аллоҳ таоло сифатларининг моҳиятини Аллоҳнинг Ўзига топширамиз. Мана шундай қилиш саҳобаи киромлар ва салафи солиҳинларимизнинг йўлларидир. Аллоҳ таолонинг сифатлари борасида чуқур кетиб улар борасида баҳс қилиш эса бидъатчи кимсаларни йўлидир. Бу ҳақда улуғ аждодимиз Абул Муъин ан-Насафийнинг "Ат-Тамҳид ли қоваид ат-тавҳид” китобларида ҳам атрофлича маълумотлар келтирилиб, адашган тоифаларга раддиялар берилган.

Шунингдек, Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳ: “Аҳли бидъатлар – Аллоҳ таолонинг исм-сифатлари, каломи, илми ва қудрати ҳақида гапирадилар, саҳобаи киромлар ва уларга эргашганлар тилини тийган нарсалардан тийилмайдилар” деганлар.

Хулоса шуки, бу масалада уламоларимиз баён қилиб берган маълумотлар билан кифояланиш ва бу борада чуқур кетмаслик мақсадга мувофиқдир.

Аллоҳ таоло барчаларимизни соғлом ақидада, ҳақ йўлда собитқадам айласин!

Келаси жума маърузаси “Мазҳаблар Қуръон ва ҳадис маҳсули” ҳақида бўлади, иншааллоҳ.

Мусулмон диёрлари, жумладан юртимизда ҳам қадимдан масжидлар фаолиятида уларга белгиланган вақф мулклари катта аҳамият касб этган.

(“Вақф” сўзи луғатда “тутиб туриш”, “тўхтатиш” маъноларини англатади. Шаръий таърифда эса: “Муайян нарсанинг аслини сақлаб қолиб, ундан келадиган фойдани садақа қилишдир”.)

Вақф Ислом шариатида кенг тарғиб этилган, манфаати давомли, савоби узлуксиз бўлган иқтисодий хайрия ишидир. Қадимдан мўмин-мусулмонлар вақфнинг манфаати ва савобидан умидвор бўлиб, бунга катта эътибор қаратиб келганлар. 

Вақфга оид муносабатлар қандай тартибга солинган?

Вақф мадраса, масжид, мозор, қорихона каби муассасалар фойдасиги белгиланган турли кўринишдаги мол-мулк бўлиб, унинг расмий-ҳуқуқий ҳужжати вақфнома деб аталган. Вақфномалар қозихоналарда вақф қилувчи — воқиф, қози, аълам, муфтий ва холис гувоҳлар иштирокида тузилиб, муҳрланган. Вақфномалар, маълум вақт ўтгач, шароит тақозосига кура, (вакфноманинг йўқолиши, яроқсиз холга келиши ва бошқа сабаблар билан) янгиланиб турилган. Бир масжидга турли вақтларда турли кишилар тарафидан ҳам мулклар ажратилган ва улар учун алоҳида вақфномалар тузилган. Вақфнинг бир кўринишида вақф қилинган мол-мулк вақф қилувчи, яъни воқифнинг кўлидан бутунлай чиқиб кетган, иккинчи кўриниши эса воқифга вақф қилинаётган мулкдан келаётган даромаднинг бир қисмини ўзига олиш имконини берган. Вақф хўжалиги ишларини юритувчи шахс - мутаваллини белгилаш ва вақф даромадини тақсимлаш воқифнинг ихтиёрида бўлган[1].

Ўртаҳол кишилар ҳам вақф қила олган...

 Архив ҳужжатларида қайд қилинишича, 1884 йилги қайдномаларда Тошкент шаҳрида рўйхатга олинган вақфли масжидлар 125 тани ташкил этган. Масжидларда имом, муаззин, мутавалли, йирик масжидларда эса фаррош, сартарош ва қоровул хизмат қилган. Улар масжиднинг вақф мулкидан белгиланган тартибда маблағ билан таъминланган. Масжиднинг вақфлари аввало масжид қурувчиси, қолаверса, ҳокимлар ва ўзига тўқ кишилар томонидан ажратилган. Катта мол-мулкка эга бўлмаган ўртаҳол кишилар ҳам кичикроқ маблағ эвазига дўконга эга бўлиб, бирор бир масжидга вақф қила олган.

Масжид вақфларини, асосан, шаҳардаги савдо ва ҳунармандчилик дўконлари ҳамда ерлар ташкил қилган. Бозорлардан таш­қари, масжидга туташ ерда ва масжид ҳовлиларида ҳам вақф сифатида дўконлар ишга туширилган ва уларда сўфи (муаззин) ёки мутавалли савдо қилган. Бундан ташқари, карвонсаройлар, тегирмонлар, обжувозлар, экинзорлар, боғлар, дарахтзорлар, ҳовлилар ва пул маблағлари ҳам эгалари томонидан белгиланган шартлар асосида вақф қилинган[2].

Ўктамбек Султонов “Тошкент масжидлари тарихи” рисоласидаги тадқиқотларида масжидларнинг ўз вақф мулклари ҳақида алоҳида тўхталиб ўтади. Унда келтирилишича, Говкуш (Говкушон) маҳалласидаги масжидга Мирҳоди Мирболта ўғли Раста бозорида бир дўкон вақф қилган.

Қуйи Дегрез маҳалласидаги Саидазимбой Муҳаммадибой ўғли ўзи қурдирган масжидига бошқа бир саройи даромадидан масжидга йилда 25 тилла вақф қилган. Шундан кундалик имом 10 тилла, жума намози имоми 5 тилла, муаззин 5 тилла, қолган 5 тилла масжид эҳтиёжига сарфланган.

Шаҳарнинг марказий масжидларидан ҳисобланган “Ҳожа Аҳрор” жоме масжиди эса 1884 йилда масжид атрофи ва бозор ичида 102 та дўкондан йилига 120 сўм, масжид яқинидаги Солиҳбек додхоҳ авлодларига қарашли бир саройдан йилига 120 сўм, жами 240 сўм вақф даромади ҳисобига фаолият кўрсатган.  

Бу албатта масжидларнинг барқарор ишлаб туриши, улар қошида фаолият юритган мадраса, қироатхоналар мударрис ва талабаларининг таъминоти, қолаверса, ижтимоий ҳимояга муҳтож кишиларга ёрдам кўрсатиб туриш учун шариатнинг мукаммал ва савоби улуғ тизимидир. Бошқа жиҳатдан эса, илм аҳлига, Қуръон аҳлига ҳомийликдир. Токи илм талаб қилгувчи, Аллоҳнинг байтини хизматини қилувчи кишилар турмушида муҳтожлик сезиб, бошқа ишларга чалғимасин. Минг йиллардан бери қўлланилиб келинган мазкур тажрибанинг қанчалик самарали натижа бергани тарихдан маълум. Дунё илм-фани тамаддунига муносиб ҳисса қўшган улуғ сиймолар, мўътабар алломаларимиз бошланғич (асосан ҳал қилувчи) билимларини ана шундай вақф мулклари эвазига фаолият кўрсатган масжид ва мадрасаларда олганлар.

“Мозийга қайтиб иш кўрмоқ хайрлидур”

Маълумки бугунги кунда юртимиздаги масжидларнинг молиявий таъминотини асосан иона (эҳсон) қутилари ва диний маросимлардан келиб тушадиган ихтиёрий хайрия маблағлари ташкил этади. Ана шу манбадан диний ташкилот ўз хўжалигини юритади: ходимларга маош, коммунал тўловлар ва бошқа харажатларни амалга оширади. Шаҳарлар маркази ёки катта йўл бўйларида жойлашган масжидлар ўз-ўзиини таъминлай олар, бироқ, чекка ҳудудлардаги масжидларга нисбатан бу фикрни айта олмаймиз. “Ўз аравасини торта олмайди”. Ҳомийлик маблағларига қараб қолинган... Бизда масжидларни расмий ҳомийлик ёки оталиққа олган давлат ёки хусусий тартибдаги ташкилот йўқ. Чунки бизда қонунчиликка кўра дин давлатдан ажратилган ва давлат диний ташкилотларни молиялаштирмайди. Яқинда депутатлардан бирининг аҳолисининг 90% фоизидан ортиғи ислом динига эътиқод қилувчи давлатимизда ислом дини анъаналарига боғлиқ баъзи меъёрларни қонунчиликка киритиш жамиятдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солишда фойда бўлишини айтган гаплари эътиборга молик.  Бугун сўз эркинлиги устувор ҳимоя остига олиниб, мамлакат ривожи, халқ фаровонлиги, мавжуд муаммоларни ҳал этиш йўллари юзасидан таклиф ва шикоятлар тингланаётган экан, нима учун диний ташкилотларни янгича (тарих ва бугунги жаҳон тажрибаси) тизим асосида ишлаши учун қонунчиликка тегишли ўзгартириш лойиҳасини тақдим этиш мумкин эмас?

Бизда масжид ходимлари жуда кам ойликка ишлашади. Баъзилари иш ҳаққи олишмайди. Тўғри, Аллоҳ учун холис хизмат қилишни ихтиёр этишар, лекин масжид хизмати учун ҳақ олиш шариатда бор ва бу ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳунинг халифалик даврларидан буён давом этиб келади. 

 Бундан уч йил аввал масжидлар қошида қўшимча хўжалик фаолиятини йўлга қўйиш бўйича Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг ҳужжати қабул қилинган. Бироқ, бу етарли бўлмади. Агар биз ўтмиш тажрибасига таянган ҳолда масжидларга нисбатан вақф мулкчилигини жорий этсак-чи, нималарга эришамиз? Яъни тадбиркорлар, мулкдорлар, қўйингки, ҳиммати етган исталган киши хўжалик юритувчи субъеткларининг бир қисмини, ёки даромадининг маълум қисми, ер майдони, томорқа ва шунга ўхшаш бошқа шаклдаги мулкларини вақф қилиш механизмини тикласак, бундан вақф қилувчи ҳам масжидлар катта фойда топади. Бу қандай фойда?

Вақф қилувчининг фойдалари:

1 Аввало молини шариат кўрсатмасига биноан тўғри инфоқ қилган бўлади ва бу амали учун Аллоҳ таолонинг ҳузурида чексиз савобга эга бўлади. Қуръони каримда бу ҳақда кўплаб хушхабарлар келган. Улардан бирида шундай дейилади:

مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِئَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

(سورة البقرة الاية-261)

яъни: “Аллоҳ йўлида молларини эҳсон қилувчилар (савобининг) мисоли гўё бир донга ўхшайдики, у ҳар бир бошоғида юзтадан дони бўлган еттита бошоқни ундириб чиқаради. Аллоҳ хоҳлаган кишиларга (савобини) янада кўпайтириб беради. Аллоҳ (карами) кенг ва билимдон зотдир” (Бақара сураси, 261-оят).

2. Молига барака келади

Инфоқ қилиш билан мол ҳаргиз камаймайди. Балки эгаси ўйламаган томонидан Аллоҳ таоло молини зиёда қилади. Бунга қўйидаги ҳадис далил ҳисобланади:

Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қиладилар:

«مَا نَقَصَ مَالٌ مِنْ صَدَقَةٍ قَطُّ»

(رواه الإمام الترمذي)

яъни: “Мол-мулк садақа қилиш билан зинҳор камаймайди” (Имом Термизий ривояти).

3. Вақф эгасига вафотидан кейин ҳам қилган вақфидан савоб амали етиб бораверади.

Уламолар қуйидаги ҳадисни айнан вақф ишига далил деб айтганлар:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: إِذَا مَاتَ ابْنُ آدَمَ اِنْقَطَعَ عَمَلُهُ إِلَّا مِنْ ثَلَاثٍ،

صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ، أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُو لَهُ

(رواه الامام مسلم)

яъни: Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам: “Одам боласи вафот этгач, барча амаллари ундан узилади: фақат учта амалидан савоб келиб туради: садақаи жориядан, фойдаланиб туриладиган илмдан ва ҳаққига дуо қилиб турадиган солиҳ фарзанддан” (Имом Муслим ривояти).

Саҳобалардан Зайд бин Собит разияллоҳу анҳу шундай деганлар:

قَالَ زَيْدُ بْنُ ثَابِتٍ رضي الله عنه: لَمْ نَرَ خَيْراً لِلْمَيِّتِ وَلَا لِلْحَيِّ مِنْ هَذِهِ الْحُبُسِ الْمَوْقُوفَةِ أَمَّا الْمَيِّتُ فَيَجْرِي أَجْرُهَا عَلَيْهِ وَأَمَّا الْحَيُّ فَتُحْتَبَسُ عَلَيْهِ وَلَا تُوْهَبُ وَلَا تُوْرَثُ وَلَا يَقْدِرُ عَلَى اسْتِهْلَاكِهَا

яъни: “Маййит учун ҳам, тирик учун ҳам ушбу вақф қилинган мулклардан кўра фойдалироқ нарсани кўрмаганмиз. Маййит учун унинг савоби оқиб бориб туради, тирик учун эса, мулки сақланиб қолади, у на ҳадя қилиб юборилади, на меросга қолдирилади ва на йўқолиб кетади”. 

4. Дин ривожи, илм аҳлининг камолот касб этишига сабабчи бўлади.

Яъни масжидлар таъмири, ободлиги масалаларида қийнчилик туғилмайди. Имомлар ўз устиларида ишлашга, бор эътиборини мўмин-мусулмонларга ислом маърифатини етказишга қаратадилар. 

5. Жамиятда меҳр-мурувват, дўстлик ва биродарлик ришталарининг мустаҳкамланишига сабабчи бўлади.

Масжид учун фойдалари:

1. Масжид ўзининг эҳсон қутиларидан тушган пул миқдорига қараб қолмайди, барқарор молиявий фаолиятига эга бўлади.
2. Мавжуд шароитларни ҳисобга олган ҳолда масжид биноларини кенгайтириш, замон талаблари даражасида таъмирлаш ва қайта қуришда масаласида ҳомийлар излаб, ижтимоий тармоқларда эълон қилишга ҳожат қолмайди.
3. Имомлар, масжид ходимлари асосан маросимлардан келадиган “хизмат ҳаққи”га қараб қолмайди, балки, реал турмуш даражасига мос иш ҳаққига эга бўлади. Зеро бугун динимиз софлигини асраш, ижтимой-маънавий муҳит барқарорлигини таъминлашда имом-хатиблар зиммасига кўплаб муҳим вазифалар юклатилаётган экан, талабга яраша моддий таъминот, шарт-шароит ҳам бўлиши керак. Бу омил кўзланган натижага эришишда асосий фактор ҳисобланади.
4. Масжидларнинг молиявий фаолияти аниқ тизим ва шаффоф услубда назорат қилинади.

“Вақф” ХЖФни ташкил этишдан мақсад нима эди?

Бугун янгича ривожланиш йўлидан одимлаётган давлатимиз барча соҳаларни тубдан ислоҳ қилмоқда. Замонавий услуб ва воситалар билан бирга ўтмишнинг бой тажрибасига суянмоқда. 2018 йилда муҳтарам  Президентимиз Фармони асосида ташкил этилган «Вақф» хайрия жамоат фонди диний маърифий соҳани ривожлантириш йўлидаги муҳим ва оқилона қадамлардан бири бўлди. Бироқ, юз йил аввалги буюк исломий қадрият тикланди, дея атрофга жар солганимиз – Вақф ХЖФ деярли хайр-саҳоват ишларини амалга оширувчи ташкилотга айланиб қолди (баъзи ишлаб чиқариш корхонаси ва хизмат кўрсатиш обьектлари ташкил этганини истисно этмаган ҳолда). Ҳозирда фонд айланма капиталининг асосини хайрия бўлими (бир марталик эҳсон) тушумлари ташкил этади. Жамғарма раҳбарининг ўтган йилги маълумотига кўра, «Вақф» фондига кишиларнинг ўз мулкини топшириш ҳолати учрамаган. Демак, биз вақфнинг моҳиятини, уни тиклашдан асл мақсад нима эканини одамларга етказа олмадик. Ваҳоланки, Президент Фармонида «Вақф» хайрия жамоат фондининг асосий вазифалари этиб қуйидагилар белгилаб қўйилган:

• фуқароларнинг диний, маънавий ва интеллектуал салоҳиятини оширишга қаратилган ташаббусларини қўллаб-қувватлаш, миллий ва диний қадриятларимизни асраб-авайлаш;
• масжидлар ва диний таълим муассасаларининг биноларини қуриш, таъмирлаш, реконструкция қилиш, ободонлаштириш, моддий-техник базасини мустаҳкамлаш;
• диний таълим муассасалари, илмий-тадқиқот марказлари фаолиятини молиялаштириш, уларнинг профессор-ўқитувчилари, тадқиқотчилари, мутахассислари ва ўқувчи-талабаларини моддий ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш;
• масжидлар ва зиёратгоҳлар ходимларини, хусусан имом-хатиблар, имом ноиблари, мутаваллилар, муаззинларни моддий ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш (ва бошқ.).

Ушбу вазифаларни амалга оширишда фонд ўз номининг шаръий ва тарихий моҳиятига кўра масжид, мадраса, шунингдек, шифохона, мактабларнинг вақф мулки тизимини ташкил этиш, кенг жамоатчилик орасида тарғиб қилиш, бу борада тегишли ҳуқуқий база яратиш, тўсиқ бўлаётган муаммолар юзасидан қонунчиликка ўзгартиришлар киритиш бўйича таклифлар билан чиқиши лозим. Халқимиз эса бу ишларга ҳарис, қўли очиқ халқ. Фақат шароит яратиб бериш, тўғри йўналиш кўрсатишимиз лозим. Шундагина бир вақтлар катта хурсандчилик билан таъсис этилган фонд ўзининг тарихий-функсионал вазифасига муносиб бўлар эди. Ва энг муҳими, кетиб қолган ишонч яна қайтади “ВАҚФ”га. 

Зоиржон Содиқов

Масжидлар бўлими мутахассиси

[1] Ў.Султонов. Тошкент масжидлари тарихи. Тошкент. 2010 й.

[2] «Тошкент» энциклопедияси. 2009 й.