Ислом байроғи остида фаолият кўрсатаётган экстремизмнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихнинг муайян даврида устувор бўлган кўплаб омиллар, турли жараёнларнинг ўзаро таъсирлашувининг натижаси деб тушуниш мумкин. Ўрганиш, дин ниқоби остида пайдо бўлган экстремистик ҳаракатларнинг ғоявий илдизлари ислом тарихининг биринчи асрига бориб тақалишини кўрсатади. Республикамиз биринчи Президенти таъкидлаб айтганларки: “Асримиз вабоси бўлмиш бу жирканч иллатнинг фақат шафқатсиз кўринишларини эмас, балки илдизларига етиб бориб, жамият ҳаётидан, дунё халқлари ҳаётидан уни таг-томири билан суғуриб ташлаш – барча давлатларнинг энг долзарб вазифаси бўлиши керак, бу йўлда барчамиз бир тан, бир жон бўлиб ҳаракат қилишимиз, қаттиқ кураш олиб боришимиз шарт”[1].

Тарихий манбаларда мазкур оқимларнинг тарқалиши, фаолияти ва уларнинг ўзига хос йўналишлари батафсил таҳлил қилинган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бугунги кунда фаолият кўрсатаётган деярли барча экстремистик гуруҳлар ўша оқимларга хос хусусиятларни ўзида жамлаган ҳолда, улар қўллаган услуб ва ғоялардан кенг фойдаланиб келмоқда.

Ислом ниқобидаги экстремизмнинг илк вакиллари сифатида 657 йили халифа Али розияллоҳу анҳу аскаридан ажралиб чиққан, ўзларини ҳақиқий мусулмон, сафларига қўшилмаганларни «диндан қайтган» деб эълон қилиб, уларга қарши муросасиз кураш олиб борган «хорижийлар» (арабча – «ажралиб чиққанлар», «исёнчилар») оқими фаолияти фикримизнинг исботи бўла олади[2].

Демак, Исломда дастлаб пайдо бўлган фирқа хорижийлардир. Бошқа динларда бўлгани каби мусулмонлар ичида ҳам фирқалар бўлган. Пайғамбар Муҳаммад алайҳиссалом айтганларидек, Ислом динида 73 та фирқага бўлиниш юз беради. Уларнинг биттасигина тўғри йўлда, қолганлари эса, залолатда ҳисобланади. Қуръон оятлари ва ҳадисларда ҳам фирқаларга бўлинмасликка буюрилади. Хорижийлар ўз талқинларидаги «соф» ислом қоидаларига қатъий риоя қилиш тарафдори эди. Илк Исломда инсон эътиқодини белгилашда ниятга эътибор берилган бўлса, хорижийлар амалга қараб баҳо берди. Айнан хорижийлар ўз қарашлари ва фаолиятига қўшилмаганларни кофирга чиқариш, уларга қарши «жиҳод» олиб бориш ҳақидаги ғояларни ишлаб чиқиб, террор услубини қўллаш орқали ҳукмдорларни жисмонан йўқ қилиш амалиётини бошлаб берган эди. Шунингдек, хорижийлар диндор кишининг ислом арконларига содиқлигини қилган ишларига қараб баҳолаш керак, деб ҳисоблаб, ўзларининг талқинидаги Ислом қоидаларига риоя қилмаган ҳар қандай ҳукмдорга бўйсунмаслик, уни ағдариб ташлаш зарурлиги ҳақидаги ғояни илгари сурган эди. Бундай ғоялар ҳокимият учун курашнинг зўравонликка асосланган усуллари келиб чиқишига ва минглаб кишиларнинг ҳалок бўлишига олиб келди.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:»Яҳудийлар етмиш бир ёки етмиш икки фирқага бўлиндилар. Насоролар етмиш бир ёки етмиш икки фирқага бўлиндилар. Менинг умматим эса етмиш уч фирқага бўлинади», дедилар».

Бошқа бир ривоятда: «Етмиш иккитаси дўзахда, биттаси жаннатда. У – жамоатдир» ибораси зиёда қилинган[3].

Ҳадиснинг давомида эса келажакда Ислом уммати етмиш уч фирқага бўлиниб кетиши ҳақида хабар берилмоқда. Минг афсуслар бўлсинким, бу гаплар юзага чиқди. Исломга эътиқод қилиб юрганлар ичида ҳам турли-туман фирқалар пайдо бўлди. Кези келганда шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, ушбу ҳадисда ва шу маънодаги бошқа ҳадисларда зикр қилинган фирқалардан мурод ақийдавий фирқалардир. Баъзи бир ҳаддидан ошганлар ўйлаганидек, фиқҳий мазҳаблар эмас. Чунки фиқҳий мазҳаблар ўз номи билан мазҳаб, фирқа эмас. Фиқҳда ихтилоф, бир-бирини кофир қилиш йўқ. Фиқҳда сиртдан хилоф бўлиб кўринган нарса аслида бир нарсани адо этишнинг турли кўринишлари, холос. Эътиқоддаги бўлиниш эса фирқачилик деб номланади. Бунда ҳар бир фирқа бошқасини кофирга чиқаради. Уларнинг келишмовчиликлари тавҳид асослари, қазои қадар, Пайғамбарлик шартлари каби масалаларда бўлади. Ақийда китобларида ана ўша фирқаларнинг асосини қуйидаги олти фирқа ташкил этиши айтилган[4]:

1. Рофизалар – шиалар ва уларга тобеълар.
2. Жаҳмия – Жаҳм ибн Сафвон Самарқандийнинг бузуқ ақийдавий фирқасига эргашганлар. Улар асосан Аллоҳ таолонинг сифатларини манфий қилиш, амалдан қолдириш билан машҳур бўлганлар.
3. Ҳарурия – Хаворижлардан бўлиб, Куфа яқинидаги Ҳаруро деган жойда турганлар. Улар гуноҳкор мўмин дўзахда абадий қолади, гуноҳи кабира қилган мўмин эса кофирдир, дейдилар.
4. Муржиъалар – «Калимаи тавҳидни тил билан айтиб, дил билан тасдиқласа бўлди, амалнинг кераги йўқ», деганлар.
5. Қадария – қазои қадарни инкор қиладиганлар.
6. Жабриялар – «Инсон ҳамма ишларини мажбур ҳолда қилади, унинг ихтиёри йўқ», деганлар. Ушбу асосий олти фирқадан бошқа фирқалар ҳам тарқалган. Бу фирқалар ўзаро талашиб-тортишиб, жуда кўп зарарларга, бало-офатларга сабаб бўлганлар. Имом Абу Довуд қилган ривоятдаги зиёдада Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Менинг умматимдан бир қавмлар чиқадики, ҳавойи нафс уларга худди қутуриш касали каби, ҳеч бир томирни қўймай киргандек киради», деганлар. Ушбу зиёдада мазкур фирқаларнинг умумий сифатлари келтирилмоқда. Уларнинг барчаси ўз кибр-ҳавоси касалига учрайдилар. Худди қутурган ит тишлаб, қутуриб қолган одам ҳолига тушадилар. Тафриқачилик руҳи уларнинг томир-томирларигача сингиб кетади. Мўмин-мусулмонларни кофир қилишдан бошқа нарса кўзларига кўринмай қолади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам буларнинг ҳукми қандай бўлишини ҳадиси шарифнинг охирида айтмоқдалар:

«Етмиш иккитаси дўзахда, биттаси жаннатда, у жамоатдир». Яъни, Ислом умматида пайдо бўлган етмиш учта эътиқодий фирқадан етмиш иккитаси дўзахга, биттаси жаннатга тушади. Ўша жаннатга тушадиган фирқа жамоат фирқасидир. Яъни, мусулмонларнинг асосий оммасини жамлаб, Китоб ва Суннатга амал қилувчи тоифадир. Бу саодатли тоифа «Аҳли сунна ва жамоа» номини олган, яъни эътиқод бобида Суннатга мувофиқ иш кўрувчи ва мусулмонларнинг оммавий жамоасини бирлаштирувчи мазҳабдир. Алҳамдулиллаҳ, бизнинг юртимиз мусулмонлари доимо шу мазҳабда бўлиб келганлар ва бундан буён ҳам шундай бўлиб қолиши учун ҳаракат қилмоқ лозим.

VII асрнинг иккинчи ярмида хорижийлар орасида раҳбарларининг исми билан аталадиган бир неча фирқалар пайдо бўлди. Ана шундай мутаассиб фирқалар орасида энг муросасиз ва шафқатсиз жамоа номини олган Нофиъ ибн Азрақ бошчилигидаги «Азрақийлар» оқими алоҳида ўрин эгаллайди. Азрақийлар гуноҳи кабира (катта гуноҳ) қилган барча мусулмонларни «кофир» деб, уларнинг таълимотига қўшилмаган кишиларга қарши жиҳод эълон қилиш, ҳаттоки, қария, аёл ва болаларнинг қонини тўкишни ҳалол, деб билганлар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматнинг 73 фирқага бўлинишини айтганлар. Бу айтганлари вафотларидан кейин ўз тасдиғини топди. У фирқалардан қадария, муржиа ва хаворижларни ўз ҳадиси шарифларида номма-ном келтириб, улардан огоҳ бўлишни васият ҳам қилганлар. Хулафои рошидинлар замонидан то Имом Мотуридий замонасигача, асосан қуйидаги фирқа ёки оқимлар пайдо бўлиб, уммати муҳаммадия ўртасига тафриқа ва фитна солишга ҳаракат қилган эдилар. Улар – қадария, муржиа, хавориж, шиа, мўътазила, равофиз (рофизийлар), сабаия, зирория, жаҳмия, ботиния, каромита, ҳуррамия, карромия (мужассима[5]), жорудия, сулаймония (жаририя), бутрия, баҳния, мугирия, жаноҳия, мансурия, хаттобия, ҳулулия, азориқа, нажадот, суфрия, ажорида, хозимия, шаҳбия, маълумия, мажҳулия, маъбадия, рашидия, мукаррамия, ҳамзия, иброҳимия, воқифа, ҳафсия, ҳорисия, язидия, маймуния, мўтазила фирқаларидан – Василия, амрия, ҳузалия, наззомия, мурдория, маъмария, самомия, жоҳизия, хобития, ҳимория, хатотия,шаҳламия, асҳоби Солиҳ қубба, марисия, каъбия, жуббоия, баҳшамия, муржиа фирқаларидан – Абу Шимр, Муҳаммад ибн Шабиб ва Холидий фирқалари, яна муржиага – юнусия, ғассония, савбония, сумания, марисия, нажжориялардан – бурғусия, заъфарония, мустадрика, карромийлардан – ҳақоиқия, тароқия, исҳоқия. Демак, зикр этилганлардан 20 фирқа рофизийлар, 20 фирқа хаворижлар, 20 фирқа кадарий ва муржиалар, 12 фирқа қолган нажжория, бакрия, зирория, жаҳмия, карромия каби оқимларга тақсимлаб чиқилса, умумий сони ҳадиси шарифда айтилган 72 та адашган фирқаларнинг ададига тўғри келади[6].

73-фирқа эса, Аҳли Сунна вал-Жамоа дея аталувчи мазкур ҳадиси шарифда қайд этилган ножия (нажот топувчи) фирқадирким, Абу Ҳанифа (Имом Аъзам), Имом Молик, Имом Шофиий, Имом Аҳмад, Авзоий, Саврий каби буюк мужтаҳид алломалар ва уларнинг издош ва маслакдошлари унга мансубдирлар.

4-курс талабаси Абдусаттаров Муҳаммад Мубин

[1] Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. 1-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. – Б. 105-106.

[2] Мутаассиб ва адашган оқимларнинг пайдо бўлиш тарихи (1-қисм). http://muslim.uz/

[3] Абу Довуд ва Термизий ривоят қилишган.

[4] https://savollar.islom.uz/s/54243

[5] Тажсим – Аллоҳни жисм кўринишида тасаввур этиш; кўпинча ташбиҳнинг синоними сифатида ишлатилади. Тажсим издошларини мужассима фирқаси деб аташади.

[6] А. Тулепов Ислом ва ақидапараст оқимлар. Иккинчи нашр – Т.: «Sharq», 2013. – 41Б.

28 апрель куни Ўзбекистон Туризм ва спорт вазирлиги Туркий тилли давлатлар ҳамкорлик кенгаши (Туркий кенгаш, ТТДК) котибияти билан видеоанжуман шаклида маслаҳатлашувлар ўтказди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА.

ТТДК Котибиятининг хабар беришича, учрашувда Туризм ва спорт вазирининг биринчи ўринбосари Улуғбек Аъзамов, Туркий Кенгаш Бош котибининг ўринбосари Мирвоҳид Азимов ва бошқалар иштирок этди.

Тадбирда Президент Шавкат Мирзиёевнинг 31 март куни бўлиб ўтган Туркий Кенгашнинг норасмий онлайн-саммитида билдирган туризм соҳасидаги ҳамкорликни ривожлантириш бўйича ташаббусларини амалий амалга ошириш масалалари муҳокама қилинди.

Хусусан, аъзо давлатлар ҳудудларида жойлашган муқаддас қадамжоларни зиёрат қилишни ташкил этишга қаратилган "Табаррук зиёрат" лойиҳасини амалга ошириш бўйича кейинги қадамлар белгилаб олинди.

Томонлар жорий йилда Туркий кенгаш туризм вазирларининг олтинчи учрашувини Ўзбекистонда ўтказиш бўйича ташкилий масалаларни кўриб чиқди.

Учрашув иштирокчилари, шунингдек, ТТДК доирасидаги туризм соҳасидаги ўзаро алоқаларнинг долзарб масалалари, жумладан, «Замонавий ипак йўли» қўшма туризм лойиҳасини илгари суриш, туркий дунё сайёҳлик йўналишларининг рақамли харитасини яратиш ва Туризм таълими бўйича мувофиқлаштириш қўмитасини шакллантириш бўйича фикр алмашди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Матбаа ҳеч қандай муболағасиз инсониятни жуда бойитган ихтиролардан биридир. Китобларнинг кўпайтирилиши билимларнинг тарқалишига олиб келди.

Маълумки, ўқиш нафақат ёруғлик, балки тараққиёт ҳамдир. Китоб чоп этиш учта автоном туғилишни бошдан кечирган деб ҳисобланади. Корейслар (VIII аср), кейин хитойликлар (Х аср) томонидан дастлабки китоблар чоп этилган. Европада 1445 йилда Иоганн Гутенберг Европада чоп этиш тарихини бошлаб берган ҳарфларни ёзиш учун ишлатишни таклиф қилди, деб хабар бермоқда mir24.tv.

Бу ноу-хау нима учун ишлатилган? Худонинг каломини ёйиш учун. Китоб чоп этишнинг илк даврида Муқаддас китоб дунёнинг христиан Европа қисмида энг машҳур ва кенг тарқалган китоб эди.

Шу билан бирга Ўрта Осиё ва Яқин Шарқ мамлакатларида Қуръон – Исломнинг муқаддас китоби ХХ асргача анъанавий тарзда ҳаттотлар томонидан кўпайтирилди.

Нима учун асосан илғор ва илмий Шарқ янги матбаа технологияларини қабул қилишни унчалик истамас эди? Эҳтимол, бу араб шрифтини ёзишнинг ўзига хослиги ва уни матн териш учун ҳарфларга айлантиришнинг қийинлиги билан боғлиқ эди. Лекин бошқа версияси ҳам бор.

"Кўп йиллар давомида ислом китоб илмини тарқатишда Европадан анча олдинда бўлиб келган. Ва умуман, китоб ишлаб чиқаришда", - дейди Халқаро ислом тадқиқотлари маркази раҳбари профессор Ефим Анатольевич Резван. – Агар XII асрда Ғарбий Европадаги энг йирик Клюни монастир кутубхонасида 2-3 минг китоб бўлса, айни пайтда Яқин Шарқдаги хусусий кутубхоналарда 100 минггача китоб бўлиши мумкин эди. Мутлақо таққослаб бўлмайдиган рақамлар. Бу улкан саноат қўлёзма китобларнинг ишлаб чиқариши борлиги билан изоҳланар эди. Ҳаттотларр ва китоб сотувчиларнинг бу синфи жуда кучли ва кўп эди. Ва бу матбаа технологиялари пайдо бўлганда, улар ушбу технологияларнинг қабул қилинмаслиги ва ўз бизнесини бузмаслиги учун ўзларининг етарлича лоббичилик имкониятларига эга эдилар".

Жумладан, китоблар қиммат, аммо жуда машҳур товар бўлган Ўзбекистонда биринчи босма нашрлар фақат XIX асрда пайдо бўлган. Шу билан бирга, ХХ асргача қўлёзмалар ҳали ҳам ишлатилар эди. Бу ерда ҳаттотлик санъати ҳеч қачон унутилиш даврини бошдан кечирмаган кўринади. Улар ҳали ҳам бугун уни ўргатиб келишмоқда. Масалан, Тошкентда жойлашган Кўкалдош мадрасасида (XVI асрда қурилган) маънавий ва дунёвий фанларни ўрганадилар. Ислом Маматов эса бу ерда ҳаттотликдан дарс беради. Унинг фикрича, ҳар бир талаба мавжуд шрифтларни билиши ва ўқий олиши керак.

– Ўрганиш сабр-тоқатни талаб қилади, - дейди ҳаттот Ислом Маматов. – Унда қизиқиш бўлиши керак. Бу мисли бир санъатнинг ўзи.

Ислом Маматов таниқли ҳаттот ҳисобланади. Ва нафақат Ўзбекистонда. Унинг ишлари бутун МДҲ мамлакатлари бўйлаб масжидларни безатади.

Қозон шаҳридаги «Қул шариф» жоме масжидининг фасад ва ички ёзувларини унинг қўллари билан ёзилган.

Шунингдек, у бир неча марта Муқаддас китобнинг энг қадимги қўлёзмаси – Усмон Қуръони рўйхатини тузиш шарафига муяссар бўлган. Бу Қуръон матни еттинчи асрда Халифа Усмон ибн Аффон буйруғи билан ёзилган биринчи китобдир.

Бу Муқаддас битикларни сақлаб қолиш ҳамда уларни бир хиллаштириш учун қилинган. Бундан олдин муқаддас матн оғзаки тарзда айтиб келинган.

Олимларнинг фикрича, жами 6 нусха Қуръон ёзилган бўлиб, улар турли мамлакатларга юборилган. Усмон Қуръони Ўзбекистонда ҳар жиҳатдан энг қадимий ва қиммат китоб ҳозирда Тошкентдаги мадраса Мўйи Муборак сақланмоқда ва намойиш этилмоқда.

"Усмоннинг қадимий Қуръонини кўп марта музейлар учун кўчирганмиз. Малайзия музейининг буюртмаси бўйича биз уни пергаментга ҳам кўчирганмиз, – дейди Ислом Одинаевич – бу энг қадимги куфий ёзувидаги Қуръон. Усмоннинг Қуръонини кўчираётганимизда 4 та қўлёзма ёзувини пайқаб қолдик.

Яъни, Халифалик даврида Қуръоннинг 6 нусхаси кўчирилгани маълум бўлиб, улар кейинчалик турли минтақаларга жўнатилган. Менимча, ёзувлари бир-бирига ўхшаш бўлган ҳаттотлар тўпланган ва уларга кўчириш учун вазифалар берилган". Яъни, араб ёзувларини ёзиш қоидалари ва меъёрларига қарамай, ҳар бир ҳаттотнинг ўзига хос, бирмунча ноёб ёзуви бор. Ва бу фақат ҳарфларнинг ёзилишида эмас, балки уларнинг тартибида ҳам ўз ифодасини топади.

Араб ҳаттотлик шрифтларнинг юздан ортиқ тури маълум. Лекин улардан фақат бир нечаси энг қадимги ҳисобланади. Араб ёзувининг энг қадимги турларидан бири куфий ёзувидир. Анъанага кўра, масжид, мадраса ва минораларнинг фризларини безайди. Аммо девоний шрифти одатда буйруқлар ва бошқа расмий ҳужжатларни ёзиш учун ишлатилган.

"Қуръон ва ҳадислар насх ёзувида ёзилган. Булар ҳар ким ўқий олиши учун классик Қуръон битиклари ҳисобланади, -изоҳлайди ҳаттот. – Бошқа шрифтлар, масалан сульс фақат безак учун ишлатилади".

Ҳаттотлар бамбук, ёғоч ва қамишдан ясалган оддий асбоблар билан ёзадилар. "Қалам" – ғоз пари каби чархланган таёқчанинг номи. Дастлаб араб ёзувининг ўзи қўлёзма безаги бўлган. Вақт ўтиши билан қимматбаҳо тошлар ҳам китобларни безатишда қўлланила бошланган. Муқаддас матнлар олтин безаклар, лирик асарлар эса миниатюралар билан безатилган.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Бошловчи — Саидолим Турдибоев: — Ассалому алайкум, азиз дўстлар! Муҳтарам телетомошабинлар, эътиборингиз марказида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита, Ўзбекистон Мусулмонлари идораси ҳамда “UzReportTV” телеканали билан ҳамкорликда тайёрланиб, жонли эфирда амалга оширилаётган “Муборак ой суҳбатлари” кўрсатувининг навбатдаги сони хонадонингиз меҳмони.

Эслатиб ўтамиз, кўрсатувимиз бош ҳомийси — “Ipak yo’li banki”. Ҳомийларимиз “Biolife” ҳамда “Plasterm” савдо белгилари.

Бугун студиямиз меҳмони пойтахтимиздаги “Новза” масжиди имом-хатиби Жалолиддин домла Ҳамрақулов бўлади. Ассалому алайкум! Кўрсатувимизга хуш келибсиз!

Бу галги кўрсатувимизни муқаддас динимизнинг энг асосий талабларидан бири тақво масаласига қаратсак.

Жалолиддин домла Ҳамрақулов: — Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи баракатуҳу. Албатта, мўмин киши ҳар доим Аллоҳнинг берган неъматларига шукур қилмоғи лозим. Баъзан инсонга бекаму кўст ҳаёт берилса, унинг қадрига ҳадеганда етавермайди. Бундай ҳолатни кўп кузатамиз. Аммо ўша неъмат озгина олиб қўйилса, унинг қадрини сеза бошлайди. Айтайлик, инсон турмуш қурса, фарзандли бўлса, ҳа энди турмуш қургандан кейин фарзанд берадида, деб ўйлайди. Аммо орамизда шундай инсонлар борки, оила қурганларига ўн йиллар бўлган лекин фарзанди йўқ. Улар фарзанднинг қандай азиз неъмат эканлигини жуда яхши ҳис этадилар. Улар бормаган жой, табиб ҳам қолмаган. Мана олайлик ўтган йили масжидларимиз карантин туфайли ишламади, одамлар хатми Қуръон қилолмади, таровеҳ ўқий олмади. Бу йил эса ҳамма масджидларимиз очиқ. Бунинг қадрига етишимиз, карантин талабларига қатъий амал қилишимиз керак. Бу ҳам бир неъмат, қадрига етмоқ лозим. Мана шу қадрига етишлик — тақво ҳисобланади.

Шу ерда тарихий бир воқеани эслаб ўтсак. Хорун ар-Рашид халифалиги даврида Имоми Шиблий деган валий бўлган. Халифа қалбини жиловлаш учун олимларниг суҳбатларига келиб тураркан. Бир куни Имоми Шиблий халифага қарата: агар вақтингиз бўлса, суҳбатдан сўнг қолсангиз, дебди. Иккиси қолгач, валий халифага савол берибди. Тасаввур қилинг, сиз узоқ сафарда, чўлу биёбондасиз. Ёнингизда егулик йўқ, қорнингиз оч. Шу пайт бир одам ўтиб қолди, унда эса егулик ҳам ичгулик ҳам бор. Сиз нима қилган бўлардингиз? У киши айтдиларки, ўша одамдан ёрдам сўрардим. У одам эса шундай беролмийман, мен ҳам сафардаман, сотаман, десачи, унда нима қиласиз? Сотиб оламан, жавоб берибди халифа. Ҳалиги одам бунинг нархи жудаям қиммат деса, нима қиласиз? Қанча бўлсаям сотиб оламан. У одам айтсаки, бир қултум сувимни баҳоси донғи дунёга кетган султон Хорун ар-Рашид давлатининг ярмига тенг деса, нима қиласиз? Ярим давлатимни бериб, муқаррар халокатдан қутулиб қоламан, деди подшоҳ. Шунда Имоми Шиблий яна давом этибди. Эй султоним, инсон бирор нима еса ё ичса маълум қисми баданга сингади, қолгани заҳар бўлиб бадандан чиқиб кетади. Лекин шу заҳар чиқмаяпти. Шунда нима қиласиз, деди. Подшоҳ ўйланмасдан табибга бораман, деди. Табиблар ҳам биз бунга ожизмиз, фалон юртда бир ҳозиқ табиб бор, шу билмаса биз билмаймиз деса, нима қиласиз? Ўша одамни олиб келтираман. У одам кўриб, оғир, лекин иложи бор, деса нима қиласиз? Давоси Хорун ар-Рашиднинг қолган давлатича туради, десачи? Қолган давлатимниям бериб, заҳарни баданимдан чиқариб ташлайман, дебди султон. Шунда Имоми Шиблий кўряпсизми, подшоҳим, бугун дунёни тебратиб турган Хорун ар-Рашиднинг бутун давлати бир қултум сувнинг кириб-чиқишига етмаяпти. Қолгани нима бўлади, деган экан. Демак Аллоҳнинг берган неъматига рози бўлиш, беадад шукур қилиш керак. Мана шу тақводир.

Дарвоқе, Рамазон раҳмат, мағфират, дуо ҳамда тақво ойидир. Бу муборак ойда ушбу хислатларни ўзимизда мужассам қилишимиз керак. Расулимиз алайҳиссалом ҳадиси қудсийда ривоят қилган ҳадисда айтадиларки, Аллоҳ таоло айтади банда рўза тутсаю, емоқ-ичмоқдан тийилсаю аммо ёлғон гапдан ўзини тиймаса, унинг емоқ-ичмоғининг тўхтаганидан ҳеч қандай Аллоҳ учун ҳожат йўқ. Тақвонинг асл кўриниши шу. Чунки рўза ибодати сирли ибодатларнинг тожи ҳисобланади. Намоз ўқиса бошқа одам уни кўриши мумкин. Ҳаж, закот ҳаммасини кўради. Лекин рўзани ҳеч ким кўрмайди. Аллоҳ таоло: “Рўза мен учун, унинг мукофотини Ўзим бераман.  Банда таомини, ичимлигини ва шаҳватини мен учун тарк қилди”, деб марҳамат қилган.

Рўза тутган одам бир хонага кириб, бир қултум сув ичса ёки бир бурда нон еб олса ким билади? Ҳеч ким билмайди. Аллоҳ кўриб, билиб турибди, деган тақво ана шу ишни қилишга йўл қўймайди. Мукаммал тақво эса қалбни ҳам даволайди. Бу рўза тутишлик билан ҳосил бўлади.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу билан Мадинага ҳижрат қилади.  Йўлда мушриклар бор эди, шу боис Сабр ғорига яширинишади. Аммо ғорга яширинган пайтларида мушриклар уларнинг изидан тушиб, ўша ғор жойлашган тоғ яқинида из йўқотдилар. Тоққа кўтарилиб, ғор ёнидан ўтарканлар, ғор оғзида ўригимчак тўрини кўриб: “Агар бу ғорга биров кирганида, ғор оғзида ўргимчак ини бўлмас эди”, деб ўтиб кетадилар. Ўргимчак Аллоҳнинг лашкаридан бўлди. “Парвардигорингизнинг қўшинларини ёлғиз Унинг Ўзигина билур” (“Муддассир” сураси, 31-оят).

Мушриклар ғор устига келиб, улардан бирортаси ғорга қарайдиган бўлса, уларни албатта кўрадиган бир ҳолда турганларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ улар билан бирга эканини айтиб, Сиддиқнинг кўнглини хотиржам қилдилар. Сиддиқ розияллоҳу анҳу айтади: “Ғорда эканимизда мен: “Агар улардан биронтаси оёғи остига қараса, бизни албатта кўриб қолади”, деган эдим, у зот: “Эй Абу Бакр, учинчилари Аллоҳ бўлган икки киши ҳақида нима гумондасиз?!”, дедилар.

Ҳадисдан билиш мумкинки, тақводор инсон ўзининг ёрини Аллоҳ, деб билса, бу дунёда ҳеч қачон хор бўлмайди. Бугун тадбиркор биродарларимизга шуни эслатиб қўймоқчимизки, кимдан пул олади, пул беради, шу икки шерикнинг орасига Аллоҳ бўлишини хоҳлаган одам тақво қилиши керак. Ана шунда ишига ҳам, молига ҳам барака беради. Қачон иккисидан бири тақвони унутса, ўртада муаммо чиқади. Шу маънода ҳаётимиз тақводан иборат бўлиши лозим.

Хатиб Боғдодийнинг шогирларидан бирига меҳри бўлакча экан. Бошқа шогирдлари эса бундан нозори бўлибди. Устоз ҳам уларнинг бу фикрини биларкан. Бир куни фурсатини топиб, ҳамма шогирдларига бир юмуш буюрибди. Қўлларига биттадан товуқ бериб, ҳеч ким йўқ, ҳеч ким кўрмайдиган жойда сўйиб келинглар, дебди устоз. Ҳаммалари товуқларни кўтариб чиқиб кетибди. Бирпасдан сўнг ҳаммаси товуқларни ҳар жойда сўйиб қайтиб келишибди. Ҳалиги суюкли шогирд эса ҳадеганда келавермабди. Охири қўлидаги товуқни сўймасдан қайтариб келибди. Шунда шогирдлар устозга маломат қилибди, мана яхши кўрган шогирдингиз буйруғингизни бажармади, дебди. Устоз шогирдига қараб сабабини сўрабди. Шогирд эса сиз айтган жойни тополмадим, Аллоҳ ҳамма жойда ҳозиру нозир экан. Шунинг бу ишни бажаролмадим, дебди.

Тақво инсони мана шундай даражага етказади. Тақводорликни ўзига касб қилган одам инсонларга маҳбуб бўлиб қолади. Аллоҳнинг яхши кўрган бандасига айланади. Шунинг учун Қуръони каримнинг юзлаб оятида тақво калимаси келтирилади. Ва унинг ҳикмати ҳам баён қилинади. Масалан, Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг “Ҳужурот” сураси, 10-оятида шундай дейди: “Албатта, мўминлар биродардирлар, бас, икки биродарингиз ўртасини ислоҳ қилинг, Аллоҳга тақво қилинг, шоядки, раҳм қилинсангиз”. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мўминлар бир-бирлари билан оға-инидирлар”, дея лутф қилганлар. Бу инсониятни умумий маънода бир ота-онадан туғилганини исботловчи далил. Агар икки киши низолашиб, келишмай қолса дарров учинчиси ўрталарини ислоҳ қилсин. Ўрталарини ислоҳ қилишга тақво асос бўлади.

Тақвонинг инсонга фойдалари кўп. Аллоҳга тақво қилган одам биринчи навбатда Аллоҳ ёнида эканлигини ҳис қилади. Бундай одам ҳеч нимадан қўрқмайди. Ҳеч нарса йўқотмайди.

Шунингдек, тақводорни Аллоҳ яхши кўради. Тақводорни Аллоҳ дўст тутади. Тасаввур қилинг, ҳаётда бирор одамнинг дўсти пулдор бўлса, у ўзини бошқача ҳис қилади. Юриш-туриши ўзгаради. Агар у инсоннинг дўсти Аллоҳ бўлса, унга хавф-хатар йўқ. Бу дунёда ҳам у дунёда ҳам.

Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг дорилфунинида таҳсил олган саҳобалар энг аълочи талабалардир. Улар дунё мусулмонларига ибрат мактаби. Тақвода пешво бўлган саҳобалардан бири Саъид ибн Омир розияллоҳу анҳу ёшлик чоғлари Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг даврларига тўғри келади. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу даврларида эса куч-қувватга тўлган пайтлари эди. Бунда ислом кенгайган, аммо Шоми шарифда Химс деган бир вилоят бўларди. Не ажабки, ўша юрт аҳли феъли тор экан. Ҳокимни сиғдирмаскан. Халифага шикоят қилавериб, ҳокимни четлатаркан. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу Химс вилоятига волий танлашда роса чарчабди. Бирданига ҳаёлига Саъид ибн Омир саҳоба келибди. Уни топиб келтирибди ва Химсга ҳоким бўласиз, дебди. Саҳоба аввалига йўқ, дейди. Сўнг рози бўлади. Саъид ибн Омир Химсга боради. Тез орада тақволари билан шуҳрат қозонади. Ҳамма яхши кўриб қолади. Қалбларида Аллоҳнинг муҳаббати бўлгани учун халифа томонидан берилган эҳсон ва мол-мулкларни камбағалларга тарқатиб юборади. Ва хотинига айтадики, хоҳлайсизми зўр тижорат бор, ниятни тўғри қилсак, ҳеч қачон касод бўлмаймиз, дейди. Вақт ўтибди, аёли ора-орада анави тижоратимиз қандай бўляпти, деб сўраркан. Волийнинг асл воқеадан хабардор бир яқин эр-хотиннинг суҳбатини эшитиб, кулиб қўяди. Бу ҳолатни кўрган аёл бу ишнинг тагига бошқа гап борга ўхшайди, деб эрига ҳафиқатни айтинг, деб туриб олади. Мен ўша куни тижорат қиламиз, деган гапим Аллоҳ билан тижорат қиламиз, дегани эди. Халифа томонидан берилган совғаларнинг ҳаммасини камбағалларга тарқатганман. Хотини аёлликка бориб қўймаслиги учун айтдики, Аллоҳ билан тижорат ҳеч қачон касоб бўлмайди. Унинг мукофоти олийдир. Шу савдомиз учун жаннатга кирсак, ажабмас. Жаннатда эр кишига иккитадан хур берилади. Менга ҳам шундай хур берилса ўша хурлар туфайли сиздан воз кечмийман. Балки сиз туфайли хурлардан воз кечаман, дейди. Бунга аёли рози бўлади.

Шундай кунларда одамлар ушбу волийнинг устидан ҳам халифага арз қилишади. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу туяга ўтириб Химсга йўл олади. Келиб, катта майдонда халойиқни йиғиб уларнинг фикрини эшитади. Мана рўпарангизда сиз айтган волий турибди. Мен бу кишини Аллоҳга тақводор банда, деб билганим учун сизларга волий, деб танлагандим. Аммо қалбида айтдики, “эй Раббим Умарнинг мана шу бандангга бўлган ишончини ёлғонга чиқармагин”. Сизлар бу одамдан қандай камчилик ҳис қилдингиз, дедилар.

Бир одам чиқиб, волийнинг  учта камчилиги бор дедилар. Биринчиси, чошгоҳ бўлгунича кўчага чиқмайди, иккинчиси, тунда одам қабул қилмайди, учинчиси, ойда икки кун одамлар билан мулоқот қилмайди. Яна биттаси шуки, баъзан одамлар орасида хушларидан кетиб йиқилади, дебди.

Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу бунинг сабаби Саъид ибн Омирнинг ўзидан сўрабди.

Саъид ибн Омир аслида бунинг сабабини айтмоқчимасдим, лекин халқ сўрагани учун айтаман. Айтаётган гаплари рост. Мен чошгоҳ вақтигача ўзим ҳамир қорийман, кўптираман, уни ёпаман, сўнг одамлар олдига чиқаман. Иккинчиси, мен кундузни халққа, тунни эса Холиққа ажратганман. Тунни мен ибодат билан ўтказаман. Шунинг учун чиқолмийман. Учинчиси, дебдида йиғлаб юборибди. Шунда Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу бунинг сабабини сўраса, Аллоҳ номига қасамки, мана шу кийиб турган кийимимдан бошқа менинг кийимим йўқ, ойда икки маротаба юваман. Қуругунича кутиб тураман. Шунинг учун кучага чиқолмийман.

Шунда Умар розияллоҳу анҳу “Алҳамдуллиллоҳ, Умарнинг қалбидаги гумонни ёлғонга чиқармаган Аллоҳга ҳамд бўлсин”, дедилар. Сўнг нима учун ҳушингиздан кетиб қоласиз, дедилар. У киши мен Маккадалик пайтимда Хаббоб ибн Арад деган саҳоба биринчи бўлиб мусулмон бўган эди. Аммо унинг хўжайини исломга кирганини билиб шундай қаттиқ азобладики, унинг елкасига қайнаб турган темирни босарди токи ҳушидан кетгунича ушлаб турарди. Ҳар куни шу ҳолат бўларди. Биз унга ёрдам беролмасдик. Ана шу манзара кўз олдимга келса, ҳушимдан кетаман.

Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу бу зотдан хурсанд бўлиб, бағирларига босдилар.

Хуллас, тақводор одамга фаришталар ҳам ҳавас қиларкан. Бир куни Анас ибн Молик айтади, масжидда ўтирсак Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам хурсанд бўлиб чиқиб келдилар. Нимадан мунча хурсандсиз ё Расуллуллоҳ, деб сўрадик. Аллоҳ номига қасамки ҳозир Жаброил алайҳиссалом келиб тўртта инсоннинг исмини айтди ва уларга жаннат муштоқ эканлигини айтишлигимни айтдилар, дебди. Улардан бир Али, улардан бири Али, улардан бири Али, деб уч марта Алининг исмини такрорлади ва Салмони Форсий, Билоли ибн Рабо, дедилар.

Бундай улуғлик ортида юксак тақво турибди.

Ота-оналар фарзанди камолини ўйлаб туну кун ҳаракат қилади. Уларга уй қуриб бераман, машина олиб бераман, деб қайғурмасдан ўзлари тақвода бўлсалар бас. Солиҳ фарзанднинг ота-онасини қилган дуоси бепарда қабул бўлади. Инсон вафот этиши билан ҳамма амали ҳам тўхтайди. Лекин учтаси тўхтамайди. Шулардан бири солиҳ фарзанднинг ота-онаси ҳаққига қилган дуосидир. Демак, биз умрбоқий яшашни хоҳласак тақво қилишимиз лозим. Фарзандларимизга гўзал одоб беришимиз керак. Сўзимизнинг сўнггида айтмоқчимизки, Аллоҳ таоло Ўз Каломида айтадики, Аллоҳнинг ҳузурига қайтадиган кундан қўрқинглар.

Тақво қилсак Аллоҳ таолонинг ҳузурига қайтадиган кунда нажот топамиз.

Аллоҳ таоло тақво қилган одамнинг йўлини очади, ризқини фаровон қилади.

Энди кўрсатувимизнинг иккинчи қисми, мухлисларимиздан келаётган саволларга жавоб берсак.

— Ассалому алайкум. Тақдир тақозаси билан кар-сақовман. Фарзандим эса соғлом. У бошқалар ёнида менинг ногиронлигим учун уялади. Бунинг бир синовлигини тушунтириб берсангиз, токи фарзандим мен учун бошқалардан уялмасин.

— Таъсирли савол. Дунё бир имтиҳон. Биз имтиҳонга, баҳо олишга келганмиз. Бир кун баҳоимиз эълон қилинади. Ота-онани, Ватанни танлаб бўлмайди. Бу тақдирга ёзилади. Шунинг учун уларни қадрлаш керак. Ота-она розилиги Аллоҳнинг розилиги билан борабар. Уларнинг хизматини қилиш фарз. Фарзандлар ота-оналарини қадрласалар, албатта, нажот топади. Ногиронлар кўнгилларига олмасликлари керак. Ҳаммаси Аллоҳдан. Уларга жаннат нақд.

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам кўзи ожиз одамни қирқ қадам етаклаганга жаннат вожиб, деб айтганлар. Энди мана шу етаклайдиган инсон ўзининг фарзанди бўлса, нур устига нур бўлади.

— Эшитиш ва гапириш имконияти чекланганлар ҳам намозга чиқишади. Улар намоз ўқилаётган пайтда ўзлари билмаган ҳолда турли овозлар чиқаришади. Атрофдагилар озорланиб қолмасмикинлар?

— Ўзлари билмаган ҳолатда бўлса бунинг зарари йўқ. Аммо ўзи билиб қилса, намози бузилиб қолиши мумкин.

— Яқинда ошқозонимдан операция бўлганман. Рўза тутиш ва намоз ўқиш ҳолатларим қандай бўлади?

— Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам даврларида Абдуллоҳ ибн Умму Мактум деган саҳоба бўлганлар. У киши намозга келаётганларида мунофиқлар йўлга тикон ташлаб қўяркан. У киши уни босиб оёғини қонатиб оларкан. Яна қайтиб таҳоратга кетаркан ва намозга кеч қоларкан.  Сабаби у киши кўзи ожиз эди. Бир куни Расуллулоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўрадилар, майлими, мен уйда намозимни ўқисам. Пайғамбар алайҳиссалом энди ҳа, дейман деб тургандилар, шу заҳоти Жаброил алайҳиссалом тушиб сўранг, азонни эшитармикинлар. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам эй Абдулла, азон эшитасизми, дедилар, ҳа дедилар. Жаброил алайҳиссалом жавоб қилсин, дедилар. Яъни намозга келсин, дедилар. Ушбу саволни йўллаган кишига Аллоҳ сабр берсин.