Мутарриф ибн Абдуллоҳ Имрон ибн Ҳусойн розияллоҳу анҳуга уни касаллигида кўргани кирганида айтди (у касал бўлиб ўттиз йил тўшакда ётган эди): “Сизга оғир бўлмаганида кўпроқ кўргани келардик”. Яна унинг илми ҳақида гапирди. Имрон: “Кам санама, мен Аллоҳ яхши кўрганини яхши кўраман”, деди.

Бир-бирини яхши кўрганларга муҳаббат кучи билан Аллоҳ йўлидаги қийинчиликлар осон бўлади. Кимнинг ушбу улуғ режадан насибаси бўлса, у қийинчиликларда бўлади.

Муҳаббатнинг ҳаловати, қийинчиликларнинг аччиғи бор. Агар нафс муҳаббат ҳаловатини татиса, қийинчиликлар аччиғини писанд қилмайди. У аччиқ дориси бор кишига ўхшайди. У дорининг чиркинлиги кетиши учун уни ёғ билан пиширади. Аччиғи кетиши учун асал билан аралаштиради. Аллоҳ муҳаббати қалб ва нафсга бундан-да ҳаловатли ва латофатлироқдир. Ишларнинг аччиғи унинг олдида сезилмайди. Бу алданишнинг барчаси нафсдан.

Алданишнинг асоси нафсдадир. Уни шаҳватлар билан алдаган. Алданишнинг таги ҳавойи нафсдан. Ҳавони эса, нафс ундаги шаҳватлар билан эгаллаган. Ҳаво шаҳватларнинг хамирнинг хамиртуруши каби хамиртурушидир.

Агар ҳаво келса, шаҳватлар жунбушга келади. Чунки ҳаво дўзах атрофи ўралган шаҳватлар асоси билан тирик. Шунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Дўзах шаҳватлар билан ўралган, жаннат қийинчиликлар билан ўралган”, деганлар. Ўша асос дўзахнинг эшиги олдида ва нафсларда. Ҳамда ҳар бир нафсга қўйилгандир. Шунинг учун ўлим аччиғи бошқа нарсалар орасида тоттирилган. Аллоҳ таоло Танзилида: “Ҳар бир жон ўлим (аччиғи)ни тотувчидир” (Оли Имрон сураси, 185-оят), деган.

“Ҳар бир руҳ” ёки “Ҳар бир қалб” ёки “Ҳар бир бадан”, демаган. Балки тотиш нафсга нисбат берилди. Чунки ҳавойи истаклар дўзах эшигидан олиб келадиган шаҳватларга эргашадиган нафсдир. Бу шаҳватлар қўзғалса, улардан тийилиб, ўзини Аллоҳ томон буради. Савобни Ундан умид қилади, Унга бўйсунади. Бу банданинг Роббисига шукридир. Шу билан Аллоҳ ундан рози бўлади. Агар шаҳватлар қўзғалганда, бунга хурсанд бўлишга йўналтирса, уларга ҳирс билан эришишга интилса, Аллоҳнинг зикридан чалғиса, ҳаво унинг қалбини эгаллаб, уни олиб кетади. Чунки шаҳватлар муҳаббати зийнати нафсдадир.

Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади: “Одамларга аёллар, фарзандлар, уюм-уюм олтин-кумушлар, саман отлар, чорва моллари ва экинларга нисбатан меҳр қўйиш зийнатли қилиб қўйилди” (Оли Имрон сураси, 14-оят).

Бу оятда шаҳватларнинг турларини санаган. Булардаги зийнат хурсандликдир. Уларни яхши кўриш ҳаловатдир. Агар нарсалардан хурсанд бўлиш уларнинг ҳаловати билан бир нафсда жам бўлса, нафс бундан хурсанд бўлса, бу шаҳват бўлади.

Шаҳват деб аталишига сабаб нафснинг ундан хурсанд бўлишидир. Агар қалбда уни Аллоҳнинг зикрига бурадиган Аллоҳ маърифатининг қуввати бўлмаса, бу шаҳватлар унга мусибат бўлади. Қалб нафс асирларидан бири бўлади.

Нафс жасадга ҳукмрон бўлади. Уни истаган томонига бошқаради. Агар қалб Аллоҳни таниш билан кучли бўлса, нафсни Аллоҳ томон, унинг шукри томон, шу шаҳватларда Унинг ҳақини адо қилишга буради. Чунки Аллоҳ таоло неъматларни бандага ризқ қилиб яратган.

Аллоҳ таоло Танзилида неъматларни сифатлаб: “Бандаларга ризқ бўлсин учун (шундай қилдик)” (Қоф сураси, 11-оят), яна: “(Парвардигорга) қайтувчи ҳар бир бандага кўргазма ва эслатма бўлиши учун (шундай қилдик)” (Қоф сураси, 8-оят), деган.

Қайтувчи банда неъматлардан баҳраманд бўлаётган вақтида Аллоҳга юзланадиган бандадир. Агар неъматларга юзланиб, Аллоҳдан чалғиса, адашиб, зиёнкор бўлади. Неъмат у учун фитна бўлади. Аллоҳ таоло айтган: “Мен жинлар ва инсонларни фақат Ўзимга ибодат қилишлари учунгина яратдим” (Зориёт сураси, 56-оят). Сўнг: “Мен улардан бирор ризқ истамасман ва улар Мени таомлантиришини ҳам истамасман” (Зориёт сураси, 57-оят), деган. Яъни, Мен улардан ўзларига ризқ беришларини сўрамайман, деган. Кейин “Зеро, Аллоҳнинг ўзи Раззоқ (ризқ берувчи)” (Зориёт сураси, 58-оят), деди.

Бу билан бандаларни Ўзига йўллади, уларни Ўзига ибодат қилишлари учун яратганини билдирди. Ким неъмат талаби ва ундан баҳраманд бўлиш вақтида Унинг зикридан чалғиса, қалбини ўша неъмат ҳаловати, муҳаббати, хурсандчилиги асир қилиб олади. Натижада нафси, динори ва дирҳамининг қули бўлиб қолади.

Ҳаким Термизийнинг “Оқиллар ва алданганлар” китобидан

Аслиддин РАҲМАТУЛЛОҲ таржимаси.

Аллоҳ таоло Фажр сурасининг илк оятларини “Тонгга қасам! Ва Ўн кечага қасам!” – дея улуғворликка далолат қилувчи мавҳум (накра) сийға билан ниҳоятда қадри баланд бўлган ўн кечага қасамёд қилиш билан бошлаган. Мазкур ўн кечанинг қайси кечалар эканлиги ҳақида муфассирлар икки хил фикр билдирганлар. Биринчиси, рамазон ойининг охирги ўн кечаси бўлса, иккинчи қавлга кўра, бу кечалардан мурод зулҳижжа ойининг аввалги ўн кечасидир. Бу ўринда кеча дейилар экан фақат тунлар эмас, балки, кундуз кунлар ҳам тушунилади.

Бу кунларда улуғ ибодатлар амалга оширилади. Ҳаж ибодатининг ўзаги бўлган Арафада вуқуф қилиш ҳам айнан мана шу кунларнинг ичидадирки, у кунда Аллоҳ таоло бандалари учун шайтонни ғамга ботирадиган даражада беҳисоб раҳмат ва мағфиратларини инъом қилади. Шайтон алайҳиллаъна Арафа кунида кўраётган нарсаларидан, хусусан малоикалар ва Аллоҳнинг раҳматлари мўминлар устига ёғилишидан қаттиқ ғамга ботади. У ҳеч қайси кунда у кундагидек ҳақир ва мағлуб бўлиб кўринмайди.

Ушбу ҳадиси шариф ўз мазмунига кўра зулҳижжа ойининг аввалги ўн кунлигида солиҳ амаллар ва нафл ибодатлар қилиш ниҳоятда фазилатли эканлигига далолат қилади. Нафл рўза ҳам албатта солиҳ амаллар сирасига киради, балки, у солиҳ амалларнинг муқаддимасида туради. Шу боис ҳам уламолар мазкур кунларда бошқа нафл ибодатлар билан бир қаторда рўза тутишни ҳам мустаҳаб амаллардан ҳисоблаганлар.

Ҳунайда ибн Холид ўз аёлидан, унинг аёли эса пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг завжаларидан ривоят қиладилар: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам зулҳижжа ойининг аввалги тўққиз кунида, Ошуро кунида ва ҳар ойдан уч кунда – ойнинг аввалги душанбаси билан икки пайшанбасида – рўза тутардилар” (Имом Аҳмад, 21829-ҳадис ва Абу Довуд ривоятлари, 2437-ҳадис).

Гарчи биринчи ҳадиснинг зоҳиридан зулҳижжа ойининг ўн кунида рўза тутишлик тушунилса ҳам, аслида тўққиз кун рўза тутилади. Чунки, ўнинчи куни ҳайит бўлиб, рўза тутишлик ҳаром бўлади. Бунга иккинчи ҳадиснинг мазмуни ҳамда Абу Саид ал-Худрий разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган қуйидаги ҳадис ҳам далолат қилади. «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Фитр куни (яъни Ийдул-Фитр) ва Наҳр куни (яъни Қурбонлик қилинадиган кун – Ийдул-Азҳо куни) рўза тутишдан қайтардилар» (Имом Бухорий ривояти, 1992-ҳадис; Имом Муслим ривояти, 827-ҳадис).

Шу боис, уламолар байрам куни рўза тутишнинг жоиз эмаслигига иттифоқ қилганлар. «Ўн кун» деб тилга олинишининг сабаби эса одатда катта нарсани тилга олиш билан нисбатан кичикроқ нарсани ҳам назарда тутиш ёки яхлитлаб айтиш қоидасига биноандир. Бу ўн кунларнинг асоси, меҳвари, бориб тақаладиган жойи ва хотимаси Ийд куни бўлганлигидан у кунлар Ийд куни билан қўшиб зикр қилинган.

Демак, ҳажда бўлмаганларга зулҳижжанинг аввалги тўққиз кунида рўза тутиш мустаҳаб. Ҳанафий мазҳабига кўра арафа куни рўза тутиш ҳаж қилаётган инсонга қийинчилик туғдирмаса, мустаҳаб. Бордию, у кундаги рўза уни машаққатга соладиган бўлса, арафа кунида рўза тутиш унинг ҳақида макруҳ бўлади.

Мазкур ўн кундан ҳисобланувчи Арафа кунининг рўзаси эса алоҳида фазилатга эга. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қилиб, дедилар: “Арафа кунининг рўзаси ўзидан аввалги бир йил ва ўзидан кейинги бир йилнинг гуноҳларига каффорат бўлишини Аллоҳдан умид қиламан” (Имом Муслим ва бошқалар ривояти).

Демак, зулҳижжанинг илк ўн кунлигида умуман нафл рўза, қўшимча ибодатлар, Аллоҳнинг зикри, Қуръон тиловати, хайру саховат каби эзгуликларни кўп ва хўп бажариш мустаҳаб бўлса, Арафа кунида бу амаллар янада кучлироқ фазилат касб этади.

Уламолар “фазилатда қай бири кучли: зулҳижжанинг аввалги ўн куними ёки Рамазоннинг охирги ўн кунлигими?”, деган саволга: “зулҳижжанинг ўн куни кундуз кун эътибори билан афзал, рамазоннинг охирги ўн кунлиги эса кечалар эътибори билан афзал, зеро унда қадр туни бор”, дея жавоб берганлар.

Одилхон қори Юнусхон ўғли

Агар тақводорлар майдонида юрса, халқдан ажралади, ўзини четга олади. Одамларнинг чалкаштириб юборганини кўриб, яна ўзидан ажабланади.

Одамларни паст кўради. Уларга юқоридан, менсимай қарайди. Уларнинг ишларини ёқтирмайди. Шунда ғазаб ҳарорати нафс ғазабидан ажралади. Унинг ғазаби улар учун раҳматдир. У уларни писанд қилмайди, ҳуқуқларини паст санайди. Юзларига афтини буриштиради. Уларни кўрганда юзи ёришмайди. Одамларни ўзининг қўрқитишидан холи кўради. Бу киши ўзидан мамнунлиги, ўзини Аллоҳнинг яратганларидан катта олиши, уларни менсимаслиги, паст санаши билан алдангандир.

Ботинида улардан ўзини четга олади, уларни ёқтирмайди. Зоҳирида эса, одамларда ўзининг ҳаққи бор, лекин одамларнинг унда ҳаққи йўқ деб билади. Бу алданиш ва ёмон хулқдир.

Алданиши уни ўраб, уни чалғитган. У одамлар зоҳиридаги чалғишни кўриб, ўзини улардан четга олишига қараб, ўзини тақводор санайди. Тақво Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ишора қилиб: “Узилиб кетманглар, юз ўгиришиб кетманглар, Аллоҳнинг биродар бандалари бўлинглар”, деганларидир. Сўнг: “Билингки, тақво мана бу ерда”, деб кўксиларига ишора қилдилар.

Шунга кўра тақво қалбнинг, айтиб ўтганимиз, одамларни менсимаслик, уларни паст санаш, уларга етарли меҳр кўрсатмаслик, уларга насиҳат қилмаслик, уларга Аллоҳга ибодат қилишларида ёрдам бермаслик, уларни яхшиликка чорламаслик каби ишлардан поклигидир.

Тақво соҳиби ҳаммомдан чиққан кишига ўхшайди. У ҳаммомдан кирлардан тозаланиб, оппоқ кийимларни кийиб олади. Агар чанг кўриб қолса ёки шамол туриб қолса, боши, соқоли ва кийимларини эҳтиёт қилиб, чангдан ўзини четга олади. Шу тақводор киши агар қалбини, кўнглини покласа, кейин одамларнинг адашганини кўрса, уларга раҳми келади, меҳр кўрсатади. Уларга ачиниб, Аллоҳга тазарру қилади, дуо қилади. Бу ачинишлари унинг раҳмини қуритмайди. Балки янада уларга меҳр-шафқати ошади. Уларга ғазаб қилмайди. Уларни паст санамайди. Юзларига афтини буриштирмайди. Уларнинг мусулмонлик ҳақларини адо этади. Балки унинг тоати билан хурсанд бўлиб, гуноҳига хафа бўлади.

 Ҳаким Термизийнинг “Оқиллар ва алданганлар” китобидан

Аслиддин РАҲМАТУЛЛОҲ таржимаси.

1. Азон эшитган киши муаззин айтган калималарни қайтаради. Азонни эшитган мусулмон киши уни диққат билан тинглаши ва муаззин жумлани тугатиши биланоқ уни ичида такрорлаши даркор.

Абу Саъид розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қачонки азонни эшитсангиз, муаззин айтаётган нарсани айтинглар”, дедилар (Имом Бухорий, Имом Муслим ривояти).
 

2. “Ҳаййа ъалас сола(ҳ)” ва “Ҳаййа ъалал фалаҳ” деганда эса “Лаа ҳавла ва лаа қуввата илла биллаҳ”, дейди.

Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким чин қалбдан муаззин айтган нарсани айтиб турса ҳамда “ҳаййа ала”ларда “Лаа ҳавла ва лаа қуввата” деса жаннатга киради», дедилар (Имом Муслим, Имом Абу Довуд ривояти).

3. Муаззин “Ашҳаду анна Муҳаммадар Расулуллоҳ” лафзини айтганда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга салавот айтилади.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сўнгра менга салавот айтинглар. Чунки ким менга бир салавот айтса, албатта, Аллоҳ унга ўн салавот айтади. Кейин менга василани сўранглар. Бас, у жаннатдаги бир манзила бўлиб, Аллоҳнинг бандаларидан фақат бир бандагагина лозим бўлур. Ўша банда мен бўлишимни орзу қиламан. Ким менга василани сўраса, унга шафоат ҳалол бўлур” (Имом Бухорий ривояти).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: “Қачонки муаззиннинг овозини эшитсангиз, унинг айтганларини қайтаринг, сўнгра менга салавот айтинг. Зеро, ким менга бир салавот айтса, Аллоҳ унга ўн марта салавот йўллайди” (Имом Муслим ривояти).

Аллоҳ таолонинг Пайғамбарга салавот йўллаши У зотни муқарраб фаришталарга мақташи, бандага салавот йўллаши унга раҳмат назари билан боқишидир.

4. Азон тамом бўлгач ушбу дуоларни ўқиш:

“Аллоҳумма, Робба ҳазиҳид даъватит таммати вас солатил қоимати ати Муҳаммаданил василата вал фазийлата вабъасҳу мақомам маҳмудан аллазий ваъадтаҳ”

“Аллоҳим! Эй ушбу етук чақириқниг, ҳозир бўлиб турган намознинг Робби! Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам)га васила ва фазилатни ато эт. У зотни Ўзинг ваъда қилган мақоми маҳмудга етказ”.

Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким азонни эшитгандан кейин “Аллоҳумма, Робба ҳазиҳид даъватит таммати вас солатил қоимати ати Муҳаммаданил василата вал фазийлата вабъасҳу мақомам маҳмудан аллазий ваъадтаҳ” деса, қиёмат куни унга шафоатим ҳалол бўлади», дедилар (Имом Бухорий ривояти).

“Ашҳаду аллаа илаҳа иллаллоҳ ваҳдаҳу лаа шарийка лаҳ ва ашҳаду анна Муҳаммадан аъбдуҳу ва Расулуҳу. Розийту биллаҳи Роббан ва би Муҳаммадин Расулан ва бил Ислами дийнан”

“Гувоҳлик бераманки, Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳнинг Расулидир. Аллоҳни Робб деб, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни пайғамбар деб, Исломни дин деб рози бўлдим” (Имом Муслим ривояти).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким муаззинни эшитганида “Ашҳаду алла илааҳа иллаллоҳу ваҳдаҳу лаа шарийка лаҳу ва анна Муҳаммадан аъбдуҳу ва Расулуҳу, розийту биллаҳи Роббан ва би Муҳаммадин Расулан ва бил Ислами дийнан” деса, унинг гуноҳи мағфират қилинур», дедилар.

5. Дуо қилиш. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: “Муаззинлар айтган калималарни айт, қачонки охирига етсанг, сўра, берилади” (Имом Абу Довуд ривояти).

Даврон НУРМУҲАММАД

Суфён Саврий раҳимаҳуллоҳ II асрнинг энг кўзга кўринган ва забардаст уламоларидан бири. Унинг диний таълим олиши ва тарбиясида онаси қаттиқ қайғурарди. Онаси ўғлига бундай деб айтарди: “Ўғлим! Сиз барча вақтингиз ва саъй-ҳаракатингизни фақат илм эгаллашга сарфланг. Мен сизнинг барча эҳтиёжларингизни ип йигириб ҳал қиламан” (Сифат ас-Сафво. Ж.2. – Б.110.).

Бир кеча Суфён Саврий раҳимаҳуллоҳ осмонга қараб ётарди. Бироз ўтиб гўёки кўксида юраги йўқдек туюлди. Бу ҳақда онасига хабар берди. Онаси бундай жавоб берди: “Aфтидан, сиз мулоҳаза қилиш, фикр юритиш ниятида осмонга қарамаган кўринасиз. Вақтингизни беҳудага ўтказишдан узоқ бўлинг. Ҳар бир ишда тафаккур қилишга одатланинг!” (Мисал-э Ҳавотейн. – Б.180.)

Ўтмиш оналари нақадар узоқни кўра оладиган, маънавий жиҳатдан кучли бўлган!

Афсуски айрим ота-оналар фарзандини Aллоҳ таолодан узоқлаштирадиган, уларнинг соф фитратини бузадиган ишларга ундаб, жалб қилади. Энг ташвишга соладиган ҳолат шуки, баъзи ота-оналар фарзанди обрў-эътиборли, кўп мол-дунё эгаси бўлиши учун эртаю кеч ҳаракат қилади. Аммо фарзанд кўз қувончи, инсониятга хизмат қиладиган инсон бўлиши учун уларнинг диний таълим-тарбиясига ҳам қаттиқ эътибор қаратиш керак.

 Даврон НУРМУҲАММАД