Баъзи намозхонларнинг намоз ўқиётганда қиём ҳолатида оёқлари орасини ҳаддан зиёд кенг қилиб ўқиётганига гувоҳ бўлиб қоламиз. Агар улар жамоат билан ўқишсалар оёғини ёнидаги намозхоннинг оёғига текказиб олишади ва шу нарсани суннат деб билишади.

Уларнинг бундай ўқиши ёнидаги намозхоннинг хушуъсини кетишига ҳам сабаб бўлиб қолади. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам зарар беришдан қайтарганлар:

عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَ سَلَمَ قَالَ: لَا ضَرَرَ وَ لَا ضِرَارَ ... رَوَاهُ الْحَاكِمُ

 Яъни, Абу Саид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “(Динда) зарар бериш ва зарар кўриш йўқдир”, дедилар. (Ҳоким ривояти, саҳиҳ)
 Мўътабар тўрт мазҳаб имомлари ҳам оёқларни мазкур кенгликда қўйишга буюрмаганлар. Бундай ҳолат ҳадисларни тўғри тушунмаслик сабабли пайдо бўлган янги ҳолатдир. Ҳадисларни тўғри тушуниш учун асри саодат замонасига яқинроқ яшаган зотларнинг сўзларига мурожаат қилишимиз лозим бўлади. Зеро улар ҳадисларни биздан кўра яхши билганлар, яхшироқ тушунганлар ва шунга мувофиқ ҳукм чиқарганлар. Бу ҳақида мазҳабимизнинг мўътабар китобларидан бўлган “Эълоус сунан” китобида қуйидагича келган:

عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ بَشِيرٍ يَقُولُ أَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم عَلَى النَّاسِ بِوَجْهِهِ فَقَالَ «أَقِيمُوا صُفُوفَكُمْ» ثَلاَثًا «وَاللَّهِ لَتُقِيمُنَّ صُفُوفَكُمْ أَوْ لَيُخَالِفَنَّ اللَّهُ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ». قَالَ فَرَأَيْتُ الرَّجُلَ يُلْزِقُ مَنْكِبَهُ بِمَنْكِبِ صَاحِبِهِ وَرُكْبَتَهُ بِرُكْبَةِ صَاحِبِهِ وَكَعْبَهُ بِكَعْبِهِ. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ

 Нуъмон ибн Башир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам инсонларга юзландилар ва “Сафларингизни тўғирланглар, (деб) уч марта айтдилар. Аллоҳга қасамки, албатта сафларингизни тўғирлайсизлар ёки Аллоҳ таоло қалбларингизнинг ўртасини хилоф қилиб қўяди”, дедилар. (Нуъмон) айтди: Мен бир кишини елкасини шеригининг елкасига, тиззасини шеригининг тиззасига, тўпиғини унинг тўпиғига текказиб турганини кўрдим.  (Абу Довуд ривояти) 

عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: أَقِيمُوا صُفُوفَكُمْ، فَإِنِّي أَرَاكُمْ مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِي ، وَكَانَ أَحَدُنَا يُلْزِقُ مَنْكِبَهُ بِمَنْكِبِ صَاحِبِهِ وَقَدَمَهُ بِقَدَمِهِ. رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сафларингизни тўғирланглар, чунки мен сизларни ортимдан ҳам кўриб тураман”, дедилар.  Бизларнинг ҳар биримиз елкамизни шеригимизнинг елкасига ва оёғимизни унинг оёғига текказиб турар эдик. Бухорий ривояти
Замонамизда бир тоифа инсонлар бу ҳадиснинг зоҳирини ушлаб, сафда оёқларини ёнида турганларнинг оёқларига текказиш лозим деб ўйлайдилар ва мана шу нарсада намознинг охиригача ўзларини қийнайдилар. 
Албатта елкани елкага, тиззани тиззага текказиш билан биргаликда оёқларни оёқларга теккизиб туришда катта машаққат борлиги сир эмас. Хусусан намознинг охиригача мана шу ҳолатда бардавом бўлишнинг машаққатлиги кўриниб турибди. Машаққат эса (яъни, ибодатда ўзини қийнаш каби машаққатлар) далил билан кетказилгандир. (Чунки Аллоҳ таоло: "Аллоҳ ҳеч бир жонни тоқатидан ташқари нарсага таклиф қилмас". (Бақара;286) деб марҳамат қилган)
Бу аъзоларнинг ҳаммасини бир-бирига текказиб туришни амалга оширишнинг имкони йўқ. Чунки намоз ўқувчиларнинг қомати, бўйлари ҳар хил. Ҳадисдан ирода қилинган маъно (сафни тўғирлаш учун) мазкур баъзи аъзоларни баъзисига тўғри қилишдир. 
Ҳофиз ибн Ҳажар “Фатҳул Борий” китобида ушбу ҳадиснинг шарҳида шундай деган: Имом Бухорийнинг “Сафда елкани елкага, оёқни оёққа теккизиш боби”дан мурод сафни тўғирлашликда ва орадаги очиқ жойларни ёпишликда муболаға қилиш қасд қилингандир. (Иқтибос тугади)
“Авнул Маъбуд” китобида Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисдаги “وَحَاذُوا بِالْمَنَاكِبِ” яъни, “Елкангизларни тенглаштиринглар” сўзини шарҳ қилиб, елкаларнинг баъзисини баъзисига баробар қилинглар. Бу шундай бўладики, намоз ўқувчиларнинг ҳар бирининг елкаси бошқаларнинг елкасига тўғри ва бир йўналишда параллел бўлиб, елкалар, бўйинлар ва оёқлар битта чизиқда бўлади, дейилган. (Иқтибос тугади)
Шайх айтади (яъни, шайх Ашроф Алий Таҳонавий): Агарда оёқни оёққа текказишнинг ҳақиқий маъноси олинганда ҳам сафни тўғирлаш учун иқомат вақтидаги жараён ирода қилинади. Чунки бу аъзолар ўртасини текказишлик сафни тўғирлашликнинг ҳосил қилиш йўлидир. Ҳадисда намозга киришгандан кейин ҳам мана шу ҳолатда қолишга далолат қиладиган нарса йўқ, кимки шу нарсани (яъни, намозни ичида ҳам оёқни оёққа текказишни) даъво қилса, унга далил келтирсин. (Иқтибос тугади)
Мен айтаманки (яъни, Зафар Аҳмад Усмоний Таҳонавий): Анас розияллоҳу анҳунинг “Бизларнинг ҳар биримиз елкамизни шеригимизнинг елкасига ва оёғимизни унинг оёғига теккизиб тутар эдик” деган сўзлари мазкур иш Набий с.а.в.нинг замонларида бўлган, ундан кейин давом этмаганлигига далолат қилади. Бу маънони Маъмарнинг ривояти очиқ-ойдин баён қилади. Унда “Агар бу нарса (яъни, оёқларни бир бирига текказиш) уларга нисбатан қилинганида, улар хуркак ҳачирдек қочиб кетардилар”, дейилган. Агар оёқни оёққа теккизиш намознинг қасд қилинган суннатларидан бир суннат бўлганда эди, саҳобаи киромлар буни тарк қилмаган бўлардилар ва ҳеч ким ундан қочмаган бўлар эди. Хуллас саҳиҳ гап биз айтган нарса, яъни, мазкур оёқни оёққа теккизишлик иқомат вақтида сафни тўғирлашликда муболаға қилиш учун бўлган. Иқоматдан кейин намознинг ичида бўлмаган. Буни англаб етинг! (Эълоус-сунан китобидан иқтибос тугади)
Фуқоҳолар намозхон қиёмда турганда қадамлари яқинлиги қай даражада бўлиши ҳақида ихтилоф қилганлар:
Шофеийлар бир қарич миқдорида бўлади деганлар. 
Ҳанбалий ва Моликий мазҳаби фуқаҳолари оёқлар орасини кенг ҳам қилмасдан, бир бирига теккизиб ҳам олмасдан, балки ўртача, одатдагидан ошиб кетмаган ҳолда бўлишни мустаҳаб деганлар.
Бизнинг Ҳанафий фуқаҳоларимиз эса тўрт бармоқ миқдорида бўлиши суннат, чунки бу хушуъга яқиндир, деганлар. Лекин бу ўлчов миқдори оёқларини кенг қилишга узри йўқ кишилар учун белгиланган ўлчовдир. Аммо гавдаси катта, семиз ва барваста кишилар каби мўътадил мувозанатни сақлашда оёқлар орасини кенгроқ қўйишга эҳтиёжи бор кишиларга одатдаги ҳолатида туришга рухсат берилган. Чунки бундан мақсад узоқ вақт қиём ҳолатида турганда ҳам хушуъни йўқотмасдан туришга имкон яратиб берадиган даражада бўлишдир.

Фойдаланилган адабиётлар:
1. Саҳиҳул Бухорий
2. Сунани Абу Довуд 
3. Эълоус Сунан 
4. Ал-Фиқҳул исламийю ва адиллатуҳу
5. Ҳошиятут-Тоҳтовий

Алҳамдулиллаҳ, йилдан йилга диёримизда динимизни ўрганиб, илм ўрганаётган, билганига амал қилаётган, ихлосли кишилар кўпайиб бормоқда. Кўплаб китоблар чоп қилиниб, халқимизнинг маърифати ошиб бормоқда. Бу китобларни ўқиш асносида янги-янги масалалар ўртага чиқиб, халқимиз ҳақни ботилдан, ростни ёлғондан ажратишни ўрганиб бормоқдалар.

Ана шу ижобий ўзгаришлар сабаб қанчадан-қанча унутилаёзган суннатлар иҳё қилинмоқда, кундалик турмушимизга суқулиб кириб қолган бидъатлар тарк қилинмоқда. Бу ғоятда қувончли ҳол, албатта. Бир вақтлар «биринчи зарбада  елкаларигача, иккинчи зарбада белларигача» деб тортишиб юрган бўлсак, эндиликда толиби илмларимиз ҳалолни ҳаромдан фарқлаш, қайси амал эътиқодга зид, қайси амал эса охиратда нажотга сабаб бўлиши ҳақида илмий мунозаралар қилишмоқда. Кечагина таҳорат қилиш, намоз ўқишни энди ўргана бошлаган бўлсак, бугунги кунга келиб масжидларимиз тўлиб, энди намознинг нозик масалаларини ҳам мушоҳада қилмоқдамиз. Ушбу мўъжаз мақолада масжид одоблари ҳамда жамоат намозига оид ана шундай масалалардан бири ҳақида сўз юритамиз. 

Шу кунларда бир масала – жамоат намози мунтазам адо қилинадиган масжидда иккинчи бор жамоат бўлиб намоз ўқиш масаласи юзага чиқди. Ҳадис китобларимизда бу борада «Бир бор жамоат билан намоз ўқилган масжидда иккинчи бор жамоат бўлиш» деб номланган боблар очилган. Жумладан, имом Термизийнинг ҳадис тўпламларида Абу Саъид, Абу Умома, Абу Мусо ва Ҳакам ибн Умайр розияллоҳу анҳумдан бу ҳақда ривоятлар қилинган. Шунингдек, Байҳақийнинг «Сунанул кубро» китобида ҳам бу ҳақда ривоят келган. Имом Бухорий эса «Жамоат намозининг фазли» номли алоҳида боб очиб, унда Анас ибн Моликнинг хабарини таълиқ шаклда келтирган. Унда, жумладан, шундай дейилади: «Анас масжиддга келганида намоз ўқилиб бўлган эди. У азон ва иқомат айтиб, жамоат билан намоз ўқиди».

Имом Термизий келтирган ривоят эса қуйидагича:

حَدَّثَنَا هَنَّادٌ حَدَّثَنَا عَبْدَةُ عَنْ سَعِيدِ بْنِ أَبِي عَرُوبَةَ عَنْ سُلَيْمَانَ النَّاجِيِّ الْبَصْرِيِّ عَنْ أَبِي الْمُتَوَكِّلِ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ وَقَدْ صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم  فَقَالَ : أَيُّكُمْ يَتَّجِرُ عَلَى هَذَا فَقَامَ رَجُلٌ فَصَلَّى مَعَهُ.

قَالَ وَفِي الْبَاب عَنْ أَبِي أُمَامَةَ وَأَبِي مُوسَى وَالْحَكَمِ بْنِ عُمَيْرٍ. قَالَ أَبو عِيسَى رحمه الله : وَحَدِيثُ أَبِي سَعِيدٍ حَدِيثٌ حَسَنٌ وَهُوَ قَوْلُ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم وَغَيْرِهِمْ مِنَ التَّابِعِينَ قَالُوا لاَ بَأْسَ أَنْ يُصَلِّيَ الْقَوْمُ جَمَاعَةً فِي مَسْجِدٍ قَدْ صَلَّى فِيهِ جَمَاعَةٌ وَبِهِ يَقُولُ أَحْمَدُ وَإِسْحَاقُ ، وقَالَ آخَرُونَ مِنْ أَهْلِ الْعِلْمِ يُصَلُّونَ فُرَادَى وَبِهِ يَقُولُ سُفْيَانُ وَابْنُ الْمُبَارَكِ وَمَالِكٌ وَالشَّافِعِيُّ يَخْتَارُونَ الصَّلاَةَ فُرَادَى

Абу Саъид розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намоз ўқиб бўлганларида бир киши келиб қолди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қай бирингиз бу билан тижорат қиласиз?» [ёки «Қай бирингиз бу билан бирга (намоз ўқиб) ажр оласиз?] дедилар. Шунда бир киши ўрнидан туриб, у билан бирга намоз ўқиди».

Имом Термизий шундай дейди: «Бу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари ҳамда тобеъинлардан иборат бир жамоанинг қавлидир. Ушбу ҳадисга биноан, имом Аҳмад, Исҳоқ ва бир неча аҳли илмлар шунга фатво берган. Бошқа аҳли илмлар «Кеч қолган алоҳида ўқийди», дейишган. Суфён, Ибн Муборак, Молик ва Шофеъий ҳам «Бундай киши намозни ёлғиз ўқийди», деганлар.

Ҳанафий уламоларидан Юсуф Баннурий ўзининг «Маъорифус-сунан» китобларида ушбу ҳадисни келтириб, қуйидагиларни ёзган: «Бир киши масжиддаги жамоатдан кеч қолса, намозни ёлғиз ўқийди ёки уйига келиб, аҳли оиласи билан жамоат қилади ёки бошқа жамоатга боради. Шуниси яхшироқ». 

«Роддул муҳтор»да «Фатҳул Қодир»дан ривоят қилиниб, «Ҳанафийлар иттифоқига кўра, жамоатни қидириб, бошқа масжидга бориш вожиб эмас», дейилган.

Маҳалла масжидларида азон ва такбир айтиб, иккинчи жамоат қилиш таҳримий макруҳдир. Ибн Обидийн «Роддул муҳтор»да: «Маҳалла масжидида азон ва такбир айтиб, иккинчи жамоат қилиш таҳримий макруҳдир». 

1. Лекин маҳалла жамоати намоз ўқишдан аввал бошқа ерлик кишилар келиб, азон ва такбир айтиб, жамоат билан намоз ўқисалар;
2. Ёки маҳалла аҳли азон айтмай, жамоат бўлиб ўқиса, кейинги келган маҳалла аҳли ҳам азон ва такбирсиз жамоат қилсалар бўлади.
3. Шунингдек, доимий имоми ва муаззини бўлмаган жойларда, меҳмонхона, ошхоналарда ва йўл бўйидаги масжидларда ҳам азон ва такбир билан иккинчи жамоат қилиш жоиз. Қозихоннинг «Амолий» китобида ҳам шундай дейилган».

Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ: «Кейинги жамоатнинг азон ва иқоматсиз жамоат бўлиб ўқиши таҳримий макруҳдир», деган. Мана шу «зоҳирур-ривоя»дир. 

Абу Юсуф роҳимаҳуллоҳдан қилинган шозз ривоятда: «Иккинчи жамоат аввалгиси каби бўлмаса, макруҳ бўлмайди», дейилган. Бу ривоят «Роддул муҳтор»да: «Абу Юсуфдан ривоят қилинади» деган лафз билан келган. 

Кейинги жамоат бўлиб, меҳробдан бошқа жойда ўқиш ҳам аввалги жамоатдаги каби бўлмайди. Бу гап саҳиҳдир. Абу Юсуфдан бошқа бир ривоятда: «Иккинчи жамоат биринчисидан кўп бўлса макруҳдир. Аммо уч ёки тўрт киши бўлсалар, масжид бурчагида ўқисалар макруҳ эмас», дейилган. Лекин фатво Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳнинг қавлига бўлиб, иккинчи жамоат макруҳдир. 

Имом Муҳаммад: «Келинглар, жамоат қиламиз, деб бир бирларини чақириб, жамоат қилсалар макруҳ, акс ҳолда макруҳ эмас», деган. 

Рашид Аҳмад Гангўҳий роҳимаҳуллоҳ ўзининг «Ал-Қутуфул донияҳ фи ҳукми жамоатис-сонияҳ» деб номланган рисоласида шундай дейди: «Абу Ҳанифа ва жумҳур уламолар иккинчи жамоат макруҳлигига Табароний «Ал-Кабир» ва «Ал-Авсат» китобларида Абу Бакра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ушбу ҳадисни далил қилганлар:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадина томондан намоз ўқимоқчи бўлиб келсалар, қавм намозни ўқиб бўлган экан. Шунда уйлари томон йўл олдилар ва аҳлларини жам қилиб, намоз ўқидилар». 

Иккинчи жамоат макруҳсиз жоиз бўлса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам савоби бир неча бор зиёда бўладиган масжидларидаги намозни қолдирмас эдилар. «Бадоиъ» китобининг соҳиби Косоний роҳимаҳуллоҳ ҳам шуни далил қилган. Анас розияллоҳу анҳудан қилинган ҳадисга келсак, кейинги жамоатни макруҳ деювчилар: «Анас розияллоҳу анҳунинг ҳадиси ҳужжат бўлмайди. Ривоятлар бир-бирига зид, бирида Бану Саълаба масжидида дейилса, бошқасида Бану Рифоъа масжидида дейилган. Бир ривоятда Анас розияллоҳу анҳу имом бўлатуриб сафдан олдинга чиқмай турган, дейилган. Вахоланки бундай туришнинг ўзи макруҳ. Бошқа ривоятда эса «олдинга чиқиб», дейилган. Шунингдек, «Бадойиъ» китобида Анас розияллоҳу анҳунинг ўзидан: «Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари жамоатдан кеч қолсалар, масжидда ёлғиз ўқир эдилар», деган ривоят келтирилган. Шайхимиз «Осорус-сунан»га ёзган таълиқотларида Ҳасан Басрийдан ҳам: «Саҳобалар (жамоатга улгуришмаса) ёлғиз ўқишар эди», деган ривоятни келтирган (Юсуф Баннурий). 

Шунингдек, барча ҳадис заҳираларимизга қарасак, Масжидун Набавийда Термизий келтирган биргина воқеадан бошқа иккинчи жамоат бўлгани зикр қилинмаган. Қолаверса, ҳадисда келган воқеада нафл ўқувчининг фарз ўқувчига иқтидо қилгани айтилган. Ваҳоланки бу ерда гап фарз намоз ўқимоқчи бўлган кишининг фарзга ўқиётган кишига иқтидо қилиши ҳақида бормоқда. Саҳобаларда «Жамоатдан кеч қолган киши иккинчи жамоат қилиб ўқийверади», деган одат ҳам бўлмаган. Анас розияллоҳу анҳу ўқиган масжид йўл бўйида жойлашган масжид бўлиши ҳам мумкин. Мадинадаги барча кичик-кичик масжидлар зикр қилинганда, бу номдаги масжид айтиб ўтилмагани ҳам бу гапни қувватлайди. У ҳолда, юқорида айтиб ўтганимиздек, имоми тайин бўлмаган масжидда иккинчи жамоат бўлиб ўқиш асло макруҳ эмас. 

Қолаверса, кундалик беш маҳал намозлар мунтазам равишда жамоат бўлиб ўқиладиган масжидларда иккинчи жамоат ҳосил қилиш Ислом руҳига ҳам зиддир, чунки бунда биринчи жамоатга бепарволик, тарқоқлик, гуруҳбозлик бор, Исломнинг шиори саналган жамоатга путур етказиш бор. Иккинчи жамоатнинг макруҳлигини билгани учун ёлғиз ўқиётганларга маломат қилиш эса ҳанафий мазҳабига ва жумҳур мазҳабларга зиддир. 

Гўзал хулқ киши иймонини мукаммал қилади. Расулуллоҳдан қайси мўминнинг иймони комил ҳисобланади, деб сўрашганида: “Гўзал хулқли мўмин” (Имом Абу Довуд ривояти), деб жавоб берганлар.

Гўзал хулқли киши тунлари бедор, кундузлари рўзадор киши даражасини қўлга киритади, деган ривоятлар бор. Одатимизга мувофиқ, гўзал хулқни улуғ васиятлар соҳиби Расулуллоҳдан излайлик. У зот айтадилар: “Мен комил хулқларни маромига етказиш учун юборилдим”. Ҳазрати Ойша онамиздан у зотнинг ахлоқлари ҳақида сўралганда: “Ахлоқлари Қуръон эди”, деганлар.

“Гўзал хулқ соҳиби ҳузур-ҳаловатдадир, инсонлар ундан мамнун бўладилар, ёмон хулқли кишилардан ҳамма безор. Фазилат ақл ва одоб билан кўринади, бойлик билан эмас. Кимнинг одоби ёмон бўлса, насаби йўқ бўлиб кетади, кимнинг ақли адашса, асли ҳам адашади”.

Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу зот тунда уйқу ва роҳатларини тарк этдилар, раийатларини назорат қилдилар. Туғишга яқин қолган аёлнинг ҳолини, унга ёрдам қиладиган киши йўқлигини билган пайтларида уйга қайтдилар, хотинларини кўндирдилар. Икковлон – эр таом, хотин кийимларни кўтариб, қоронғу зулматида йўлга чиқишди. Чодирга етиб келишгач, хотинлари, янги таъбиримизча, давлатнинг биринчи рақамли хоними доялик вазифасини, ўзлари эса ошпазликни қойилмақом бажаришди.

Салжуқийлар султонлиги энг гуллаб-яшнаган даврларда ҳукмронлик қилган Маликшоҳ фатҳ этилган ерларнинг халқларига бағрикенглик ва меҳрибонлик билан муносабатда бўлган, ҳаттоки мусулмон бўлмаганлар ҳам уни чинакамига севиб, ҳурмат қилганлар. Барча холис тарихчилар Маликшоҳнинг адолати ва бағрикенглигини тан олганлар. Унинг ахлоқи ва олийжаноблиги аҳли китоблар қалбида ҳам унга муҳаббат уйғотган. Кичик Осиёдаги кўпгина шаҳарларнинг аҳолиси Маликшоҳ ҳукмронлиги остига ихтиёрий равишда ўтишга қарор қилишганки, бу тарихда кам учрайдиган ноёб ҳодисадир.

Иброҳим ибн Ҳубайб айтадилар: «Отам менга бундай дер эдилар: «Эй ўғлим, фақиҳ ва олимларнинг олдига бориб, улардан таълим олгин ҳамда уларнинг одоб – ахлоқлари ва кўрсатмаларини олгин. Зеро бу иш менга сенинг кўп ҳадис ёдлашингдан кўра маҳбуброқдир».

Ибн Муборак айтдилар: «Муҳаммад ибн Ҳусайн менга бундай дедилар: «Биз кўп ҳадисдан кўра кўп одобга муҳтождирмиз».

Закариё Анбарий айтадилар: «Одобсиз илм ўтинсиз олов кабидир. Илмсиз одоб эса жасадсиз руҳ кабидир».

Молик ибн Анасдан ривоят қилинади. Оналари уларга бундай дер эканлар: «Робиъанинг олдига бор. Унинг илмидан олдин одобини ўрган». («Танвийрул – ҳаволик» китобидан)

Гўзал хулқ тўғрисида Аҳмад Яссавий ҳам ажойиб сарлар битган:

Сен сақласанг одобни, эранларнинг олдида,

Билгил, алар қошида сонсиз маъно билинур.

“Бахт-саодатга эришув йўлида нимаики (ахлоқ, касб-ҳунар кабилар) ёрдам берса,  уни сақламоқ ва мустаҳкамламоқ,  нимаики зарарли  бўлса, уни фойдали нарсага айлантиришга ҳаракат қилмок зарур”, деб ёзади Абу Наср Форобий бобомиз.

Кисро (форс подшоҳи) ўғлига таълим-тарбия берадиган устоз тайин қилди. Бола фазлу одобда баркамол бўлиб ўсди. Бир куни устози уни ёнига чорлаб, ҳеч бир сабабсиз, айбдор бўлмаса-да, болани қаттиқ урди. Бола эса катта бўлгунча, устозига нисбатан ич-ичидан кек сақлаб юрди. Унинг хаёлидан ўша сабабсиз урилган зарба кетмасди.

Отаси ўлиб тахтга чиққач, биринчи устозини ёнига чорлади:

– Фалон, фалон куни ҳеч бир сабабсиз, айбим бўлмаса-да, мени қаттиқ ургандингиз. Бунга сизни нима мажбур қилди?

– Эй подшоҳ, фазлу одобда камолга етганингизга, сиз отангиздан сўнг тахтга ўтиришингизни билган эдим. Шунинг учун сизга калтак оғриғини, зулм аламини тоттиришни хоҳладим, токи бирон кимсага ҳам зулм қилмагайсиз».

Подшоҳ бу жавобдан мамнун бўлиб: «Аллоҳ сизга яхши мукофотлар ато этсин», деди ва совға-салом билан кузатиб қўйди.

Ҳа, азизлар, одоб ўз эгасини зийнатлайди, азиз ва мукаррам қилади.

Элёр ЗИЁВУДДИНОВ,

Янги ҳаёт тумани “Ниёзмат ота” жоме масжиди имом ноиби