Динимиз рўзғор тебратиш учун касб-ҳунар қилишга тарғиб қилади. Аксарият уламоларимиз бу амални вожиб деганлар. Бунга бир қанча ҳужжат ва далиллар мавжуд. Бу ҳақда “Жумa” сурасининг 10-оятида:  «Бас, намоз тугагандан сўнг ер юзи бўйлаб тарқалинг ва Аллоҳнинг фазлидан талаб қилинг ва Аллоҳни кўп эсланг, шоядки ютуққа эришсангиз»? дейилади.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: “Киши ейдиган нарсаларнинг энг покизароғи ўз қўли билан касб қилганидандур” (Имом Абу Довуд, Имом Насоий, Имом ибн Можа ривояти).

Шунингдек, деҳқончилик, чорвачилик ва бошқа касб-ҳунарларга оид кўплаб ҳадиси шарифлар ривоят қилинганки, улар инсонни меҳнатга чорлайди. Пайғамбаримиз соллалоҳу алайҳи ва саллам Умму Ҳоний розияллоҳу анҳога: “Қўй боқ, чунки унда барака бор”, деганлар (Имом Ибн Можа ривояти).

Динимизда танбаллик, дангасалик, ишёқмаслик каби жамиятга зарар келтирувчи иллатлардан қайтарилади. Балки доимо ҳалол касбга тарғиб қилинади. Ҳатто, дунёвий ишлардан ажраб чиқиб, на ўзига, на қарамоғидаги оиласига қарамай бутунлай ибодатга берилиб кетишга ҳам рухсат берилмайди. Бинобарин, ҳалол касбнинг ўзи ҳам ибодат даражасидаги амаллардан саналади. Ҳалол ризқ йўлида қилинадиган саъй-ҳаракатлар учун улкан савоблар ваъда қилинган.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади, Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: “Бир динор Аллоҳ йўлида нафақа қилдинг, бир динор қул озод қилишга сарфладинг, бир динор мискинга садақа қилдинг, бир динор аҳлингга нафақа қилдинг. Буларнинг ичида ажри улуғроғи аҳлингга нафақа қилганингдур” (Имом Муслим ривояти).

Ансорлардан бир киши келиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан егулик сўрганларида: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Уйингда бирор нарса йўқми?” – деб жавоб бердилар. Ансорий: “Намат бор – бир қисмини ёпиниб, бир қисмини тагимизга тўшаймиз. Яна бир дона коса бор – сув ичиб турамиз”, – деб жавоб берди. “Уларни менга олиб кел”, – дедилар Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам. Олиб келгач қўлларига олиб туриб: “Мана буларни ким сотиб олади?” – дедилар. “Мен бир дирҳамга сотиб оламан” – деди бир киши. “Мен икки дирҳамга сотиб оламан” – деди бошқаси.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам икки дирҳамга сотдилар ва ансорийга бериб: “Бир дирҳамига аҳлинг учун егулик сотиб ол, яна бир дирҳамига эса болта сотиб олиб менга олиб кел”, – дедилар. Болта олиб келган эди Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўзлари унга ёғочдан соп қилиб бердилар. Сўнг: “Бор, ўтин қил. Ўн беш кунгача мен сени кўрмай” – дедилар. Ансорий Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг айтганларини қилди. Бу вақт мобайнида ўн беш дирҳам фойда қилиб, бир қисмига озиқ-овқат, қолганига кийим-кечак сотиб олди. “Мана бу ишинг қиёмат кунида сўраганларинг юзингга доғ бўлганидан кўра яхшироқдир”, – дедилар, Сарвари коинот соллаллоҳу алайҳи ва саллам.

Уламоларимиз: “Учтa нaрсaнинг дaвoси йўқ”, дейишaди. Биринчиси, ҳaрoм aрaлaшгaн кaсaллик, иккинчиси, ҳaсaд aрaлaшгaн aдoвaт, учинчиси, танбаллик aрaлaшгaн кaмбaғaллик.

Ҳaким Aбул Қoсим aйтaдилaр: “Ҳaлoлдaн кaсб қилиш иффaтли кaмбaғaлни гўзaллaштирaди, зaифнинг муҳтoжлигини беркитaди, пaсткaш ғийбaтчининг тилини кесaди”.

Aбу Лaйс Сaмaрқaндий: “Ҳaр бир нaрсaнинг зеб-зийнaти бoр, йигитликнинг безaги вa зийнaти кaсб oрқaсидaндир”, деганлар.

Шаҳобиддин ПАРПИЕВ

Асака туман бош имом-хатиби

Маънавий жиҳатдан етук, юксак маданиятли инсонгина жамиятда кечаётган ижтимоий-сиёсий жараёнлар, амалга тадбиқ этилаётган кенг кўламдаги ислоҳотларнинг мазмун-моҳиятини тўғри англай олади, бу жараёнларда иштирок этишни фуқаролик бурчи санайди; тақдим этилаётган ахборотларга холисона баҳо беради; бузғунчиликларга тарғиб қилувчи ёт ғояларга қарши тура олади.

Инсон ақл ва эътиқод воситасида яхшилик ва ёмонликни фарқлайди. Ана шу фарқлаш унинг онгида маънавий таҳдидга қарши иммунитет ҳосил қилади. Банда айни шу танлаш орқали жаннатга ёки дўзахга киради – савоб олади ёки осий бўлади.

Тан касаллиги оғиздан кирса; руҳий, маънавий касаллик кўз, қулоқдан кириб, эгасини йўлдан оздиради. Четдан кириб келаётган тубанлик иллатлари уларни кўрган, эшитган, тақлид қилган ёшларни маънавий бемор қилади. Маънавий касалликнинг иситмаси одамнинг ниятларида, айтган гапларида, қилиқ-қилмишларида ошкор бўла бошлайди. Ўз қадрдонлари орасида ўзини ўзгача, ётларча тута бошлайди. Ота-боболарининг миллий урф-одат, маънавий қадриятларига беписанд қарайди.

Ота-боболаримиз эътиқод қилиб келган Ислом дини ҳар бир мўминни ўз миллий қадриятларини қадрлашга, бировлар сирти ялтироқ қадриятларни кўз-кўз қилса, ўзи уларга эргашиб кетмасликка чақирган: “Ва сизлар бир миллат бошқа миллатдан (сон ё бойлик жиҳатдан) ортиқроқ бўлгани учун қасамларингизни (бузиб) алдов воситасида қилишингиз билан (яъни бошқа бойроқ ва кучлироқ қавмни топсангиз, аввалги қасамларингиздан кечиб кетаверишингиз билан) худди ўзи тўқиган нарсасини пишиқ-пухта бўлганидан сўнг парча-парча бузиб-чуватиб ташлаган хотинга ўхшаб қолмангиз! Албатта, Аллоҳ бу (аҳдга вафо қилишга буюриш) билан сизларни имтиҳон қилур ва албатта қиёмат кунида сизларга ихтилоф қилиб ўтган нарсаларингизни баён қилиб берур”^[1].

Ана шу даъват   XXI асрда қайта янгради. Биринчи Президентимиз Ислом Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида: “Табиийки, «оммавий маданият» деган ниқоб остида ахлоқий бузуқлик ва зўравонлик, индивидуализм, эгоцентризм ғояларини тарқатиш, керак бўлса, шунинг ҳисобидан бойлик орттириш, бошқа халқларнинг неча минг йиллик анъана ва қадриятлари, турмуш тарзининг маънавий негизларига беписандлик, уларни қўпоришга қаратилган хатарли таҳдидлар одамни ташвишга солмай қўймайди”,  деб бизни огоҳлантирди.

Ақл нафсга бўйсундирилса, жиноятлар, бузуқликлар урчийди. “Оммавий маданият” шунинг тарафдори. Нафс ақлга бўйсундирилса, фазилатлар, яхшиликлар, одамнинг инсонлиги камолга етади. Ота-боболаримиз, миллий маънавиятимиз ана шунинг тарафдори.

“Оммавий маданият”ни истеъмол қилган кишилар бузуқлик, зўравонлик, индивидуализм, эгоцентризм, маънавий негизларга беписандлик каби миллийлигимизга хос бўлмаган маънавий касалликларга чалинади.

Инсонлар орасида “оммавий маданият”нинг авж олиши шахсни қимматли умрини зое кетказишга, вақтини беҳуда нарсаларга сарфлашга одатлантирмоқда; унга чалинган инсонларни жамиятдаги муҳим сиёсий воқеа-ҳодисалардан чалғитиб, компьютер, телевизор кабилар орқали тарқатилаётган турли кўриниш ва савиядаги кўнгилочар томошаларига боғланиб қолишига сабаб бўлмоқда.

“Оммавий маданият” тарғиботчиларининг қарашларига кўра, инсон эмас, аксинча, нарсалар эъзозда, қадрли; маънавий дунё эмас, балки маиший-истеъмолчилик туйғулари азиз. Бу ҳар қандай шахсда истеъмолчилик кайфиятининг қарор топишига замин яратади. Инсон ҳаётида моддий бойлик бирламчи аҳамият касб этади. Дунёдаги ҳеч бир миллий қадрият ёки бирор дин беҳаёликни тарғиб қилмайди. Аммо “оммавий маданият” инсон ўз истаклари, ҳавойи нафсига эрк бериши лозимлиги, кўнгли тусаган ишни истаган пайтда бажариши кераклигини тарғиб қилади. “Оммавий маданият” мактабидан ўтган авлод учун ҳаётнинг маъноси – автомобил, телевизор, музлаткичга эга бўлиш. Шунингдек, “оммавий маданият” шахс қизиқишлари, эҳтиёж ва манфаатларининг характерига ҳам ўз таъсирини кўрсатмоқда. Унинг натижаси ўлароқ, энг олий мақсад, улуғвор ниятлар ўрнини енгил-елпи туйғулар, кўнгилочар машғулотлар эгалламоқда.

“Оммавий маданият” маркетинг қоидалари асосида ишлайди. Аҳолининг маданий эҳтиёжларини сегментлаштиради. Болалар, ёшлар, ўрта ёшлилар, катталарнинг эҳтиёжларини ўрганиб, бузиб, ўзига мослайди.

Эсингизда бўлса, “оммавий маданият” асримиз бошларидаёқ кириб кела бошлаганини намоён этувчи бир деталь бор: “Шум бола” фильмида бир европалик Тошкент бозорларидан бирида ўзбекларнинг бир тангасини олиб, эвазига “ойнаи жаҳони”дан яланғоч аёл суратини кўрсатади. Ҳозир ўша жанобнинг неваралари боболари касбини давом эттираётир. Бу ишни индустрияга айлантиришди. Уни одамларнинг инстинктларини уйғотиб, уларга хизмат қилувчи, ҳаммабоп, яъни ҳамманинг пулларини чиқариб, келтириб берувчи “оммавий маданият”, деб аташди. Шунинг учун уни “оммавий маданият бўлса, бу ҳаммабоп, яхши нарса экан-да”, деб тушунганлар ҳам йўқ эмас. Аслида, бу ном ҳам атайлаб, асл ният ва мазмунни ниқоблаш мақсадида шундай қўйилган.

“Оммавий маданият” замонавий, технократик ҳодиса, лекин миллий эмас. Шунинг учун унинг мухлислари муҳаббатни – кўнгилхушлик, меҳнатни – бизнес, бировга яхшилик қилишни – зарарли инвестиция, “ресурсларни мақсадсиз сарфлаш”, ҳаё, андишани – имкониятни бой бериш, ота-боболар ўгитларини – эскилик сарқити, деб билади.

Ижтимоий ҳаётимизнинг асосий пойдевори бўлмиш оиладек муқаддас қўрғоннинг бузилиши – маънавий бузилиш, маънавий айнишдан бошланиши маълум. Чунки олимлар оилаларни: шошиб, ўйламасдан ёки ҳисоб-китоб асосида турмуш қуриш; хиёнат; характер, қарашларнинг тўғри келмаслиги; оила қуришга психологик, амалий тайёр эмаслик, инфантилизм, турмуш масалаларида нўноқлик, бир-биридан ҳафсаласи пир бўлиш; ичкиликбозлик каби иллатлар парчалаётганини аниқлашган.

Ўзбекистон дунёда бошланаётган оила институти инқирози таъсиридан миллий маънавият қўрғони бўлмиш оилаларни ҳимоялаш, мустаҳкамлаш, оиланинг нуфузини ошириш масаласига давлат сиёсатининг устувор йўналиши деб билади. Бу ҳар бир ориятли ўзбекистонликда ифтихор уйғотади.

“Оммавий маданият” барча миллатларнинг маданиятларига хуруж қилмоқда. Бундай вазиятда ўзлигига содиқ ва замонавий миллат ютади. “Оммавий маданият” гирдобига тушган миллат ундан чиқа олмайди.

Ўзбекнинг ўзлигига садоқати Ўзбекистонни ХХI асрнинг маънавий пойтахтига айлантиради, иншоаллоҳ!

Муҳаммадюсуф ҲАМИДОВ,

Имом Фахриддин ар-Розий ўрта махсус ислом билим юрти талабаси

[1]. Қуръони карим маънолари таржима ва тафсири. Абдулазиз Мансур. – Т.: Шарқ, 2013 й.