Ўтмишга назар ташласак, ислом оламининг турли бурчакларида илм-фан тараққий этиб, технологияларда катта бурилишлар амалга оширилгани, илмий марказлар оммавий равишда очилганини кўриш мумкин. Islam.ru сайти ёзишича, кейинчалик бу Ғарб мамлакатларида илмий ғоянинг ривожланишига туртки берган.

Бугунги илм-фан тараққиётининг шу даражага етишига мусулмон оламининг кўплаб олимлари катта ҳисса қўшишган шулардан айримлари ҳақида сўз юритсак.

Ал-Хоразмий

Муҳаммад Ибн Мусо Ал-Хоразмий ( яшаган йиллари тахминан 783-850) ни муболағасиз алгебранинг асосчиси деб аташади. Айнан у биринчи бўлиб ноль рақамини ишлатиб, алгебрани чизиқли ва квадрат тенгламаларни ечишнинг умумий усуллари ҳақидаги мустақил фан сифатида киритди ва бу тенгламаларнинг таснифини берди. У синус, косинус, тангенс ва котангенс функцияларини ўз ичига олган батафсил тригонометрик жадвалларни ишлаб чиқди.

Ал-Хоразмий асарлари араб тилидан лотин тилига, сўнгра янги Европа тилларига таржима қилинган. Улар асосида математикадан турли дарсликлар яратилди. Ал-Хоразмий асарлари Уйғониш даври фанининг шаклланишида муҳим роль ўйнади ва Шарқ ва Ғарб мамлакатларида ўрта аср илмий тафаккурининг ривожланишига самарали таъсир кўрсатди.

Бу мусулмон илм-фан машъали, биринчи навбатда, математика тарихида муҳим роль ўйнаган “Ал-китоб ал-мухтасар фи ҳисоб ал-жабр вал-муқобала” (“Алжабр ва алмуқобала ҳисоби ҳақида қисқача китоб”) билан танилган. Ушбу Ал-Жабр асари номидан “алгебра” атамаси пайдо бўлди.

Жобир ибн Ҳайён 

Жобир ибн Ҳайён  (яшаган йиллари тахминан 721-815) замонавий кимёнинг отаси ҳисобланади. Жобир Ибн Ҳайёндан олдин кимё соҳаси ҳунармандчиликнинг бир бўлаги сифатида қаралган. Аммо Ибн Ҳайян кимёни ривожлантира олди ва уни ўша бошланғич даражадан энг юқори даражага кўтарди. Бунга улкан илмий иш ва кўплаб кузатувлар туфайли эришилди. Шунингдек, у кимёвий моддалар ишлаб чиқариш ва уларнинг ўзаро таъсирининг асосий қоидаларини ўрнатди, Шунинг учун Жобир Ибн Ҳайён, шубҳасиз, барча кимёгарларнинг устози (шайхи) ҳисобланади.

Шундай қилиб, у илмий тажрибалар натижасида кўплаб кислоталарни аниқлашга муваффақ бўлди. У ўз лабораториясида ҳайдаб ажратиб олиш, эритиш, кристалланиш, дистиллаш, тозалаш, оксидланиш, буғланиш, фильтрлаш жараёнларини доимий равишда такомиллаштирди; сульфат кислота ишлаб чиқариш учун реакцияларни амалга оширди; спиртлар, металлар ва минералларнинг таснифларини ишлаб чиқа бошлади. Жон Дальтоннинг кашфиётидан ўн аср олдин Жобир элементлар орасидаги боғланиш сифатида кимёвий боғланишлар тасвирини яратди.

Бугунги кунда замонавий асбоб-ускуналар, жиҳозланган лабораториялар мавжудлиги билан бир минг икки юз эллик йилдан кўпроқ вақт олдин Жобир ўз давридан илгарилаб кетган олим бўлганлиги аён бўлади.

Аз-Заҳравий

Абул Қосим аз-Заҳравий (Абулқоссис) (936-1013) ўрта асрларнинг энг буюк жарроҳи сифатида шуҳрат қозонган. Ўша даврда ҳеч ким жарроҳлик санъати ва ундаги инновациялар бўйича ундан ўзиб кетмади. Рус олими И.Пироговни беҳушлик кашшофи деб ҳисобланса, аз-Заҳравийни “кетгут”ни (жарроҳлик ипи) қорин бўшлиғи жарроҳлигида ва тери ости чоклари учун биринчи бўлиб ишлатган жарроҳ деб билишади.

Кетгут – бу жарроҳлик ипи бўлиб, у охир-оқибат инсон танасига изсиз кириб боради, чунки унинг таркиби органикдир.

Аз-Заҳравий кичик тос бўшлиғидаги операциялар пайтида ётган ҳолатдан фойдаланишни биринчи бўлиб жорий қилди (кейинчалик бу классик усулга айланди). У ҳозирда сил суяги шикастланиши деб аталадиган нарсани тасвирлаб берди ва катарактни олиб ташлаш операциясини (аз-Заҳравий атамаси) Ғарб кўз жарроҳлигига киритди. Бу мусулмон жарроҳ катарактни олиб ташлашнинг бутун тартибини чизмаларда тасвирлаб берган ва тақдим этган ягона муаллиф бўлган ва шундай бўлиб қолади. Илгари, бу жуда оддий операциянинг сирлари фақат танланганларга берилган.

Аз-Заҳравий янги (150 дан ортиқ) жарроҳлик асбобларининг муаллифи бўлган. У шприц, қисқич, жарроҳлик илгаги ва игнаси ҳамда суяк аррасини ихтиро қилган. У яратган кўплаб воситалар замонавий тиббиётда ҳам қўлланилади.

Аз-Заҳравийнинг "Китоб ат-тасриф" деб кенг танилган энциклопедик асарида 30 жилд мавжуд бўлиб, унда унинг бутун ҳаётининг тажрибаси умумлаштирилган. Ушбу энциклопедик асар ўрта аср Европаси жарроҳларининг стол усти китобига айланди, қайта-қайта кўчириб ёзилди ва нашр этилди ва беш аср давомида жарроҳлик бўйича асосий дарсликлардан бири бўлди.

Ал-Ҳайсам

Ибн Ал-Ҳайсам (965-1039) – Европада Alhazen сифатида танилган оптика асосчиси. Олим Эвклиднинг ёруғлик табиати ҳақидаги тадқиқотларини давом эттирди. Ундан олдин қадимгиларнинг оптикаси ёруғлик ҳодисаларининг энг оддий эмпирик қонунларини билар эди: ёруғликнинг бир ҳил муҳитда тўғри чизиқли тарқалиш қонуни; ойна юзаларидан ёруғлик акс эттириш қонуни; икки шаффоф муҳит чегарасида нур синиши ҳодисаси.

Қадимги Рим тиббиёт олими Галенга эргашиб, Ал-Ҳайсам кўзнинг тузилишини ўрганиб чиқди ва Платон ва Эвклиднинг инсон қарашлари ҳақидаги ғояларининг номувофиқлигини исботлади. Ал-Ҳайсам бинокуляр кўриш (икки кўз билан кўриш) концепциясини ишлаб чиқди. У биринчи бўлиб кўриш ҳодисасини объектлардан кўзга кирадиган нурлар объектив ичида тасвир ҳосил қилиш жараёни сифатида тушунтирди, у биринчи бўлиб кўз қисмларига ном берди ("мугуз парда", "кўз гавҳари", "шишасимон тана" ва бошқалар). Кўз гавҳари моделларини биллур ва шишадан ясаб, у биконвекс линзалари ёрдамида кўришни тузатиш ғоясини илгари сурди ва кексаликда ўқиётганда (кўзойнак!) улардан фойдаланишни таклиф қилди.

Ибн Ал-Ҳайсам ҳавонинг тортишиш тушунчасини илмий айланмага киритди, ҳаво зичлигини баландлик билан боғлади. Ундан кейин олимлар ёруғлик синиши муаммолари билан шуғуллана бошладилар. Бироқ 17-аср бошларига қадар оптик фан соҳасида катта кашфиётлар бўлмаган.

Ал-Ҳайсам томонидан ёзилган “Китаб ал-Маназир” (“Оптика тўғрисида рисола”) китоби Европа ва Шарқ мамлакатлари учун оптика соҳасида 600 йил давомида асосий қўлланма вазифасини бажарди.

Ал-Жазарий

Абу Ал-Изз Исмоил ибн Ал-Раззоз ал-Жазорий (1206 йилда вафот этган) астроном, математик ва механик ихтирочи, "Араб дунёсининг да Винчиси" номига мушарраф бўлган муҳандисликнинг энг буюк даҳоси.

Айнан ал-Жазорий ғилдирак ихтиро қилинганидан кейин иккинчи ўринда турадиган механиканинг энг муҳим ихтироларидан бири, ҳали ҳам замонавий машиналарнинг асосий таркибий қисмларидан бири бўлмиш – тирсакли вал муаллифи ҳисобланади.

Унинг "Ақлли механик қурилмалар ҳақида билимлар китоби" ("Китоб фи маърифат ал-хиял ал-хандасийя") рисоласида 50 га яқин механизмларнинг конструкцияси, шу жумладан соатлар, комбинацияланган қулфлар ва роботлар тасвирланган. Аслини олганда у кибернетика асосларини яратди. У тўртта гуманоид робот ясади, уларни қайиққа қўйди ва барабан ва занг чалишга мажбур қилди. Шунингдек, у мусиқа автоматлари, кодли қулфлар, икки тактли клапан насослари, сув кўтариш машиналари, сув соатлари, фаввораларни яратди.

Шунингдек Ал-Жазорий ёғочни ламинациялаш, масштабли моделлардан фойдаланиш (олим уларни қоғоздан ясаган), ҳаракатланувчи қисмларни корунд ёрдамида деталга ишлов бериш, металл эшиклар, барча кенгликлар учун универсал қуёш соати билан гибрид компас ва бошқалар каби технологик янгиликларнинг муаллифи ҳисобланади.

 Интернет материаллари асосида тайёрланди.

Бугун, 2 февраль куни Ўзбекистон мусулмонлари идораси вакили, Тошкент вилояти бош имом-хатиби Оққўрғон туманига ташриф буюрди.

Жасурбек домла мазкур тумандаги янгидан барпо этилаётган ва таъмирланаётган масжидларда бўлиб, қурилишини кўздан кечириб, уста қурувчи ва ҳомийларга зарур тавсия ва маслаҳатлар берди. Ташриф давомида хайрли ишга ҳисса қўшаётган инсонлар ҳақига хайрли дуолар қилди.

Айни пайтда тумандаги "Имом ал-Бухорий" масжиди таъмирланяпти. Жорий йилда ушбу жоме фойдаланишга топшириш режа қилинган. Шунингдек, тумандаги “Намозвой бобо” масжиди ҳам аҳоли ҳашар йўли ва ҳомийлар кўмагида бунёд этилмоқда.

Ташриф доирасида Жасурбек домла туман имом-хатиблари билан йиғилиш ўтказиб, эртанги жума намозига пухта тайёргарлик кўриш ва кун тартибидаги бошқа бир неча масалаларни муҳокама қилинди.

Маълумот учун, Оққўрғон туманида жами олтита масжид бўлиб, улар: марказий "Нодирхон қори", "Жувонмард", "Қосим ота ўғли Ҳасанбой", Имом ал-Бухорий", "Шоҳрухия" ва "Намозвой бобо" масжидларидир.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

“Меҳир акцияси” доирасида Мўйноқ тумани “Тўқмоқ ота” жоме масжиди имом-хатиби Раҳимжон Тлеўбаевнинг ташаббуси билан тумандаги “Artemiya Bio Resurs” кархонаси ҳомийлигида турар жойга муҳтожлиги бўлган Қириқбоева Бибинозга уй ҳадя қилинди.

Мазкур турор жой Мўйноқ тумани ҳокимияти, “Artemiya Bio Resurs” кархонаси, “Тўқмоқ ота” жоме масжиди вакиллари иштирокида топширилди. Янги уй соҳиблари ушбу савобли иш ташаббускорларига ўз миннатдорчилигини билдиришди.

Қорақалпоғистон мусулмонлари қозиёти

Наманган шаҳридаги “Ҳазрати Лангар” жоме масжиди узоқ тарихга эга. Ривоятларга кўра, XIV аср бошларида Наманган аҳолиси оғир табиий офатларга дучор бўлган. Тўхтовсиз зилзилалар, тез-тез содир бўлган сув тошқинлари аҳолини мадорини қуритган. Аҳоли аста секин бошқа жойларга кўчиб кета бошлаган.

Юрт оқсоқоллари маслаҳатлашиб, Шош музофотидаги илоҳиёт ва тасаввуф илмининг йирик намояндаси, етук мутасаввиф Шайх Хованди Тоҳур ҳазратларига юрт безовталиги ҳақида хабар беради. Унинг кўрсатмаларига биноан етук шогирди ва жиянлари бўлмиш Саййид Маҳмуд Наманганга келиб, ҳозирги “Ҳақиқат” маҳалласида жойлашган кўлнинг жанубига лангар ташлайдилар. Халқ у зотни ҳурматлаб “Лангар бобо” деб атай бошлаган.

Лангар деган жой номининг келиб чиқиши ҳақида манбашунос олим Аҳмад Убайдуллоҳ бундай дейди:

– Бу ўринда “Лангар” сўзининг бир қанча маъноларни англатишига эътибор қаратиш ўринли. Бу сўз “Кема лангари”, “Дарбоз лангари” маъносидан ташқари “Йўловчи ёки карвон тўхтайдиган манзил”, “Камбағал ва етим-есирларга таом бериладиган жой, ғарибхона” мазмунларини ҳам англатади. Ўрта Осиёнинг кўп жойларида учрайдиган Лангар деб аталувчи жойлар бу атаманинг мана шу охирги икки маъноси билан боғлиқ.

“Ҳазрати Лангар” масжидининг аввалги ўрни мазкур кўлнинг шимолий-шарқий қисмида бўлган. XVIII аср ўрталарига келиб, аҳоли сони ортгани сари масжид торлик қилиб қолади. Ҳовлиси томондан кенгайтириш иложи бўлмагани сабаб масжидни кўлнинг жанубий қисмидаги кенгликка кўчиришга қарор қилинади. 1746-1751 милодий (ҳижрий 1157-1162) йиллар мобайнида Мулла Бадал исмли киши таклифига биноан Мавлоно Ражаб Хўжандий (Кухий) ва Хўжа Амин II Парранда мақбараларидан 15-20 метр чамаси ён томонга маҳаллий халқ ҳашари билан масжид хонақоси, кейинчалик айвони қуриб битказилади.

Масжид қурилишида уста Раҳим бобо бош меъморлик қилади. Орадан бир неча йил ўтгач, ҳовлисига пишиқ ғиштдан қўшимча хоналар (дарсхоналар) ва минора билан дарвозахона қурилади. Қурилиш даврида масжид атрофидаги кўл қисқартилиб, ҳовуз шаклига келтирилган.

“Ҳазрати Лангар” масжиди қадимдан зиёратгоҳ жой ҳисобланган. Айни пайтда тарбия ўчоғи вазифасини ҳам бажарган. Бу даргоҳда кўплаб таниқли илм эгалари ва зиё намоёндалари камол топган. Хусусан, улуғ ғазалнавис шоир Бобораҳим Машрабнинг болалик йиллари ана шу даргоҳда ўтган. Бу ерда бошқа илм даргоҳларига нисбатан тасаввуфга мойиллик сезиларли даражада юқори бўлган. Фақатгина XIX асрнинг ўзида шаҳарнинг кўзга кўринган уламоларидан Мулла Иноятхўжа Лангарий, Мулла Йулдош Хилватий, Мулла Отахон домла (Авлиё домла), Собитхон тўра (Абул Маъоний), Нуриддинхўжа эшон ва Тожихон Махдумдек улуғ зотларнинг шу даргоҳдан етишиб чиққани фикримиз далилидир. Шунга кўра бу масжид 1930 йилга қадар Намангандаги бош жоме масжид сифатида эътироф этилган.

Мустабид тузум даврига келиб, мақбара ва Лангар бува қадамжолари ва унинг атрофидаги 5-6 гектарли қабристон бузилиб, сув бостириб экинзорга айлантирилган. 1918-1930 йилларда масжид ҳудудидаги мадраса ва бошқа бинолар бузилиб, ғиштлари ташиб кетилган. Фақатгина хонақо, айвон ва иккита қўшимча хонаси сақланиб, улар ҳам колхознинг омборхонасига айлантирилган.

1943 йили Ўрта Осиё ва Қозағистон мусулмонлари диний идораси ташкил этилганда Наманганда фақат шу масжид фаолият кўрсатишига рухсат этилган. Бир оз муддат ўтгач, масжид фаолияти тўхтатилиб, ўрнига “Шайх Эшон” масжиди фаолият кўрсата бошлаган.

Мамлакатимиз истиқлоли арафасида 1989 йили масжид ўз фаолиятини қайтадан бошлади. Мутахассислар фикрига кўра, масжид колхоз омбори сифатида фойдаланилган даврларда турли кимёвий дори-ўғитлар сақлангани сабаб бино яроқсиз ҳолга келиб қолган. Шу йили маҳаллий аҳоли ҳашари билан олти ой давомида масжиднинг янги биноси қад кўтарди.
Мамлакатимиз истиқлолга эришгач, 1992 йили масжид расмий юридик мақомда эга бўлиб, ўз фаолиятини давом эттира бошлади.

Ҳозирда масжидда намозхонлар учун барча қулай шароитлар яратилган. Жумладан, иккита катта хонақоҳ айвони билан, замон талабларига жавоб берадиган таҳоратхона ҳамда каттагина кутубхона намозхон ва зиёратчиларга хизмат кўрсатмоқда.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Масжидлар билан ишлаш бўлими

Буюк Британиянинг Charities Aid Foundation’s ташкилоти ҳар йили дунёнинг 119 мамлакатида сўровномалар ўтказиб, хайрия ва беминнат кўмак ишларида қайси халқ вакиллари фаол эканини аниқлаб, рейтинг тузади.

Мана бешинчи йилдирки, кетма-кет индонезияликлар рейтингда биринчиликни эгаллаб, сайёрадаги энг сахий халқ деб тан олинди, дея хабар беради Coconuts Jakarta нашри.

Сўровда иштирок этган мамлакат аҳолисининг 68 фоизи моддий хайр-эҳсонлар ёки кўнгилли ишлар орқали муҳтожларга ёрдам беришга тайёрлигини билдирган. Тадқиқотга кўра, индонезияликларнинг қарийб 80 фоизи хайрия ишларига пул ажратади ва 60 фоизга яқини ўз меҳнати ва вақтини сарфлайди.

Рейтингда иккинчи ўринни Кения эгаллади, у ерда аҳолининг 61 фоизи хайрия фаолияти билан шуғулланади, Америка Қўшма Штатлар фуқаролари 59 фоиз билан учинчи ўринда турибди.

Шуниси эътиборлики, ўтган йиллардаги пандемия ва иқтисодий қиинчиликларга қарамай, индонезияликлар хайрия ишларини янада кўпайтириб, саховат кўрсатишда мамлакат тарихидаги рекорд натижани қайд этишди.

Интернет материаллари асосида тайёрланди.