“Бухоро тарихий маркази” номи билан ЮНЕСКО Умумжаҳон мероси рўйхатига киритилган Бухоро тарихий маркази 555 гектарни ташкил этади.
ЎзА хабарига кўра, унинг буфер зонасида 280 та моддий маданий мерос кўчмас мулк объектлари жойлашган.
– ЮНEСКО билан ҳамкорлик доирасида Бухоро вилояти маданий мерос бошқармаси томонидан 2020 йилнинг октябрь ойида Бухоро шаҳрининг тарихий қисмида жойлашган “Абдуллахон” мадрасасини қисман жорий таъмирлаш мақсадида грант маблағларини жалб этиш бўйича сўровнома ҳужжатлари тайёрланиб ўрнатилган тартибда ЮНEСКОнинг Умумжаҳон мероси марказига тақдим этилган эди, – дейди Маданий мерос агентлиги Бухоро вилояти маданий мерос бошқармаси бошлиғи Шерзод Маҳмудов. – Натижада “Абдуллахон” мадрасасини жорий таъмирлаш лойиҳаси учун 30 минг АҚШ доллари миқдорида грант маблағи ажратилди. Ҳозирда лойиҳалаш ишлари давом этмоқда.
Маданият вазирлиги, Маданий мерос агентлиги ва Бухоро вилояти ҳокимлиги ҳамкорликда Ислом оламининг таълим, фан ва маданият ташкилоти (ICЕСКО)нинг Ислом Олами Мероси рўйхатига Бухородаги 7 та, Исмоил Сомоний мақбараси, Чор Бакр, Баҳоуддин Нақшбанд мажмуалари, Мағоки Aттор масжиди, Пои-Калон ансамбли, Қадимги Пойкент шаҳри қолдиқлари ва Тошсарой мадрасалари киритилди. 2021 йилнинг 15-31 июль кунлари Хитойнинг Фужоу шаҳрида ўтказилган ЮНEСКО Умумжаҳон мероси қўмитасининг 44-сессиясида Жаҳон мероси рўйхатига киритиш учун таклиф қилган объектлари бўйича янгиланган рўйхатга Бухоро вилоятидан 7 та маданий мерос объекти (Пойкент, Варахша, Вардонзе, Чор Бакр ва Баҳоуддин Нақшбанд мажмуалари, Вобкент минораси, Чашмаи Аюб хазираси) киритилди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

“Мазҳаб” арабча “йўналиш” маъносини билдириб, истилоҳда эса, мужтаҳиднинг шаръий далиллардан шариат ҳукмларни чиқариб олишдаги ўзига хос йўлидир. Мазҳабларнинг ижтиҳод йўллари ва қоидаларида бир-биридан фарқ қилиши улар орасида жузъий ихтилофларга сабаб бўлган.

Илк асрларда мужтаҳидлар кўп бўлиб, мазҳаблар ҳам кўп бўлган. Лекин кейинчалик кўпи амалдан чиқиб кетган ва одамлар Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ (ваф. 150/767), Имом Молик раҳимаҳуллоҳ (ваф. 179/795),  Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ (ваф. 204/820) ва Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ (ваф. 241/855)ларнинг мазҳабларидан бирига эргаша бошлаган.

Мазҳабсизлик ғоясини илгари сурувчи кишилар ўзларини бир қанча турли номлар билан атайди: салафи солиҳларга эргашиш даъвоси билан “салафийлар”, саҳиҳ ҳадисга эргашиш даъвоси билан “аҳли ҳадислар”. Бу ғоянинг тарихи яқин бир ярим асрга тўғри келади.

Бу ҳақда ХIХ асрда яшаб, ижод этган машҳур ҳиндистонлик олим Муҳаммад Сиддиқ Ҳасан ал-Қанужий шундай дейди: “Ҳозирги кунда бир риёкор ва шуҳратпараст гуруҳ пайдо бўлган бўлиб, улар Қуръон ва Ҳадисни билиш ва унга амал қилишни даъво қилмоқда… Ажабланарлиси шундаки, улар ўзларини мухлис (Аллоҳга холис ибодат қилувчи киши) ва муваҳҳидлар (Аллоҳни якка-ю ягона деб билиб, унга ҳеч нарсани ширк келтирмайдиган), деб бошқаларни мушриклар деб номламоқда. Улар энг мутаассиб ва динда ғулувга кетган кишилардир. Бу диндан эмас, балки Ер юзида тарқалган фитна ва катта фасоддир”. Ушбу фикр ҳам бу қараш ХIХ аср охирларида пайдо бўлганлигини кўрсатади.

Мазҳабсизлик ғояси тарафдорларининг асосий мақсадлари Қуръон ва Суннатни ўзларича маҳкам тутиш ва мазҳабларни йўқ қилиб, уларни илдизи билан қўпориб ташлашдан иборат. Уларнинг даъвосига кўра, гўё мусулмонларнинг ихтилофдан нажот топиши фақат Қуръон ва Ҳадисни қаттиқ ушлаш билан бўлади, мазҳаблар, гуруҳлар ва фирқалар мавжуд бўлар экан, Қуръон ва Ҳадисни маҳкам ушлаш амри маҳол, чунки ихтилофларнинг асл манбаи мана шу мазҳаб ва фирқалардир.

Бир тарафдан, бу қараш вакиллари мазҳаблар ва гуруҳларни залолат деб биладилар-у, лекин ўзлари ҳам сезмаган ҳолда шундай ҳолатга тушиб қолган. Зеро улар ўзлари бир йўналиш бўлиб, ўзларидан бошқаларни нотўғри йўлда деб билади. Жумладан, Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф раҳимаҳуллоҳ ўзининг “Ихтилофлар, сабаблар, ечимлар” китобида: “Улар Ислом уммати қадимдан ақида ва фиқҳ масалаларида эргашиб келаётган мазҳабларни инкор қилиш билан бирга, ўзлари янги мазҳаб пайдо қилишга ўтганлар”,- деб таъкидлайди.

Бошқа тарафдан эса, улар мазҳаблар орасидаги ихтилофларни қоралаган ҳолда, ҳаммани мазҳабларни ташлашга ҳамда Қуръон ва Ҳадисларни ўрганиб, тушунганича уларга амал қилишга, бошқача қилиб айтганда, ҳаммани ўзи ижтиҳод қилишга чақиради. Бу эса, шубҳасиз, янада ихтилофлар ва қарама-қарши фикрларнинг кўпайишига олиб келади. Агар мазҳаблар орасидаги ихтилофлар маълум чегара билан чекланган бўлса, мазҳабсизликнинг бу даъвати эса чексиз ихтилофларга сабаб бўлади ва мусулмонлар ҳаётида  даҳшатли фалокатларни келтириб чиқаради.

Мазҳабсизлик тарафдорлари мазҳабларга тош отишда давом этиб, яна шундай дейди: “Қуръон битта ва Пайғамбар битта бўлса, тўрт мазҳаб орасида фиқҳий ихтилофлар бор, ҳақ битта эмасми?” Бунинг жавоби шуки, мазҳаблар орасидаги бундай (фиқҳий) ихтилофлар салафи солиҳлар – саҳобий, тобеий ва табаъа тобеийлар орасида ҳам бўлган. Шоҳ Валиюллоҳ лақаби билан машҳур Аҳмад ибн Абдураҳим ад-Деҳлавий айтади: “Баъзи саҳобий, тобеий ва улардан кейингилар басмалани ўқир эди, баъзилари эса ўқимас эди, баъзилари жаҳрий ўқиса, баъзилари ичида ўқир эди, баъзилари бомдодда витр ўқиса, баъзилари бомдодда витр ўқимас эди, баъзилари қон олдириш, бурундан қон кетиши ва қайт қилишдан таҳорат қилса, бошқалари таҳорат олмас эди… баъзилари олов теккан нарсани еганда таҳорат олса, бошқалари таҳорат олмас эди, баъзилари туя гўштини еганда таҳорат олса, бошқалари таҳорат олмас эди”.

Мазҳабсизлик тарафдорлари қандай қилиб ушбу тўртала мазҳаб ҳам ҳақ ва тўғри бўлиши мумкин деган саволни қўйишади. Бунга жавоб шуки, бу мазҳаблар ҳудди Каъбага ўхшайди, Каъба битта, унинг тўртта томони бор: шарқ, ғарб, шимол ва жануб. Одамлар хоҳ шарқда бўлсин ёки ғарбда, хоҳ шимолда бўлсин ёки жанубда, ўз намозларини унга қараб ўқийди. Улар фақат турган жойи ва вазият сабабли зоҳирда қарама-қарши турган бўлсада, ҳаммасининг намози саҳиҳ – тўғри ҳисобланади, чунки уларнинг ҳаммаси бир нарсага, яъни Каъбага юзланади. Бу мазҳаблар ҳам шундай, улар бир манба – Қуръон ва Суннатга асосланади, бу мазҳабларнинг бирига эргашган киши Қуръон ва Ҳадисга эргашган бўлади.

Мазҳабсизлик тарафдорлари ўз ғояларини тўғрилигини исботлаш мақсадида мазҳаб имомларининг “агар ҳадис саҳиҳ бўлса, у менинг мазҳабимдир”, деган сўзларини келтириб, уни нотўғри тушунтиради. Бунинг маъноси Имом Бухорий ва Муслимнинг саҳиҳ тўпламларида мазҳабга тўғри келмайдиган ҳадислар келиб қолганда мазҳабни ташлаб, ҳадисга эргашиш керак дегани эмас, бу гаплар фақат мазҳаб ичидага мутлақ мужтаҳидларга қаратилган.  Ҳаммага маълумки, бундай кишилар ҳозирги кунда йўқ.

Мазҳабсизликка чорловчи ушбу даъват асрлар давомида ўтган минглаб олимларнинг қилган меҳнатларини йўққа чиқаради. Асрлар давомида барча мусулмонлар амал қилиб келган анъана нотўғри, шунча мусулмон адашган экан, деган хулоса келиб чиқади. Бундай бўлиши мумкин эмас, буни тилга олишнинг ўзи қийин. Бу Пайғамбар саллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатига ҳам тўғри келмайди, зеро у киши шундай марҳамат қиладилар: “Аллоҳ умматимни бирор залолатга жамламас”. Бошқа бир ҳадисда “Мусулмонлар яхши деб билган нарса Аллоҳнинг ҳузуруда ҳам яхшидир” — дейилган.

Шунингдек, бу ғоя асрлар давомида ота-боболари амал қилиб келган ва ўзлари ҳам бутун ҳаёти давомида амал қилиб келаётган бирор мазҳабни тутган омма мусулмонларнинг эътирозларига сабаб бўлади. Натижада жамият ҳаётида турли ихтилофлар келиб чиқади. Турли хил ихтилоф ва келишмовчилик таъсирида ўз яқинларидан, халқидан ва юртидан норози кайфиятда бўлган диний экстримизмга мойил кимсалар етишиб чиқади. Бундан эса, турли радикал гуруҳлар ўзларининг ғаразли мақсадлари йўлида унумли фойдаланади.

Ушбу ғоянинг салбий оқибатлари юртимизнинг яқин тарихида ҳам яққол намоён бўлди. Халқимиз ўз мустақилигини қўлга киритганидан сўнг динимизга кенг йўллар очиб берилди. Диний-маърифий соҳаларда турли давлатлар билан ҳамкорлик йўлга қўйилди. Аммо шу билан бирга четдан мазҳабсизлик ғояси ҳам кириб келди. Улар ўзларининг нотўғри, аммо зоҳирда гўзал даъватларига бир қанча юртдошларимизни ишонтиришга улгурди. Улар халқимизнинг азалдан амал қилиб келаётган ҳанафийлик мазҳабини нотўғрига чиқарди. Бу эса ҳанафий мазҳабига амал қилувчиларнинг эътирозига сабаб бўлди. Ўртада низо, тортишув юз берди.

Рамазон ал-Бутий “Мазҳабсизлик — ислом динига таҳдид солиб турган энг катта бидъатдир” деб айтгани бежиз эмас. Ҳозирги кунимизда ҳали ҳам юртдошларимиз ичида билиб-билмай ушбу ғоянинг таъсирида юрган кишиларнинг мавжуд эканлиги бу ғоянинг илдизларини ўрганиб, унинг асл моҳиятини очиб бериш, уни одамларга, халқимизга тўғри тушунтириб бериш ва шу йўл билан мазҳабсизликка чек қўйиш бугунги кундаги муҳим ва долзарб вазифалардан бўлиб қолмоқда. Шу билан бирга ислом дунёсида тан олинган мазҳабларнинг асл моҳияти, уларнинг бебаҳо қиймати, хусусан, халқимиз азалдан амал қилиб келаётган ҳанафий мазҳабини халқимизга, ёшларимизга тушунтириш зарур.

Т.Вайисов

Хоразм вилояти Урганч тумани “Қамбар бобо” масжиди имом-хатиби

Коронавирус офати жаҳон иқтисодиётига катта зарба бериб, миллиардлаб зарар келтирди. Айниқса, дунёнинг озиқ-овқат хавфсизлигига жиддий таъсир ўтказди. Натижада жаҳон бозорларида шафқатсиз рақобат, “савдо урушлари”, қарама-қаршиликлар кучайиб бормоқда.

Халқаро экспертлар фикрига кўра, пан­демия оқибатида очарчиликдан қийналаётган аҳоли сони икки баробар ошиб, 1 мил­лиард 600 миллионга етди. Бир қатор мамлакатларда, хусусан, Сурия, Афғонистон, Ироқ, Ливия, Яман, Судан, Эфиопия, Ни­герия каби давлатларда озиқ-овқат, нон етишмовчилиги кузатилмоқда. Оқибатда аҳоли егулик излаб ҳар қандай ишга қўл урмоқда, ёш гўдаклар эса ахлат қутиларини титкилашга мажбур бўлмоқда.

Шукрки, юртимизда давлатимизнинг ғамхўрлиги, озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашга қаратилган кенг кўламли чора-тадбирлар туфайли қорнимиз тўқ, устимиз бут. Тинч-хотиржам, ўзимиз ҳам, фарзандларимиз ҳам истаган егуликни тановул қиляпмиз. Аммо бундай шароитларнинг қадрига етиб, шукрона айтиш ўрнига исрофгарчиликка ҳам ўтиб кетганимиз ачинарлидир.

Яқинда пойтахтимиз бўйича мингта чиқинди шохобчасининг ҳар биридан кунига ўртача 2-3 килограммдан, умумий ҳисобда 2 тоннага яқин нон чиқиндига чиқариб ташланаётгани ҳақидаги маълумотга кўзим тушди. Агар биргина шаҳримизда шунча миқдорда бўлса, мамлакатимиз бўйича бу рақамнинг салмоғи янада ошиши тайин.

Аслида, қорнимиз бир бурда нонга тўяди. Лекин дастурхонда нон бўлаклари бўлса-да, бирор киши келиб ўтирса, яна янгисини синдириш одат тусига кирган. Хуллас, есак-емасак, синдираверамиз. Овқатлангач эса баъзан ортган нонлар ташлаб юборилади. Ресторан, ошхона, тўйхоналардан ортган қоп-қоп нон бўлакларини кўринг, юрагингиз увишади. Чиқинди шохобчаларида ҳам ахлат ва пўчоққа аралаш ташланаётган нон қолдиқларини кўриб таажжубланасиз, “Бунинг уволи тегмасмикин?” дея ўйга толасиз.

Атрофимизга назар ташласак, нафақат ёшлар, балки катталар орасида ҳам нон қадрини унутаётганлар, уни исроф қилаётганларни учратамиз. Афсуски, бундай кишилар бугун кимлардир бир бурда нонга, ҳатто ушоққа зор эканлигини англамайди. Уларнинг нонни қадрламаётганининг сабаби дастурхонининг тўкинлиги, “Доим шундай ҳаёт кечираман”, деган ишончнинг ҳаддан зиёдалигидир. Бу эса тўқликка шўхликдан бошқа нарса эмас. Бундай кишилар бир бошоқ буғдой нон бўлгунча қанчалар меҳнату заҳмат кетганини ҳис қилмайди. Майли, нон учун хизмат қилаётганлар меҳ­натига ҳақ олар, тақдирланар, лекин унинг қадр-қиммати сизу биз билан, яъни нонни исроф қилмасликда намоён бўлади.

Бугунги кунда юртимизда ҳар қадамда нон дўконлари ишлаб турибди. Исталган вақтда, ҳатто тун ярмида ҳам, новвойхоналарда обинон, патир нон, жиззали нон дейсизми, хоҳлаганимизни саралаб еймиз. Лекин тўкинлик исрофгарчилик дегани эмас. Бир-биридан ўзар тўйлар ва турли маросимларда исрофгарчиликка йўл қўйилаётганлиги, нон қадрини ҳис қилмай қўйганимиз, энг ачинарлиси, фарзандларимиз ҳам айнан шу йўлдан кетаётганлиги бугунги кунда жамиятимизнинг оғриқли нуқталаридан бирига айланиб улгурди. Жамиятимиз қанчалик фаровон, дастурхонимиз тўкин бўлган сари, маънавий қашшоқлашиб кетмоқдамиз. Фарзандларимизга нима яхши-ю, нима ёмонлиги, уволу савобнинг фарқини тушунтиришга вақтимиз йўқ. Улар эса ноннинг қадрига етиш, увол қилмаслик ҳақида ўйламай ҳам қўйган.

Узоққа бормайлик, мустақилликнинг илк йилларида нон қадри қанчалар баланд бўлгани, одамлар соатлаб, кунлаб нонга, унга навбатда тургани, қишлоқларда аҳолининг бошоқ тергани чиққанлари ҳали кўз ўнгимизда турибди. Иккинчи жаҳон уруши даврларида ҳам ота-боболаримиз бир бур­да нонга қанчалар зор бўлишган. Оталаримиз, оналаримиз бизни ҳозирги фараҳли кунларга етказиш учун оч-наҳор тер тўкиб, меҳнат қилганлар. Бугунги омон-омон тўкинлик замони аждодларимизнинг орзуси эмасмиди?! Уларнинг дуолари, ниятлари амалга ошиб, фаровон ҳаёт кечиряпмиз. Бунга шукр қилиш ўрнига исрофгарчиликка йўл қўйишимиз қанчалар тўғри иш?!

Зеро, муқаддас динимизда исроф қаттиқ қораланган. Аллоҳ таоло Ўз каломида: “Енглар, ичинглар, аммо исроф қилманглар. Зеро, У исроф қилгувчиларни севмас”, деб айтган (Аъроф су-раси 31-оят). Бундан келиб чиқадики, Аллоҳ берган неъматларни исроф қилиш, уларнинг қадрига етмаслик катта гуноҳдир. Шу боис жонимиз соғ, ейишга бир бурда нонимиз борми, шукрона айтайлик. Чунки бугунги таҳликали замонда дунёда миллионлаб кишилар тинчликнинг, ноннинг нақадар қадрли неъмат эканини ўз кўзлари билан, жонлари билан ҳис этишмоқда.

Ҳадиси Қудсийда бу ҳақда шундай дейилади: “Эй Одам фарзанди! Ҳамиша овқатланишга ўтирганингда қорни оч бечоралар ҳам эсингда бўлсин. Шунда Аллоҳнинг берган неъматларига шукр қилишинг осонроқ бўлади”.

Дарҳақиқат, ҳозир дунёда миллион-мил­лион одамлар бир бурда нонга зор бўлиб яшаяпти. Биз шуни ўйлаймизми? Ёки уйи нон ва бошқа неъматлар билан тўкин оиладаги хаста одам бир тишлам нонни чайнаб юта олмайди. Буничи, буни кўз олдимизга келтира оламизми? Худо дастурхонимизни тўкин қилди, неъматларни истеъмол қилишимиз учун саломатлик берди. Бунга шукр қилиш ўрнига бу неъматларни нима учун исроф қилишимиз керак?!

Ёшлигимизда “Нон ушоғини босиб ўтсанг, кўр бўласан”, дея таъкидлашарди. Бу гапларни ота-онамиздан ташқари маҳалладагилар ҳам айтишарди. Кўчада ушоқни кўрсак, олиб, чангини пуфлаб, кўзга суртиб, четга қўярдик. Ҳозир кўплаб хонадонларда дастурхондан бир бўлак нон пастга тушиб кетса, олиб ейилмайди, аксинча, пўчоққа ёки ахлат челакка ташланмоқда. Нонга шу зайлда муносабатда бўлсак, Худо кўрсатмасин, эртага афсусланиб қолмайлик. Ахир “Нимани хор қилсанг, шунга зор бўласан”, деган ҳикмат бежиз айтилмаган-ку!

Мамлакатимизда аҳолининг дон ва ғаллага, озиқ-овқатга бўлган талабини, эҳтиёжини қондириш давлатимизнинг доимий эътиборидаги масала. Шу боис пандемия ва карантин вақтларида ҳам аҳолининг озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжи тўлиқ қондирилди. Бир дам узилиш бўлгани йўқ. Президентимиз иштирокидаги видеоселек­тор йиғилишларида ҳам жуда кўп бор ғаллачилик, мева-сабзавотчилик ва чорвачилик тармоқларида маҳсулот етиштириш ҳажмини янада ошириш вазифалари қўйилади ва катта-катта режалар қилинади. Бу ишларни амалга ошириш учун эса минглаб ҳамюртларимиз меҳнат қилиб, тер тўкади. Шундай экан, қаттиқ меҳнат эвазига етиштирилаётган ноннинг ва бошқа нозу неъматларнинг қадрига етиш, исрофгарчиликка йўл қўймаслик сизу бизнинг асосий вазифамиз бўлиши зарур.

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Миссионерлик лотинча «missio» феълидан олинган бўлиб, «юбориш», «вазифа топшириш», миесионер эса "вазифани бажарувчи" деган маъноларни англатади. Умумий маънода белгиланган вазифаларни ҳал қилишга қаратилган назарий ва амалий фаолият мажмуини билдиради.

Миссионерлик  бир динга эътиқод қилувчи халқлар орасида бошқа бир динни тарғиб қилишни англатади.

Миссионерлик билан бир қаторда прозелитизм ҳақида ҳам гапиришади? Унинг моҳияти нимада?

Прозелитизм тўғридан-тўғри бирон бир динга ишонган фуқарони ўз динидан воз кечишга ва ўзга динни қабул қилишга қаратилган ҳаракатларни англатади. У ўз моҳиятига кўра миссионерликнинг таркибий қисми ҳисобланади.

Прозелитизм келтириб чиқараётган салбий оқибатларни айрим ҳаётий мисолларда ҳам кўриш мумкин. Хусусан, бизга қўшни бўлган айрим давлатларда христиан динини қабул қилган кишилар вафот этганда жасадни қабристонга қўйиш билан боғлиқ муаммолар келиб чиқмоқда. Майитнинг мусулмон ота-оналари ўз фарзандларини христиан мозорига дафн этишни хоҳламаганлари, мусулмонлар эса христиан дини вакили жасадини ўз мусулмон биродарлари ётган жойга қўйишни истамаганликлари натижасида келишмовчиликлар юзага келмоқда.

Шунингдек, христиан динини қабул қилган киши ўз ўғлини хатна қилдиришни хоҳламагани, унинг отаси эса, ўз набирасини мусулмон урф-одатларига кўра хатна қилдиришни истагани туфайли ота-бола ўртасида жанжаллар келиб чиққани ҳам маълум.

Христиан ёки бошқа динни қабул қилган қизнинг турмушга чиқиши ҳам муаммога айланмоқда. Оилада қизнинг ота-онаси мусулмон. Албатта, улар ўз қизларини мусулмон кишига турмушга чиқишини истайдилар. Аммо христианликни қабул қилган қизга мусулмон кишининг уйланиши амри маҳол.

Юқоридаги каби мисолларни яна давом эттириш мумкин. Аммо шуларнинг ўзи ҳам миссионерликнинг таркибий қисми бўлган прозелитизм ҳаракатлари бошқа динни қабул қилган туб миллат вакиллари оилаларида низолар ва жанжалларнинг авж олишига ҳамда христианликнинг айрим йўналишлари вакилларига нисбатан душманлик ҳиссиётларининг пайдо бўлиши орқали динлараро низоларнинг келиб чиқишига замин яратиши мумкинлигини яққол тасаввур қилиш имконини беради.

Христиан миссионерлиги қандай ғоявий-ақидавий асосларга таянади?

Маълумки, христианликнинг айрим йўналишларида "Миссионерлик ҳар бир диндор учун шарт", – деб ҳисобланади. Ийсо Масиҳнинг ўзига 12 ҳаворийни танлаб олиши ва уларни Исроилнинг қишлоқлари бўйлаб даъват қилиш учун юборгани ҳақида Марқдан ривоят қилинган "Инжил"да келтирилган қуйидаги сўзлар бундай қарашлар учун асос қилиб олинади:

"... 15. Ийсо шогардларига деди: «Бутун жаҳон бўйлаб юринглар ва ҳамма тирик жонга Инжил Хушхабарини тарғиб қилинглар".

Бундай даъват Маттодан ривоят қилинган «Инжил»да ҳам мавжуд. Унда Ийсо ҳаворийларга яқинлашиб, шундай дегани қайд қилинади:

"19. ...барча халкдардан шогирд орттиринглар. Уларни Ота, Ўғил ва Муқаддас Руҳ номи билан чўқинтиринглар.

20. Мен сизларга буюрган ҳамма нарсаларга амал қилишни уларга ўргатинглар...".

Юқоридаги каби чақириқларни «Инжил»дан яна кўплаб топиш мумкин. Аммо миссионерлар ўз фаолиятини ташкил этишда асосан қайд этилган далилларга таянадилар.

Шу ўринда адолат юзасидан бир фикрни алоҳида қайд этиш лозим. Кўпчилик ҳолларда муайян дин доирасида шаклланган у ёки бу кўрсатмалар, ақидалар конкрет тарихий шарт-шароит билан боғлиқ бўлади ва ўз даври учун тўғри ҳисобланади, Вақт, шароит ўзгариши билан ўзининг бирламчи аҳамиятини йўқотган бундай кўрсатмалар ўша даврдаги тарихий вазиятни тушуниш ва баҳолашда қимматдорлик касб этади. Миссионерлар ўз фаолияти учун асос сифатида "Инжил"дан келтирадиган юқоридаги сўзлар ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Зеро, Ийсо Масиҳ томонидан қилинган бундай даъватлар кўп худолилик ўрнига якка худоликни тарғиб қилиш билан боғлиқ эди. Бугунги кунда жаҳон аҳолисининг мутлақ кўпчилиги яккахудоликка асосланган ўз динларига эътиқод қилади. Шундай экан, қайд этилган кўрсатмаларни миссионерлик билан шуғулланиш учун ғоявий асос қилиб олиш тарих ҳақиқатига зид эканини таъкидлаш зарур.

Миссионерлар бундай фаолиятни Исонинг ўзи бошлаб берган эди, деб таъкидлашни хуш кўрадилар. Уларнинг бундай даъволари нечоғлик тўғри?

Бундай қарашлар қачонлардир содир бўлган тарихий воқеаларни ғараз мақсадларда бузиб талқин қилиш ҳосиласидир. Миссионерлар, одатда ўз қарашларини асослаш учун Лукодан ривоят қилинган "Инжил"да Ийсо Масиҳнинг ўз шогирдларини турли қишлоқларга юборгани ҳақидаги қуйидаги сўзларни келтирадилар:

"6. Шогирдлар жўнадилар. Кишлоқдан-қишлоққа ўтиб бориб, ҳаммаёқда Хушхабарни тарғиб қилар... эдилар".

Айнан ушбу сатрларни миссионерлар турли жойларга миссионерларни жўнатишни Ийсонинг ўзи бошлаб берган ва илк миссионерлар ҳаворийлар бўлишган эди, деб талқин қилишади. Аммо Ийсо Масиҳнинг бу даврдаги фаолияти фақат яҳудийларгагина қаратилган эди. Бу инкор этиб бўлмайдиган тарихий ҳақиқат эканини "Инжил"даги қуйидаги сўзларда ҳам кўришимиз мумкин:

"...5. Ийсо бу ўн икковини жўнатиб, буйруқ берди: «Мажусийлар йўлига оёқ босманглар ва самарияликларнинг бирон шаҳрига кирманглар.

6. Аксинча, адашган қўйларга ўхшаган Исроил халқи оддига боринглар".

Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, Ийсо ва унинг шогирдлари томонидан амалга оширилган даъватлар Иерусалим (Қуддус) шаҳри чегарасидан чиқмаганини кўзга кўринган христиан тарихчилари ҳам эътироф этадилар. Аммо замонавий миссионерлар, уларнинг мақсадларига хизмат қилмагани учун, бундай фикрларни билиб билмасликка олишга, тарихий ҳақиқатдан кўз юмишга ҳаракат қиладилар.

Миссионерлар христианликнинг Исроил ҳудудидан ташқарига ёйилишини ҳам илк миссионерлар фаолияти билан боғлашади. Шу тўғрими?

Нотўғри. Тарихчилар христианликнинг Қуддус шаҳри чегарасидан ташқарига чиқишини 37 йилда христианларнинг қувғин қилиниши билан боғлайдилар. Қувғинга учраган христианлар ҳозирги Исроил ҳудудининг жануби ва шимолида жойлашган қадимги Иудея ва Самария вилоятлари бўйлаб тарқаб, ҳамма жойда ўз динларини тарғиб қила бошлаганлар. Бу воқеа "Инжил" таркибига кирувчи «Ҳаворийлар» китобида қуйидагича акс этган:

"4. Шу орада тарқалиб кетганлар Инжил Хушхабарини тарғиб қилиб юришди".

Ҳатто Қуддус черковининг асосан хўжалик ишлари билан шуғулланадиган, энг қуйи – диакон (юнонча – Шакопоз-хизматчи) лавозимини эгаллаган ходимлари ҳам ўзларининг маъмурий ишларидан ажралиб, моҳир "хушхабарчи"ларга айландилар. Улардан энг машҳури «Даъватчиларнинг отаси» номини олган диакон Филиппдир. Айнан у Самария ўлкасида фаолият юритган, унинг пойтахти Себаста шаҳрида жуда кўплаб кишиларни христианликка киритиб, оммавий чўқинтирган.

Шундай бўлса-да, диакон Филипп ва унга ўхшаган кўпгина хушхабарчилар, Исо Масиҳ таълимоти яҳудийларгагина тааллуқли, деган ёндашувдан келиб чиқиб, асосан яҳудийлар орасида тарғибот ишларини олиб борганлар.

Бироқ кейинроқ илк христиан "даъватчилари" аста-секин Ўрта денгиз бўйлаб Аппенин ярим оролига ҳам кириб боришади. Рим империясида уларга салбий муносабат билдирилса-да, улар империянинг марказий ҳудудлари ва пойтахтига кўчиб келишда давом этаверишган.

IV асрга келиб "даъватчилар" хатти-ҳаракатлари натижасида христиан дини Рим империясида давлат динига айланди. Христиан "даъватчилари" аста-секин Оврўпанинг шимолий ҳудудларига ҳам кириб бордилар ва христианлик Рим империясининг улкан ҳудуди бўйлаб эски динлар устидан ғалаба қозонди.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, юқоридаги каби қарашлар турли тушунчалар мазмунини атайлаб чалкаштириб, тарихий воқеликни бузиб талқин қилиш натижасидир. Чунки христианлик энди пайдо бўлган бир шароитда фаолият олиб борган "даъватчилар" (гарчанд уларга нисбатан ҳам "миссионер" сўзини қўллаш кенг тарқалган бўлса-да) билан бугунги "миссионерлар" орасида кескин фарқ борлигини ва уларни асло бир қаторга қўйиб бўлмаслигини унутмаслик лозим. Зеро, ўз даврида христианликнинг фаол тарафдорлари томонидан "даъватчилик" ишларининг олиб борилиши, ўз таълимотларини тарқатишга ҳаракат қилишлари табиий бир ҳол эди. Бугун дунёнинг диний манзараси ўзининг аниқ шаклу шамойилига, турли халқлар асрлар давомида шаклланган диний-миллий қадриятларига эга бўлган бир даврда илк "даъватчилик"дан фарқли равишда миссионерлик миллат, жамиятни диний асосда бўлиб юборишга қаратилган бузғунчиликнинг бир кўринишига айланиб қолганини алоҳида таъкидлаш зарур. Миссионерларнинг аҳолисининг 90 фоиздан ортиғини исломга эътиқод қиладиган Ўзбекистонда фаолият олиб боришга интилаётгани ҳам бундай бузғунчиликка ёрқин мисол бўла олади.

Islom.uz портали таҳририяти

Агар далил бор бўлса, Қуръон оятлари ёки ҳадисларни таъвил қилиш ҳақдир. Аҳли сунна вал жамоа уламоларининг барчаси шу фикрда якдилдир. Таъвил қилишни инкор этган киши ҳақ йўлдан оғган кимсадир. Негаки, Қуръон оятлари ва ҳадислардан айримларининг маъноси зоҳир (аниқ-равшан), айримларининг Аллоҳ ва Унинг пайғамбари ирода қилган маънолари зоҳир эмас. Ҳатто уларнинг зоҳирий маънолари Аллоҳ таолога нисбатан ножоиз тасаввурга олиб боради.

Маънолари аниқ-равшан, ҳеч қандай мушкуллик мавжуд бўлмаган оятлар “муҳкам оятлар” деб аталади. Улар бошқа манбалардан олдин қўйиладиган аслдир. Муташобиҳ (маъноси Аллоҳнинг ўзидан бошқага номаълум бўлган) оятларни англаб етишда ана шу муҳкам оятларга мурожаат қилинади. Бу – салаф ва халаф уламолари тутган йўл.

Жумладан, “Шўро” сурасидаги “Унинг мислидек бирор нарса йўқдир” ояти муҳкам оятлар жумласидан бўлиб, уни тушунишда ҳеч қандай мушкуллик йўқ. Чунки унда Аллоҳ таоло ҳеч бир жиҳатдан махлуқларига ўхшамаслиги хабар қилинмоқда. Аллоҳ таоло қаттиқ ёки латиф жисм эмаслигини, аразлар ўрнашадиган маҳал (жойлашадиган ўрин) эмаслигини, яъни жисмда мавжуд бўладиган сифатлар У зотда йўқ, деган маънони англатмоқда. Жисмнинг катталик, кичиклик, қаттиқлик, юмшоқлик, иссиқлик, совуқлик, ранглилик, шаффофлик ёки бошқа сифатлари бўлади. Жисм ана шундай аразлар учун маҳалдир. “Унинг мислидек бирор нарса йўқдир” ояти ана шуларнинг барчаси У зотда йўқлигига далилдир. Аллоҳ таолонинг мавжудлиги мана бу нарсалардан ҳеч бирига ўхшамаслигини англатади. Шунингдек, “Ихлос” сурасидаги “Шунингдек, Унинг ҳеч бир тенгги йўқдир” (4-оят) ҳам муҳкам оятлардан биридир.

Аммо муташобиҳ оятлар ҳақида гапирадиган бўлсак, улар икки қисмдир. Биринчиси, зоҳирий маъноси Аллоҳ таолонинг юқори тарафни макон тутгани тушуниладиган оятлар. Иккинчиси – Унинг паст тарафни макон тутгани тушуниладиган оятлар. Ҳатто айрим оятларнинг зоҳиридан Аллоҳ таоло башарият билан аралашиб юриши, қаерга борсалар, уларга ҳамроҳлик қилиши тушунилади. Иш шундай экан, бу каби оятларни таъвил қилиш лозим. Чунки улар таъвил қилинмаса, яъни қандай келган бўлса, шундайлигича қабул қилинса, Қуръонда зиддият, қарама-қаршилик бор, деган хулоса келиб чиқади. Ваҳоланки, унда зиддият бўлиши мумкин эмас. Таъвил қилиш бидъат, деганлар ҳақиқатдан йироқ кимсалар бўлиб, уларнинг бу гапларига кўра, Қуръон оятлари бир-бирига қарама-қарши келиб қолади. Чунки уларнинг зоҳирий маъноларига асосан, Аллоҳ таоло тепада ёки пастдалиги, “Биз унга бўйин томиридан ҳам яқинроқдирмиз” (“Қоф” сураси, 16-оят)да айтилганидек, инсоннинг гўшти билан бўйни орасидалиги тушунилади. Демак, уларни таъвил қилиш лозим.

Хўш, таъвил қандай бўлади? Таъвил мана шунга ўхшаш муташобиҳ оятларни “Унинг мислидек бирор нарса йўқдир” оятига ўхшаган муҳкам оятларга мурожаат қилган ҳолда амалга оширилади. Бунинг йўли шуки, бу ерда ана ўша муташобиҳ оятларнинг зоҳирий маънолари ирода қилинмаган, балки уларнинг зоҳиридан бошқа маънолари ҳам бор. Баъзи бир салафлар уларга маъно бераётиб, муҳкам оятларга муносиб келадиган тарзда таъвил қилган. Яъни, ана шу муташобиҳ оятларнинг муҳкам оятлар билан мувофиқ келадиган муайян маъноларини чиқариб берган. Айримлари муайян бир маъно беришдан қочиб, умумий, ҳатто ҳеч қандай ҳолатсиз таъвил қилиб: “(У) Арш узра муставий бўлмиш Раҳмондир” (“Тоҳа” сураси, 5-оят), яъни ҳеч бир ҳолатсиз ва ўхшатишсиз муставий бўлган, “Биз унга бўйин томиридан ҳам яқинроқдирмиз”, яъни ҳеч бир ҳолатсиз ва ўхшатишсиз унга яқиндир, деган маъноларни берган. Бинобарин, бу каби оятларда уларнинг зоҳирий маънолари ирода қилинмаган.

Салафлар ва халафлардан иборат айрим аҳли сунна уламолари “(У) Арш узра муставий бўлмиш Раҳмондир” оятини батафсил таъвил қилиб, “иставо” лафзига “қаҳр қилди”, деган маънони берган. Халафлар орасида муташобиҳ оятларни батафсил таъвил қилганлари кўпчиликни ташкил этади.

Аҳли сунна вал жамоанинг ҳар икки тоифаси – таъвил қилгани ва қилмагани ўртасидаги фарқ шуки, биринчилар муташобиҳ оятларга муайян бир маъно бермаган, балки ҳеч қандай ҳолатсиз ва ўхшатишсиз, баъзан Унинг ўзига лойиқ тарзда тушунилади, деб ўтган. Нима бўлганда ҳам, улар аҳли сунна вал жамоа вакилларидир.

Аммо, афсуски, бугун ўзини “салафий” деб атаб олган баъзи кимсалар зоҳиридан Аллоҳ таолонинг осмонда экани тушуниладиган “(У) Арш узра “муставий” бўлмиш Раҳмондир”, “(Ҳар бир) ёқимли сўз Унинг ҳузури сари чиқур” (“Фотир” сураси, 10-оят) сингари муташобиҳ оятларнинг зоҳирий маъноларини олиб, “Уларни улар қандай келган бўлса, шундай шарҳлаймиз ва тушунамиз. Бинобарин, Аллоҳ юқорида, У осмонни макон тутган, деб таъбир берамиз”, деган даъволар билан ўртага чиқмоқда.

Аммо “Машриқ ҳам, Мағриб ҳам Аллоҳникидир. Бас, қайси тарафга юзингизни қаратсангиз, ўша томонда Аллоҳнинг “юзи” мавжуддир” (“Бақара” сураси, 115-оят)да айтилганидек, зоҳиридан Аллоҳ таолонинг паст тарафдалиги тушуниладиган муташобиҳ оятларга келсак, “Уларни зоҳирий маъносига кўра тушунмаймиз”, дейишади. Агар уларга: “Бу ҳам, у ҳам Қуръон ояти. Нима учун зоҳиридан Аллоҳ таолонинг тепада экани тушуниладиган оятларни қандай келган бўлса шундайлигича олиб, “Аллоҳ зоти билан тепада, осмонни макон тутган”, дейсиз-у зоҳиридан У зотнинг паст тарафдалиги тушуниладиган оятларни улар қандай келган бўлса, шундайлигича қабул қилмайсиз?! Масалан, “Бас, қайси тарафга юзингизни қаратсангиз, ўша томонда Аллоҳнинг “юзи” мавжуддир” оятининг зоҳирий маъносига кўра, У зот Ер юзининг ҳамма жойидадир. Шу тарздаки, сафардаги киши улов устида нафл намоз ўқиётиб, Шарқ ёки Ғарб, Жануб ёки Шимол томонга юзланадиган бўлса, Аллоҳнинг зотига юзланган бўлиб чиқади. Сиз эса бу оятларнинг зоҳирини олмайсиз”, дейилса, улар жавоб бера олмайдилар. Мана бу салафчилар ва уларнинг мушаббиҳа устозлари ана шундай йўл тутган, ҳолбуки, униси ҳам, буниси ҳам Қуръон оятларидир.

Агар уларга: “Нима учун бундай қилдингиз?” десангиз, улар: “Чунки юқори Аллоҳ улуғланадиган томон, паст эса Унга ҳурматсизлик бўладиган томондир”, деб жавоб беради. Уларнинг бу гаплари асоссиз, чунки афзаллик қадрнинг юксаклиги билан ўлчанади, макон ва жиҳатнинг юксаклиги билан эмас. Ахир подшоҳлар паст текисликларда, уларнинг қўриқчилари баланд тоғлар тепасида турмайдими?! Чунки тоғлар тепаси уларга ҳамла қилмоқчи бўлган душманни кузатиш учун, паст текислик эса подшоҳ дам олиб, ҳаёт кечириши учун қулайдир.

Уларга яна бундай дейилади: Аллоҳнинг энг улуғ бандалари бўлмиш пайғамбарлар ҳам Ерда яшаган, вафотларидан сўнг Ерда дафн қилинган. Қиёмат куни ҳам унинг бағридан қайта тирилтириладилар. Пайғамбарлардан кўра қуйироқ даражада бўлган фаришталар Аллоҳнинг ҳузурида бўлиб, бир қисми Аршнинг атрофини ўраб туради, бир қисми етти осмонлар бўйлаб тарқалган, бир қисми жаннатда, бир қисми жаҳаннам қўриқчиларидир. Агар афзаллик жиҳат ва маконнинг юқорида эканига боғлиқ бўлганида, албатта, пайғамбарлар қарор топадиган жой Аршнинг атрофида бўлар, уларга нисбатан ҳам қадр жиҳатидан юксаклик эмас, балки макон жиҳатидан юксаклик нисбати берилган бўлар эди.

Аллоҳ таолога нисбатан тепалик томон бўлмиш Арш ва паст томон ҳисобланмиш Ер баробардир. Унинг улуғлиги Арш ёки оламнинг бирор қисми ёки пастдаги Ер билан боғлиқ эмас. На унисидан фойдаланади, на бунисидан. Аллоҳ таолонинг улуғлигини юқорида бўлишга боғлаган кишилар эътиқодича, Аршда ўтириш каби сифатлар Аллоҳни улуғлаш ҳисобланади. Аслида эса бу Аллоҳни камситиш ва ҳақорат қилишдир. Чунки ўтириш инсонлар, жинлар, фаришталар ва ҳайвонларнинг сифати. Демак, Аллоҳ таолони Ўзидан бошқа сабабли улуғ бўлувчи, ундан фойдаланувчи деб билган киши У зотни камситган бўлади. Аллоҳ таоло оламдан бирор нарсани ундан фойдаланиш учун яратмаган.

Салафчилар Аллоҳ таолонинг осмонда эканини исботлаш учун ушлаб олган энг катта далил – бу ҳозирги кунда жуда машҳур бўлиб кетган “жория ҳадиси”дир. Уларга жавобан бундай дейилади: “Сиз далил қилиб келтираётган “жория ҳадиси” фақатгина битта саҳобадан ривоят қилинган. Аммо киши мусулмон бўлиши учун имон калимасини айтишнинг ўзи кифоя қилиши ҳақидаги ҳадис – “Одамлар то Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқлигига ва менинг Унинг пайғамбари эканимга шоҳидлик бермагунига қадар улар билан уруш қилишга буюрилдим” ҳадисини ўн беш нафар саҳоба ривоят қилган бўлиб, у мутавотир ва машҳурдир. “Жория ҳадиси” ана шу мутавотир ҳадисга зид келмоқда. Шундай экан, унга амал қилинмайди. Нима учун? Чунки “жория ҳадиси”нинг зоҳирий маъносига кўра, жория: “Аллоҳ осмонда, Сиз Аллоҳнинг пайғамбарисиз”, дегани учун Пайғамбар алайҳиссалом уни мусулмон деб ҳукм қилаяптилар. Бу – исломга зид. Пайғамбар алайҳиссалом “Аллоҳ осмонда”, деган сўз учун бировни мусулмон деб ҳукм қилмаганлар. Чунки ўзга дин вакиллари, ҳатто кўпгина кофирларнинг ақидаси ҳам айнан шудир. Бировни мўмин-мусулмон деб ҳукм қилиш учун у шаҳодат калимасини айтиши шарт. Биргина саҳобадан ривоят қилинган “жория ҳадиси”ни деб, ўн беш нафар саҳобадан ривоят қилинган бу ҳадис тарк қилинмайди. Демак, бу масалада сизнинг ҳужжатингиз йўқ”.

Агар улар: “Саҳиҳи Муслим”да келганига қарамай, бу ҳадисни қандай қилиб заифга чиқарасиз?” деса, бундай жавоб берилади: “Унга заиф ҳадислардан бир нечтаси кириб қолган, шунинг учун ҳам Имом Муслим китобини тўрт нафар буюк муҳаддисга кўрсатганида, тўртта ҳадисдан бошқа барчасини саҳиҳ деб эътироф этган. “Жория ҳадиси” ҳам ана ўша заиф ҳадислардан бири бўлиши мумкин”.

Шунингдек, Аллоҳни улуғлаш нима-ю камситиш нималигини билмайдиган ана шу кимсаларга: “Аршда ўтириш қандай қилиб мақтов бўлиши мумкин? Аллоҳ таоло юқориликнинг энг сўнгги нуқтасида бўлмиш Аршдан ҳам, пастликнинг энг сўнгги нуқтаси бўлмиш Ернинг еттинчи қаватидан ҳам беҳожатдир. У зот иккисини ҳам улардан фойдаланиш учун яратмаган”, дейилади.

Демак, Қуръони каримдаги муташобиҳ оятларни таъвил қилиш айрим кимсалар даъво қилганидек бидъат эмас, балки шаръий заруратдир. Аллоҳ таоло ҳақида соғлом эътиқодда бўлиш учун ҳам таъвилга эҳтиёж бор. Умматнинг ҳақ ва тўғри йўлда бўлган салафи ҳам, халафи ҳам бу ишни жоиз деб билган. Ҳатто ўзлари ҳам таъвил қилган. Ҳижрий VII асрда яшаб ўтган Ибн Таймияни салаф деб тақдим қилаётган, ақидавий, фиқҳий ва бошқа қарашларини худди Қуръон оятларини тутгандек тутаётган салафчилар “Саҳиҳ”даги таъвиллар учун ҳижрий 194 йилда вафот этган Имом Бухорийни ҳам бидъатчига чиқарадими?! Бинобарин, салафларга эргашаётган улар эмас, балки биз, аҳли сунна вал жамоа вакиллари экани ўз тасдиғини топиб бўлган. Ҳақиқатдан сўнг залолатдан ўзга нима бор?

Алоуддин НЕМАТОВ

Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот

маркази илмий ходими