Илмнинг ҳаммаси дунёдир. Охират эса унга амал қилишдир. Ихлос билан қилинганидан бошқа ҳамма амал беҳудадир.

Саҳл ибн Абдуллоҳ Тустарий

***

Кишининг олим бўлишига Аллоҳ таолодан қўрқмоғи, илмсиз қолишига эса амалига мағрурланиши кифоя қилади.

Масруқ

***

Бадбахтнинг нишонаси беш нарсадир: кўнгли қаттиқ бўлмоқ, кўзи ёшсиз бўлмоқ, бешарм ва беҳаё бўлмоқ, дунёга мойил бўлмоқ, умидсиз бўлмоқ.

Фузайл ибн Иёз

***

Фосиқдан ҳаё тилама, золимдан – вафо.

Алишер Навоий

***

Кўзни аёлларга тикишдан, уларнинг суратларини томоша қилишдан тиймоқ керак. Ақлнинг сўнишига, ҳаё пардасининг йиртилишига ва энг муҳими, ибодатнинг «мазаси» йўқолишига асосий сабаб ана шудир.

Муҳаммад Нуруллоҳ Сайдо Жазарий

***

Илм, ҳикмат ўргангин, бўлма мағрур,

Мақтанчоқни шармандаси чиқди, кўр.

Маҳмуд Кошғарий

***

Қанчалик гўзал деб ҳисобламанг, аёлни пардоздан кейин томоша килган маъқул.

Аёл адабиётнинг ўта билимдони бўлиши шарт эмас, аммо у нозик дид эгаси бўлиши шарт.

Чжан Чао

***

Кимнинг кўзига фақат ўз яхшиликлари кўринса, у одамлар нафратига ­мубтало бўлади, агар фақат ўз ёмонликлари кўринса, одамлар нафратидан эмин бўлади. 

Маҳфуз Муҳаммад

Манбалар асосида Саидаброр Умаров тайёрлади

Термиз шаҳри яқинида жойлашган Султон Саодат зиёратгоҳи Термиз саййидлари хонадонининг Х-ХVII асрлар давомида қурилган мақбараларидан иборат бўлган ўзига хос меъморий мажмуадир. Унинг номи Султон Саодат, араб тилидан таржима қилинганда – «бахтлилар султони» демакдир. Термиз саййидларининг етакчилари – нақиблари асрлар давомида “Султон Садот” – саййидлар султони унвони билан шарафланганлар. Иккала атама бир-бирига ўриндош сифатида фойдаланилган, араб тилида 
“Баб ас-садат мадан ас-саодат,
хубб ас-садат мифтах ас-саодат”.

Яъни:

“Саййидлар эшиги, бахт конидир,

Саййидларга муҳаббат бахт калитидир”,  калимаси кенг ишлатилган.   
Дастлабки мақбараларнинг энг қадимгиси, олимларнинг фикрига кўра, Сомонийлар даврида қурилган. Аввало, мажмуанинг жануби-ғарб томонида жойлашган иккита мақбара барпо этилган бўлиб, уларда қадимий қабрлар жойлашган. Ушбу иккала мақбарани баланд пештоқли айвон билан бирлаштирган усти гумбазли оралиқ майдон масжид вазифасини ўтаган. Мақбаралар ҳашаматли бўлиб, унда пишган ғиштлар қўлланган ва турли услубий нақшлар билан зийнатланган. Айниқса Темурийлар даврида Султон Саодот мажмуасида катта хажмдаги бунёдкорлик ишлари амалга оширилган.

Мажмуадаги илк қабрда Термиз саййидлари хонадонининг асосчиси Ҳасан ал-Амирнинг ҳоки ётибди. Унинг Ислом дунёсида эътироф этилган шажараси Ҳазрат Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бориб тақалади. Нақл қилинишича, Ҳазрат Али розияллоҳу анҳунинг Фотима розияллоҳу анҳо онамиздан туғилган ўғли Ҳусайн розияллоҳу анҳумо, сўнгги сосоний шоҳи Йаздигарднинг қизига уйланади. Уларнинг фарзанди Алидан Ҳусайн ал-Асқар, ундан Убайдуллоҳ дунёга келади. Убайдуллоҳнинг фарзанди Жаъфар ал-Ҳужжат Мадина шаҳрининг ҳокими бўлганлиги ривоят қилинади. Жаъфар ал-Ҳужжатдан Амир Ҳусайн, ундан эса Ҳасан ал-Амир туғилади. У милодий 850 йили яқинлари билан Самарқандга келади. У ерда ўн бир йил яшаб кейин Балхга ўтади. Тахминан 865 йилда Термизга келади ва шу ерда бутунлай ўрнашиб қолади.  
Сомонийлар давридан Термиз саййидлари худовандзода фахрий унвонига сазовор бўлишган. Айнан шу маънода, лекин бошқа кўринишда Темурийлар даври манбаларида Термиз саййидлари “хонзода”, ХV асрнинг иккинчи ярмидан эса “мирзо” унвонлари билан шарафланганлар. Шунингдек, улар ўзларининг исми-шарифларидан ташқари Мусавий, Алавий ва бошқа кўплаб куниялар ва унвонлар билан номланганлар.        
Термиз саййидлари хонадонининг вакиллари салоҳияти бутун ислом дунёсида эъзозланиб келинди, улар асрлар давомида жамият ҳаётида етакчилик қилганлар. Саййидлар сулоласига мансуб бўлиш ўз даврининг ижтимоий-сиёсий, мафкуравий ва илмий жараёнларида фаол иштирок этишни талаб этган. Жумладан, Термиз саййидларининг еттинчи нақиби Мажидиддин Али ибн Жаъфар Мусавий XII асрнинг биринчи ярмида Салжуқийлар давлатининг етакчи дин пешволаридан бири бўлиш билан бирга, олимлар ҳомийси сифатида танилади ва Термизда расадхона қурдиради. Термиздан етишиб чиққан энг машҳур шоир Адиб Собир Термизий Мажидиддин Али ибн Жаъфарнинг ҳомийлигида ижод қилган.  Муҳаммад Хоразмшоҳ 1212 йилда уламо ва имомларини йиғиб, Аббосийларни халифаликдан маҳрум қилади ва вазири, Термиз саййидларидан бўлган Аъло ал-Мулкни халифа деб эълон қилади. Саййидлар  мўғуллар босқинидан кейин ҳам мавқеларини йўқотмай, вайрон бўлган Термиз марказини Султон Саодат мажмуаси ҳудудига кўчиришади. Термиз саййидларидан етишиб чиққан  машҳур аллома Саййид Бурҳониддин Термизий (1275-1342) 1231 йилгача шаҳар аҳлига етакчилик қилган, кейинчалик Кичик Осиёга, Конияга кўчиб кетиб, Жалолиддин Румийнинг устози бўлган. Саййид Бурҳониддин Термизийнинг Туркиянинг Қайсария шаҳрида қад кўтарган мақбараси асрлар давомида зиёратгоҳ бўлиб келади. Хонадоннинг яна бир етакчиси Худованзода Абу-л Макарим Аъло ал-Мулк – “Амир аш-Шахид” (1292-1344) Термиз ҳокими бўлиб, мўғулларга қарши мустақиллик курашида фаол иштирок этган. Унинг ўғиллари ва жиянлари манбаларга кўра Амир Темур ҳаёти ва фаолиятида муҳим аҳамият касб этишади. Нашр этилган шажаралардан бирига кўра Амир Темурнинг илк умр йўлдоши Хонзода олий насаб бўлган. Термиз саййидларининг шажарасига кўра Аъло ал-Мулкнинг эса шундай исмли жияни ва қизи бўлган. Бундан хулоса қилиш мумкинки, Амир Темур саййидлар билан оилавий алоқада бўлган. Мазкур воқелик тарих давомида ўз исботини топади: кўплаб Темурийлар саййидлар билан никоҳлар воситасида қариндошчилик ришталарини боғлаганлар. Ўзаро никоҳлар натижасида Темурийлар ва саййидлар хонадони чамбарчас боғланиб кетганлар.        
Амир Темур ўзининг авлодларига саййидларни азиз тутишни васият қилиб кетган. Темурийлар бу васиятга содиқ бўлиб Самарқандда Шоҳи Зиндада Термиз саййидларининг вакилларини дафн этган бўлсалар, Шаҳрисабзда Улуғбек томонидан 1437 йилда барпо этилган, асли номи "Авлоди муборак" бўлган - Гумбази Саййидон мақбараси Термиз саййидларининг даҳмасига айланган. “Султон Содот” Абул Маолий 1459 йилда вафот этган ва  Гумбази Саййидонда дафн этилади. Саййиднинг қабритошида Термиз саййидларинииг шажараси келтирилган.

Шайбонийлар ва ундан кейинги даврларда ҳам Термиз саййидлари маълум мавқега эга бўлишади. Шайбонийхон  ўзининг  ўғли Муҳаммад Темур Султонга Термиз саййидларидан келин олиб беради. Абдуллахон II Султон Саодотни зиёрат қилгани ва мақбарани таъмирлагани ҳақида маълумот бор.

Ислом дунёси тарихида Термизийлар маърифати, илму-урфондаги истеъдодлари билан алоҳида ажралиб туради. Улар орасида саййидлар ҳонадони вакиллари ҳам бор: фалакиётчи олим Жалолиддин Жаъфар ибн Ҳусайн ат-Термизий, табиб, дориларнинг тавсифи, ишлатилиши соҳасига бағишланган "Мужаррабат", яъни, "Синалган дорилар" китобининг муаллифи Муҳаммад Маъсум ибн Саййид ал-Хасаний ат-Термизий, "Муноқиби Муртозавий" тарихий асарини ёзган Мир Муҳаммад Солиҳ Термизий, "Дастур ал-Мулк"  асарининг муаллифи Хожа Самандар Термизий  шулар жумласидандир. Термиз саййидлари хонадонидан етишиб чиққан машҳур наққош-хаттот Мир Саййид Али Ҳиндистонда Ҳумоюн саройида хизмат қилган.

XX асрнинг 30-йилларигача зиёратчилар  Султон Саодат мақбарасини зиёрат  қилганлар. Лекин, шўролар тузумининг сиёсати оқибатида зиёрат тақиқланган, мажмуа дарвозахонаси бузиб ташланган ва хонақоҳ ғиштлари ташиб олиб кетишган. Қабрлар устидаги қабртошлар олиб ташланган.

Термиз саййидлари хонадонининг тарихини, мамлакат равнақи ва тараққиётини таъминлашга қўшган ҳиссасини, улар абадий макон топган маскан ҳақидаги маълумотларни ўрганиш мозий саҳифаларини тўлдиришга хизмат қилади. Масалан, афғон қабилаларининг диний раҳнамоси Пир Бобонинг асли исми Саййид Али Шоҳ ат-Термизийдир. Шу каби Термиз сайидлари хонадонининг вакиллари, бутун Ислом дунёсида Хитойдан тортиб Туркиягача, Татаристондан тортиб Ҳиндистонгача тарқаладилар. Улар барча жойда қалб нури, ақл зиёси билан ислом маърифатини тарқатадилар, ўткир заковати, юксак одоби, мукаммал ахлоқи, қолаверса ҳидоят йўлидаги кароматлари билан Ислом дунёси нафига хизмат қилиб назарга тушдилар. 
   

Жалолиддин Мирзаев
 Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот
 маркази катта илмий ходими
тарих фанлари номзоди 

Яқин йиллардан бери баъзилар томонидан: ““Жума айёмингиз муборак бўлсин”, “Жума муборак” дейиш мумкин эмас, чунки, жума куни қиёмат куни бўлади, қачонки биз маҳшаргоҳдан ўтиб жаннатда йиғилганимиздагина “жума муборак бўлсин”, деб айтамиз. Жума билан табриклаш бидъат, чунки, Пайғамбар алайҳиссалом ва саҳобалар бир-бирларини жума билан табрикламаган” деган ҳар хил гап-сўзлар тарқалиб қолди. Бу гап-сўзларга қисқа жавоб шуки, мўмин-мусулмонлар ўзаро бир-бирларига соғлиқ-саломатлик тилаб, Жума куни билан табриклашлари мубоҳ (савоб ҳам, гуноҳ ҳам бўлмайдиган) амаллардандир.

Чунки жума куни билан табриклаб, муборакбод қилиш бир қанча ояти карима ва ҳадиси шарифлардан кўзланган мақсадга мувофиқ келади ҳамда умумий шариат қоидаларига тўғри келади. Қуйида уларни баён қиламиз:

Биринчидан, Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай дейди:

ﻭَﻗُﻮﻟُﻮﺍ ﻟِﻠﻨَّﺎﺱِ ﺣُﺴْﻨًﺎ

яъни: “Одамларга ширин сўз бўлинг” (Бақара сураси 83-оят).

Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадиси шарифда шундай деганлар:

"والكلمة الطيبة صدقة"

(متفق عليه عن أبي هريرة رضي الله عنه)

яъни: “Яхши гап садақадир” (Муттафақун алайҳ).

Демак, мусулмонлар бир-бирларини жума куни билан табриклаб, яхши тилакларни айтишлари мазкур ояти карима ва ҳадиси шарифлардаги ширин сўз ва яхши гапларни гапиришга бўлган тарғибнинг мазмунига тўғри келади.

Жума куни билан табриклаб, муборакбод қилиш бир қанча асрлардан бери мусулмонлар орасида одат тусига айланиб, бу сабабли мусулмонлар бир-бирларини хурсанд қилиб келмоқдалар. Мана шундай ўзаро хурсандчиликка сабаб бўладиган амални нимаси бидъат бўлади. Ваҳоланки, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадиси шарифларида бундай деган бўлсалар:

"أحبُّ الأعمالِ إلى اللهِ عزَّ وجلَّ سُرُورٌ يدْخِلُهُ على مسلمٍ"

(رواه الإمام ابن حبان والإمام الطبراني عن جابر بن عبد الله رضي الله عنه)

яъни: “Аллоҳ таолога энг яхши амал – мусулмоннинг қалбига хурсандчилик киргазишдир” (Имом Ибн Ҳиббон ва Имом Табароний ривоятлари).

Демак, мана шу ҳадисга амал қилган ҳолда, мусулмон кишининг қалбига хурсандчилик киргизиш мақсадида жума куни билан табриклашимиз мумкин бўлади. Қолаверса, буюк саҳобий Ибн Масъуд разияллоҳу анҳу бир ажойиб сўзни айтганлар:

ما رأى المسلمون حسنا فهو عند الله حسن، وما رآه المسلمون سيئا فهو عند الله سيء

(رواه الإمام الحاكم في المستدرك)

яъни: “Мусулмонлар яхши кўрган нарса – Аллоҳ таоло наздида ҳам яхшидир,  мусулмонлар ёмон кўрган нарса – Аллоҳ таоло наздида ҳам ёмондир” (Имом Ҳоким ривоятлари).

Мана шу пурмаъно гапга биноан ҳам жума куни билан ўзаро муборакбод этиш ва яхши тилаклар тилашимиз мумкин бўлади. 

Иккинчидан,  Жума куни билан табриклаш – ўзаро дуо қилиш ва бир-бирига яхши тилаклар айтишдир. Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда дуо қилишга бўлган тарғиб бирор-бир қайдсиз мутлақ келган. Жумладан, Аллоҳ таоло дуо қилиш ҳақида Қуръони каримда шундай марҳамат қилган:

وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ

فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ

яъни: “Сиздан (эй, Муҳаммад!) бандаларим Менинг ҳақимда сўрасалар, (айтинг) Мен уларга яқинман. Менга илтижо қилувчининг дуосини ижобат этурман. Бас, улар ҳам Мени (даъватларимни) ижобат (қабул) этиб, Менга имон келтирсинлар, шояд (шунда) тўғри йўлга тушиб кетсалар” (Бақара сураси, 186-оят).

Ушбу оятдаги дуо махсус бир дуога қайдланмасдан умумий бўлганидан кейин, мусулмон кишининг бошқа биродарига “жума кунингиз муборак бўлсин” деган дуоси ҳам мазкур ояти кариманинг мазмунига мувофиқ келаверади. Агар ушбу оят махсус дуоларни ўз ичига олади, жума билан табриклашдаги дуони ўз ичига олмайди десак, мутлақ (қайдсиз) келган оятни қайдлаб қўйган бўламиз. Бу эса ҳанафий мазҳабимиздаги усул қоидаларга тўғри келмайди.

Қолаверса, бизни ҳар бир дуоимиз ва яхши тилакларимизнинг лафзига мувофиқ албатта Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламдан бирор ҳадис ёки саҳобалардан бирор ривоят топилиши шарт эмас. Бундай қоида шариатимизда йўқ. Балки, юқорида зикр қилинган умумий бир қанча далиллар мавжуд,  улар ўз ичига кўплаб амалларни қамраб олади. Шундай экан, Пайғамбаримиз алайҳиссалом ва саҳобаларнинг бир ишни қилмаганларининг ўзгинаси, уни ман қилиш учун далил бўлмайди. 

Учинчидан, Қурбон ва Рамазон ҳайити кунлари билан табриклаш, шунингдек, янги кийим кийганда, кишининг тавбаси қабул бўлганда, ҳаж ибодатини тамомлаганда, никоҳ ақди тузилганда, фарзанд дунёга келганда табриклаш ҳақида бир қанча ҳадис ва ривоятлар мавжуд. Аммо жума куни билан табриклаш ҳақида сароҳатан (очиқ-ойдин) ҳадис ёки ривоят келмаган. Мана шундай ўринларда шариат қонун-қоидаларини яхши ўрганган уламоларимиз бир қоида ишлатадилар: “далили бор нарсага далил келмаган нарсани қиёс қилиш (таққослаш)”. Бу қоидани ишлатиш учун иккита шарт топилиши керак. Биринчиси, қиёс қилинаётган амалнинг шариатга зид жойи бўлмаслиги керак. Иккинчиси эса, далили келган амал билан далили йўқ амални бажаришдан мақсад бир бўлиши керак. Шундай экан, юқоридаги Қурбон ва Рамазон ҳайитлари билан табриклаш каби далили келган амалларга жума куни билан табриклаш амалини қиёс қилинади. Чунки барчасидан мақсад бир, у ҳам бўлса – мусулмоннинг қалбига хурсандчилик солишдир.

Қолаверса, Жума куни кунларнинг энг яхшиси экани ҳақида Пайғамбаримиз шундай деганлар:

"خَيْرُ يَوْمٍ طَلَعَتْ عَلَيْهِ الشَّمْسُ يَوْمُ الْجُمُعَةِ فِيهِ خُلِقَ آدَمُ وَفِيهِ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ وَفِيهِ أُخْرِجَ مِنْهَا"

(رواه مسلم عن أبي هريرة رضي الله عنه)

яъни: “Қуёш чиққан кунларнинг энг яхшиси жумадир! У куни Одам яралган, у куни жаннатга киритилган, у куни жаннатдан чиқарилган, қиёмат ҳам жума кунидадир” (Имом Муслим ривоятлари).

Шунингдек, Жума куни мусулмонларнинг ҳафта ичидаги байрамлари ҳисобланади. Бу ҳақда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам бундай марҳамат қилганлар:

"إن هذا يوم عيد جعله الله للمسلمين، فمن جاء الي الجمعة فليغتسل، وإن كان عنده طيب فليمس منه، وعليكم بالسواك" ( اخرج إبن ماجة عن إبن عباس رضي الله عنه)

яъни: “Албатта бу (жума куни) байрам кунидир. Аллоҳ уни мусулмонлар учун (байрам) қилган. Шундай экан, ким жумага етса, ғусл қилсин. Агар унда хушбўйлик бўлса, ундан сепиб олсин ва мисвокни лозим тутинглар” (Имом Ибн Можа ривоятлари).

Ҳазрати Умар разияллоҳу анҳу ҳам Жума кунини ҳафталик байрам экани ҳақида бундай деганлар:

  "يوم جمعة، ويوم عرفة، وكلاهما بحمد الله لنا عيدٌ" (رواه الطبري في جامع البيان).

яъни: “Аллоҳга ҳамд бўлсинки, Жума ва Арафа кунлари биз мусулмонларга байрам қилиб берди” (Имом Табароний “Жомиъул баён” китобларида келтирганлар).

Байрам билан табриклаш ва муборакбод қилиш мумкинлиги ҳақида мўътабар уламоларимиз томонларидан бир қанча маълумотлар мавжуд бўлиб, жумладан, буюк муҳаддис ва фақиҳ Мулла Али Қори раҳматуллоҳи алайҳ “Мирқотул мафотиҳ” китобларида أتاكم رمضان، شهر مبارك яъни, “Сизларга Рамазон келди. Бу муборак ойдир” деган ҳадисни шарҳида  шундай деганлар:

هو أصل في التهنئة المتعارفة في أول الشهور بالمباركة

яъни: “Мана шу ҳадис (янги) ойларнинг аввалида урфга айланган муборак бўлсин, деб табриклашга асос ҳисобланади. 

Имом Ибн Қудома раҳматуллоҳи алайҳ “Муғний” китобларида шундай деганлар:

"قال أحمد، رحمه الله:  ولا بأس أن يقول الرجل للرجل يوم العيد: تقبل الله منا ومنك".

яъни: Имом Аҳмад раҳматуллоҳи алайҳ айтдилар: “Байрам куни киши биродарига: “Аллоҳ сизу биздан қабул қилсин”” дейишини ҳеч қандай зарари йўқ.

Имом Шиҳоб Аҳмад Моликий раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: 

سئل مالك عن قول الرجل للرجل في العيد تقبل الله منا ومنك وغفر لنا ولك

 فقال: "ما أعرفه ولا أنكره لأنه قول حسن"

яъни: Имом Молик раҳматуллоҳи алайҳдан байрам куни киши биродарига: “Аллоҳ сизу биздан қабул қилсин ва гуноҳларимизни кечирсин!” дейиши ҳақида сўралганда у зот бундай жавоб бердилар: “Уни (далили борлигини) билмаймиз, лекин инкор ҳам қилмаймиз, чунки бу яхши сўздир”.

Имом Суютий раҳматуллоҳи алайҳ “Усулул аманий би-ҳусулит таҳаний” китобларида бундай деганлар:

التهنئة بنحو الأعياد والشهور، لها أصل في السنة كالتهنئة بالمولود.

яъни: “Фарзанд кўрганда табриклашни ҳадисларда асоси бўлгани каби байрам ва ойлар билан табриклашни ҳам ҳадислардан асоси бор”.

Демак, байрамларда табриклаш мумкин бўлганидан кейин жума кунида ҳам табриклаш ва муборакбод этиш мумкин ва жоиздир. Чунки юқоридаги ҳадислар билан жума кунини ҳам байрам экани очиқ-ойдин маълум бўлди. Шунга биноан, бу кунни байрамона кайфиятда, хушбўйликларни сепиб, хурсадчилик билан, ибодатларни адо этиб, ўзаро бир-биримиздан ҳол-аҳвол сўраб, яхши тилакларни билдириб ўтказишимиз айни мудао бўлади. Жума куни сизга барокатли, муборак бўлсин, дейиш ҳам, яхши тилаклар жумласидандир.

Хулоса қиладиган бўлсак, юқоридаги барча ояти карима, ҳадиси шариф, ривоят ва фиқҳий қоидалар ҳамда уламоларимизнинг фикрларидан маълум бўлмоқдаки, мусулмонлар бир-бирларини Жума куни билан табриклаб, ўзаро дуолар қилишларида ҳеч қандай шариатга зид жойи йўқ. Аксинча, бу дуои хайр ва яхши тилаклар сабабли мусулмонлар орасида меҳр-муҳаббат, ўзаро хурсандчилик, оқибат зиёда бўлиб, биродарлик ришталари мустаҳкамланади. Албатта, бу табриклаш ихтиёрий бўлиб, уни вожиб ёки суннат демаймиз. Бу амални тарк қилган киши гуноҳкор ҳам бўлмайди.  Валлоҳу аълам. 

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Фатво бўлими мудири в.в.б.

Ғуломиддин Холбоев

Бугунги кунда Жиззах вилоятидаги бинолари эскириб, яроқсиз ҳолга келиб қолган 8 та масжид қайтадан қуриляпти. Шулардан бири, Фориш тумани олис Бағдод шаҳарчасидаги “Янгиқишлоқ” масжидидир. Масжид шу вақтгача, тўғрироғи 2019 йилга қадар универмаг биноси ўрнида фаолият кўрсатиб келгани ачинарли ҳол. Кўрган инсон бу эски дўконниинг деворига илинган ёзувидан билмаса, масжид деб ўйламас эди.

Диний идора Жиззах вилояти вакиллигининг кўпдан бери шу жойда аҳоли учун ёзда салқин, қишда иссиқ бўлган том маънодаги намозгоҳни барпо этиш борасидаги саъй-ҳаракатлари натижасида ниҳоят 2019 йили тегишли рухсат асосида саҳоватпеша кишилар кўмаги ҳамда қишлоқ аҳолисининг ҳашари билан янги масжид қуриш ишлари бошланди.

Олти сотихдан ортиқ майдонда қурилаётган ибодат уйи 800 кишини сиғдира оладиган хонақоҳ, таҳоратхона, аёллар учун намозхона, қўшимча маъмурий хоналардан иборат бўлади. Бундан ташқари, масжид ҳовлисида ёрдамчи хўжалик ташкил этилиб, иссиқхона барпо этиш кўзда тутилган.

Ўтган бир йилдан зиёд вақт мобайнида хонқаҳоқ ва минора кўтарилиб, том қисмлари ёпилди. Ҳозирда таҳоратхона қурилиши давом этмоқда. Тез кунда кунда эшик, дераза-ромлар ўрнатилади.

Аҳамиятлиси, мазкур масжид Жиззах-Нурота-Навоий катта йўли ёқасида жойлашган бўлиб, зиёрат туризми ҳамда маҳаллий йўловчиларнинг ибодатларини адо этиб олишлари  учун қулай нуқта ҳисобланади. Шу боис савоби улуғ амалга ҳисса қўшиш истагида бўлганлар қуйидаги ҳисоб-рақамлари орқали қурилиш ишларига ҳисса қўшишлари мумкин:

Агробанк Фориш филиали:

ҳ/р: 20212000904004960001

МФО: 00133      ИНН:202939611

Узкард:

п/к: 8600042317309242

т/р: 23120000500000133001

Имом-хатиби Нишонов Рустам номида.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Масжидлар бўлими 

Пайғамбарлик даврида шариат асослари Қуръон ва суннатдан иборат бўлганлиги ҳамда фатво ва ҳукм чиқаришда асосан Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламга мурожаат қилиниши ҳақида билимга эга бўлдингиз. У зот Роббилари ҳузурига риҳлат қилиб, ваҳий келиши тўхтагандан сўнг, ўзларидан кейин умматлари учун иккита бебаҳо хазинани – Аллоҳнинг китоби ва Пайғамбарнинг суннати – қолдирдилар. Шундан сўнг катта саҳобалар ушбу вазифаларни ўз зиммаларига олдилар, натижада улар оғир қийинчилик ва муаммоларга дуч келдилар. Бунинг сабаби, исломий фатҳлар кўпайди, арабларнинг нуфузи араб ярим ороли ортига ҳам етиб бориб, Миср, Шом, Форс диёрлари ҳамда Ироқда ҳукмронлик қўлларига ўтди. Натижада, мусулмонлар ҳаётлари давомида учрамаган янги-янги воқеа ҳодисаларнинг шоҳиди бўлдилар.

Бундай ҳолатлар уларни Аллоҳнинг каломи ва Расулининг суннатидан ўшандай фавқулотда учраган нотаниш масалалар ҳақида ҳукм излашга мажбур қилди. Маълумки, Қуръон ва суннат мусулмонлар кўз ўнгида содир бўлаётган воқеаларнинг ҳар бири ҳақида аниқ далил келтирмаган. Шунинг учун уламолар ушбу жузъий воқеаларга китоб ва суннатдаги умумий қоидаларни татбиқ қилиш устида ижтиҳод қилишлари лозим эди. Дарҳақиқат, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам уларга ижтиҳод йўлларини кўрсатиб, уларни ҳам ижтиҳод қилишга ўргатиб, қилган ижтиҳодларидан рози бўлиб, тўғри топганга ҳам, хато қилганга ҳам савоб ваъда қилиб кетганлар. Шунинг учун ҳам  улар ожизона ҳаракатларини ишга солиб, қийин масалаларга ҳукм топиш учун куч-ғайратларини сарф қилганлар.

Саҳобаларнинг ижтиҳодлари кенг маъноли ижтиҳод бўлган. Дарҳақиқат, улар оят ва ҳадисларнинг далолатига эътибор беришган, қиёсни кенг қўллашган ва истеҳсонга мурожаат қилишган.

Бу даврда фақат воқеъликда содир бўлиб турган ҳодисаларгагина ҳукм чиқариш билан чекланилган, воқеъ бўлмаган масалаларга фатво чиқаришдан сақланилган. Мутааххир уламоларга ўхшаб ҳали воқеъ бўлиб улгурмаган масалаларни ўйлаб топиб, воқеъ бўлиш вақтларини тахминан белгилаб, уларга олдиндан ҳукм ва фатволар ҳам чиқариб қўйиш саҳобалар даврида бўлмаган. Саҳобаларнинг бундай қилмасликларига асосан учта сабаб бор эди:

• Улар ҳаёлий масалалар устида бош қотиришни вақтни бефойда сарф қилиш, қилиниши мумкин бўлган муҳим ишларни амалга оширишга халал бериш, деб билар эдилар.
• Улар фатво беришдан қўрқишар эди. Хато қилиб қўйишдан қўрқиб, масалани бир-бирларига оширишар эди. Бундай қилган киши табиийки, содир бўлмаган масалаларга фатво бераверишдан анча узоқ бўлади. Зайд ибн Собит разияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, агар у кишидан бирор масаланинг фатвоси сўраб қолинса, аввал ўша масала воқеъликда содир бўлган ёки бўлмаганлиги ҳақида сўрар эдилар. Агар содир бўлган дейилса, унга фатво берар эдилар. Бордию, ҳали содир бўлгани йўқ, дейилса, аввал содир бўлсин, кейин фатвосини айтамиз, дер эдилар.
• Ушбу даврда асосан кўзга кўринган уламо саҳобийлар халифалик, волийлик мансабларини бошқариб, давлатнинг ички ва ташқи сиёсатлари, мусулмонларнинг диний ва дунёвий ишлари билан машғул бўлиб, фаразий масалалар устида бош қотиришга вақтлари йўқ эди.

Хулафои рошидиннинг истинбот йўлларини Имом Бағовий Маймун ибн Меҳрондан келтирган қуйидаги ривоят яққол ифодалаб беради: Абу Бакр разияллоҳу анҳу бирор масала устида ҳукм чиқармоқчи бўлсалар Аллоҳнинг китобига қарар эдилар. Агар китобдан топсалар ўша бўйича ҳукм қилар эдилар, агар ундан топа олмасалар, Расулуллоҳнинг суннатларидан ахтарар ва ўша бўйича ҳукм чиқарар эдилар. Агар суннатдан ҳам топа олмасалар, мусулмонларни чақириб, улардан: мен фалон, фалон масалага дуч келиб қолдим. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг шу масала бўйича бирорта ҳукм чиқарганларини эшитганмисизлар? – деб сўрар эдилар. Гоҳида баъзи бир кишилар Расулуллоҳнинг бундай масала устида ҳукм чиқарганларини эслаб, Абу Бакрга айтишар эди. Агар ҳеч қим Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламдан бундай масала устида ҳукм чиқарганларини эслай олишмаса, у ҳолда Абу Бакр илмли катта саҳобаларни жамлаб, улардан шу масала устида фикр билдиришларини сўрар эдилар. Агар фикрлари бирор ҳукм устида тўхтаса ўша бўйича ҳукм чиқарар эдилар. Умар разияллоҳу анҳу ҳам шундай қилар эдилар. Агар масаланинг ҳукмини Қуръондан ҳам, суннатдан ҳам топа олмасалар, Абу Бакр разияллоҳу анҳунинг бу масала устида ҳукм қилган ёки қилмаганлигига қарар эдилар. Агар Абу Бакр бирор ҳукм чиқарган бўлсалар, шу ҳукмни олар, агар ҳеч қандай ҳукм бўлмаса, у ҳолда олимларни тўплаб, улардан маслаҳат сўрар эдилар ва кўпчилик нима ҳукм чиқарса шу ҳукмни ижро қилар эдилар.

Ушбу ривоятдан кўринадики, хулафолар ўз фатволарида асосан тўрт нарсага суянар эдилар: Қуръон, суннат, ижмоъ, раъй. Демак, мана шу тўрт асос ўша асрда шариат манбаи ҳисобланган. Қуйида биз хулафоларнинг ушбу тўртала манба бўйича тутган йўллари ҳақида алоҳида-алоҳида сўз юритамиз.

1 – Қуръон

Қуръоннинг жамланиши ва унинг мусҳафларга кўчирилиши

Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик даврларида Қуръон мусҳаф шаклида жамланган эмас. Бунинг ҳикмати, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам модомики ҳаёт эканлар, у киши ўзларига ваҳий келиб қолишидан умидлари бор эди. Ваҳий келишининг тўхташи эса, фақатгина У зотнинг вафотларидан кейингина аниқ бўлди.

Аммо шуни билмоқ лозимки, Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи васаллам бу дунёни тарк қилиб кетганларида Қуръон оятларининг ҳаммаси тери, суяк ва бошқа нарсаларга ёзиб қолинган эди.

Абу Бакр разияллоҳу анҳу халифаликка сайланганларидан сўнг, Ямома жанги бўлиб ўтди ва унда кўпгина қорилар ҳалок бўлишди. Шундан сўнг Умар ибн Хаттоб разияллоҳу анҳу жангларда қорилар ҳалок бўлавериб, Қуръонни ёд билган кишилар қолмаслигидан ташвишга тушиб Абу Бакр разияллоҳу анҳуга Қуръонни мусҳаф шаклида жамлашга маслаҳат бердилар. Аввалига, Абу Бакр разияллоҳу анҳу тараддуддланиб турдилар. Чунки, бу иш Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлик вақтларида ҳам қилинган эмас эди. Сўнгра, қилинаётган иш хайрли мақсад учун амалга оширилаётганлиги сабабли Умар разияллоҳу анҳунинг фикридан қаноат ҳосил қилдилар. Шунданг сўнг, Зайд ибн Собитни ҳузурларига чақирдилар. Зайд ибн Собит разияллоҳу анҳу Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг мажлисларида доим иштирок этган, Қуръонни мукаммал ёд олган саҳобалардан эдилар. Шунинг учун Абу Бакр разияллоҳу анҳу Зайд ибн Собитга ушбу вазифани топширдилар ва ўз навбатида Зайд разияллоҳу анҳу бу ишни аъло даражада адо этдилар.

Имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳи ўзларининг Саҳиҳул Бухорий асарларида Зайд ибн Собит разияллоҳу анҳудан шундай ривоят келтирадилар: Зайд дедилар: Абу Бакр разияллоҳу анҳу менга Ямома жангида вафот этганлар ҳақида хабар юбордилар. Мен келсам, у кишининг ҳузурларида Умар ибн Хаттоб ҳам бор эканлар. Абу Бакр менга: Умар менинг олдимга келиб уруш кўпгина қориларнинг бошига етди. Мен энди бундан кейинги жангларда ҳам қорилар қирилиб кетса, Қуръонга путур етиб қолмасмикан деган қўрқинчдаман. Шунинг учун Қуръонни жамлашга буйруқ берсангиз яхши бўлар эди, деган фикрдаман – деди. Мен эса, унга: Қандай қилиб биз Расулуллоҳ салаллоҳу алайҳи васаллам қилмаган ишни қиламиз? – дедим. У менга: Аллоҳга қасамки, бу хайрли иш, деди. У шу гапни такрорлайвергач, Аллоҳ таоло қалбимни очди, Умарнинг фикри тўғри эканлигига амин бўлдим. Эй, Зайд! Сен ақлли йигитсан. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламга нозил бўлган ваҳийларни ёзиб борар эдинг. Энди, сен Қуръон оятларини тўплаб, бир ерга жамлагин – дедилар. Зайд айтади: Аллоҳга қасамки, агар менга бир тоғни ўз жойидан бошқа жойга кўчиришни буюришганда Қуръонни жамлашчалик оғир бўлмасди. Мен Абу Бакрга: қандай қилиб, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам қилмаган ишни қилмоқчисизлар? – дедим. У эса, менга: Аллоҳга қасамки, бу хайрли иш, деди. Менга қайта-қайта шу ишни буюравергач Аллоҳ таоло Абу Бакр ва Умарнинг қалбини очган нарсага менинг ҳам қалбимни очди. Шундан кейин Қуръоннинг тери, тош, суяк каби нарсаларга ёзилган, одамлар дилида ёд тутганларини тўплаб жамладим. Тавба сурасининг охиридаги иккита оятни фақат бир ансорий кишидагина топдим. Ундан бошқа ҳеч кимда йўқ экан. Шу тариқа Қуръон жамланди ва у Абу Бакрнинг уйида то у вафот этгунича сақланди. Ундан кейин Умар разияллоҳу анҳуда, сўнгра унинг қизи мўминларнинг онаси Ҳафса разияллоҳу анҳонинг уйида сақланди.

Абу Бакр даврида Қуръон махсус саҳифаларга кўчирилиб, уни тахтлаб, белидан ип ўтказиб боғлаб қўйилган эди.

 Қуръонни жамлашда фақат дилда ёд бўлгани билан кифояланмай, балки бирор нарсага ёзилганига кўпроқ суянилди. Ривоятларга қараганда Пайғамбар алайҳиссаломнинг уйларидан чиққан турли нарсаларга ёзилган Қуръон оятлари ичида Тавба сурасининг 128-129-оятлари ҳамда Аҳзоб сурасининг 23-ояти топилмади. Зайд бу оятларни ўзи ёд олган бўлсада, мутавотир даражасига етадиган кўп сонли саҳобалар ёдлаган бўлсалар ҳам бундан қаноатланмай, қўлёзмасини излашда давом этаверди. Ниҳоят, Тавба сурасидаги оятларни бир ансорийдан, Аҳзоб сурасидаги оятни эса, Абу Ҳузаймадан топди.

Шундай қилиб, Қуръони карим мукаммал ҳолатда жамланди, унинг тўғри ва бехато эканлигини барча муҳожир ва ансорий саҳобалар тасдиқладилар ва Аллоҳнинг: “Зикрни (Қуръонни) биз нозил қилдик ва уни Ўзимиз сақлаймиз” (Ҳижр сураси, 9-оят)ояти ҳам ўз тасдиғини топди.

Усмон ибн Аффон разияллоҳу анҳу даврига келиб Қуръондан нусхалар кўчириб, уларни бир нечта шаҳарларга тарқатиш лозим бўлди. Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ Анас ибн Молик разияллоҳу анҳудан ривоят қилишича: Ҳузайфа ибн Ямон Усмон разияллоҳу анҳунинг ҳузурларига келиб, одамлар Қуръон ўқишда ўзаро ихтилоф қилаётганликлари, ҳар ким ўз билганича ўқиётганлиги ҳақида шикоят қилди. Бундай ҳолатлар янги фатҳ қилинаётган Арманистон ва Озарбайжон каби ажам диёрларида юз бераётган эди. Шунинг учун Ҳузайфа разияллоҳу анҳу Усмон ибн Аффонга: Ислом уммати яҳудий ва насронийларга ўхшаб ихтилофга берилмасликларидан олдин сиз уларни тўхтатиб қолинг, деди. Шундан сўнг Усмон разияллоҳу анҳу Ҳафса разияллоҳу анҳонинг уйига одам юбориб, унга: Уйингиздаги Қуръон битикларини бизларга юборинг. Биз ундан нусхалар кўчириб олиб, сўнгра ўзингизга қайтарамиз, дедилар. Ҳафса разияллоҳу анҳо Қуръон битикларини Усмон разияллоҳу анҳуга бериб юборди. Усмон разияллоҳу анҳу Қуръонни олгач, уни кўчириш вазифасини Зайд ибн Собит, Абдуллоҳ ибн Зубайр, Саъийд ибн Ос ва Абдурраҳмон ибн Ҳорис ибн Ҳишом разияллоҳу анҳумга топширдилар. Улар Қуръонни мусҳафларга кўчиришди. Усмон разияллоҳу анҳу учала Қурайшдан бўлган котибларга қараб: Агар Қуръоннинг бирор жойида Зайд билан тортишиб қолсангизлар у ҳолда ўша сўзни Қурайш тилида ёзинглар, чунки Қуръон Қурайш тилида нозил бўлган, дедилар.

Ниҳоят улар Қуръонни бир нечта мусҳафларга кўчириб бўлишди. Усмон разияллоҳу анҳу Қуръон битикларини Ҳафса разияллоҳу анҳога қайтариб бердилар. Кўчирилган Қуръонлардан турли шаҳарларга юбордилар ва бундан бошқа Қуръон оятлари ёзилган саҳифалар бўлса, барчасини ёқиб юборишга фармон бердилар.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

раисининг биринчи ўринбосари

Ҳомиджон Ишматбеков

https://t.me/tuhur