Ислом уммати Аллоҳнинг буюк неъматини кутиб олиш тараддудида турибди. Бу шундай неъматки, ҳар йили хайру баракот, раҳмату мағфират ила тўла бу уммат устида соябон бўлади. Бу шундай неъматки, у билан фақат Ислом умматигина хосланган. Бу муборак Рамазон ойидир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Рамазон ойи келганда саҳобаларига ушбу муборак ойни шундай тасвирлаб берар эдилар.

أتاكُم رَمضانُ شَهرٌ مبارَك، فرَضَ اللَّهُ عزَّ وجَلَّ عليكُم صيامَه، تُفَتَّحُ فيهِ أبوابُ السَّماءِ، وتغَلَّقُ فيهِ أبوابُ الجحيمِ، وتُغَلُّ فيهِ مَرَدَةُ الشَّياطينِ، للَّهِ فيهِ ليلةٌ خيرٌ من ألفِ شَهرٍ، مَن حُرِمَ خيرَها فقد حُرِمَ

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу дедилар: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Сизларга Рамазон ойи муборак ой келди. Аллоҳ унинг рўзасини сизларга фарз қилди. Бу ойда жаннат дарвозалари очилиб, жаҳаннам дарвозалари ёпилиб, шайтонлар занжирбанд қилинади. Бу ойда бир кеча борки, у минг ойдан кўра яхшироқдир. Ким у кечанинг хайрларидан маҳрум қолса, (кўп нарсадан) маҳрум бўлибди» (Имом Аҳмад ва Имом Насоий ривоятлари).

Рамазон ойи Ислом уммати таъбирига кўра учта асосий вазифани бажаради:

1) Бу муборак ой сабаб қалблар гуноҳлардан покланади.

2) Масжидларда мусулмонларнинг бирлиги намоён бўлади.

3) Ҳаддидан ошган нафслар жиловланади ва тарбияланади. 

Мусулмон киши Рамазон ойини қандай кутиб олади?

1) Холис ният қилиш. Аллоҳнинг ҳузуридаги ажр савобга эришиш ва гуноҳларини мағфират қилиниши учун имон ва ишонч ила руза тутишни ният қилмоқлик.

2) Аллоҳ таолодан муборак Рамазон ойига соғ-саломатлик, тинчлик-офиятликда етишни ва бу ойда ибодатларни адо этишга қувват ва ҳиммат сўрамоқлик.

3) Рамазон рўзаси ва бу фазилатли ойга тааллуқли бўлган барча шаръий хукмларни пухта ўрганмоқлик.

4) Бу фазилатли ой бошланишидан олдин инсонларни авф этиш ва барчага бирдек марҳаматли бўлмоқлик.

5) Ҳар қандай талашиб-тортишишларни тарк этиш. Уруш-жанжаллардан ўзини олиб қочмоқлик.

6) Аллоҳ таолога тавбаи-насуҳ, истиғфор ила, шунингдек, умрини ҳақ йўлдан йироқ бўлиб, гуноҳ-маъсиятда ўтказган вақтларига надомат билан юзланмоқлик.

7) Рамазон ойи инсон ўзини яхши тарафга ўзгартириши учун айни фарсат эканлигини англаб етиши. Ўзини ислоҳ қилиш, хатоларини тузатишга азму қарор қилмоқлик. Рамазон ойидан кейин ҳам шу йўсинда бардавом бўлмоқлик.

8) Бу муборак ойда солиҳ амалларни кўпайтириш. Қуръон тиловати, кундалик зикрлар, садақа ва эътикоф каби эзгу амаллар билан зийнатланмоқлик.

9) Ота-онага яхшилик қилиш. Уларнинг ҳузурида йўл қўйган камчиликлари учун афв этишларини сўраш. Шунингдек, қариндош-уруғлар билан силаи раҳм қилмоқлик.

10) Қарз ва омонат каби ҳақлар бўлса, эгаларига қайтариш.

11) Эзгу амалларга чорлайдиган ва намуна бўладиган солиҳ инсонлар билан ҳамроҳ бўлиш.

12) Рамазон ойи ҳилолини (янги чиққан ой) кузатиш.

13) Ҳилолни кўрса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дуо қилганлари каби дуо қилиш.

كانَ رسولُ اللهِ إذا رأى الهلالَ قالَ: اللهُ أكبرُ، اللَّهمَّ أَهِلَّهُ علينا بالأمنِ والإيمانِ ، والسَّلامةِ والإسلامِ ، والتَّوفيقِ لما تحبُّ، وَترضَى ، ربُّنا وربُّكَ اللهُ

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам янги чиққан ойни кўрсалар: «Аллоҳ улуғдир, эй Раббим, бизга бу ойни омонлик, иймон, саломатлик, ислом, тавфиқ, Ўзинг яхши кўрадиган ва рози бўладиган ой қил. (Эй ҳилол!) Менинг раббим ҳам, сени раббинг ҳам Аллоҳдир» (Имом Доримий ривояти).

14) Рамазон ойининг аҳамиятини ҳис қилиш. Шунингдек, Аллоҳ таолонинг бу фазилатли ойда кундузлари рўзадор, кечалари тунги намозларни адо этувчи мўминга беражак улуғ ажр-савоблари, раҳмат ва мағфиратларини мулоҳаза қилиш.

15) Рамазон ойида вақтдан унумли фойдаланиш учун ўзига кун тартибини тузиб олиш. Муҳим амалларни белгилаб олиш. Дўстлар билан узундан-узоқ суҳбатлар, телевизор кўриш каби руҳсат берилган ишларда ҳам исрофга йўл қўймаслик.

16) Саҳобалар каби бу дуолар мустажоб бўладиган муборак ойнинг кириб келаётганига хурсандчилигини изҳор қилиши. Унда ҳасрат, шикоят ва норозилигини изҳор қилмаслик. Айниқса, Рамазон ойи ёз фаслига тўғри келиб қолса…

Аллоҳ барча мўминларни ўзи суйган ва ўзи рози бўладиган амалларга муваффақ айласин!

Авазхўжа БАХРОМОВ

 Тошкент тумани “Холмуҳаммад ота” жоме масжиди
имом-хатиби

Ислом дини тарихида нақшбандия тариқати алоҳида ўрин эгаллайди. Бу тариқат исломнинг маърифий йўналишини ривожлантиришда етакчилик қилган ва ўзининг инсонпарварлик ва маърифатпарварлик ғоялари билан бугунги кунда ҳам дунё жамоатчилигини ҳайратга солмоқда.

Нақшбандия тариқатининг хожагон талқинидаги йўлини такомиллаш-тириш билан бутун Марказий Осиё, Мовароуннаҳр ва Хуросонда машҳур бўлган мутафаккир Саййид Аҳмад ибн Мавлоно Жалолиддин Хожаги Косоний – Махдуми Аъзамнинг тўртинчи хотини Биби Руҳия(Бибичаи Қашғарий)[1]дан туғилган ўғли Хожа Исҳоқ Вали ҳақида гап борганда тадқиқотчилар уни фавқулодий қобилиятлар соҳиби, Нақшбандия тариқатининг изчил ҳимоячиси, ислом дини тараққиётига, ислом цивилизацияси тараққиётига беназир ҳисса қўшган йирик жамоат ва сиёсий арбоб сифатида тилга олишади.

Бу мутафаккирнинг вафот этган вақти манбаларда аниқ кўрсатилади мелодий 1599 йил. Аммо баъзи манбаларда Хожа Исхоқ Вали 69 ёшида вафот этган деб кўрсатилса[2],  айрим манбаларда эса 94 йил умр кўрган[3] деб қайд этилади. (Бу рақам Хожа Исҳоқ Валининг шогирдлари бўлган Муҳаммад Аваз Самарқандий ва Шоҳ Муҳаммад Пайравий томонидан 1603 йили ёзилган “Зиёу-л-қулуб” ва 1599 йилда ёзилган “Жалису-л-Муштоқин” номли асарларда ҳам қайд этилган). Мутафаккирнинг ёши ҳақидаги бу икки хил манбаларни мантиқан солиштириб кўрсак, биринчи манбанинг хатолиги кўзга ташланади, чунки, Махдуми Аъзам 1461йил туғилган бўлиб, Хожа Исхоқ Вали туғилган пайтда қарийиб етмиш ёшга етган бўлади. 70 ёшли кишининг фарзанд кўриши мантиқан тўғри келмайди. Шунингдек, кўпгина манбаларда Хожа Исхоқ Валининг кўп йил умр кўрганлиги, Шарқий Туркистонда жуда кексайиб қолган пайтлари ҳам нақшбандия тариқатининг тарғиботчиси, яловбардори бўлиб халқни илму-маърифатга чорлаб юрганлиги ҳақидаги маълумотлар ҳам учрайди. Бу фикрлар, иккинчи манбанинг тўғрилигига далил бўлиб келиши мумкин. Шунга ва мутафаккирнинг бевосита замондошлари бўлган муаллифларнинг ёзган манбаларига асослансак, Хожа Исҳоқ Вали 94 ёшда вафот этган деган фикр ҳақиқат бўлиб чиқади. Бундан Хожа Исҳоқнинг туғилган йили 1599 – 94 = 1505 йил келиб чиқади.

Хожа Исҳоқ Вали хотираси ўткир, кўп тилларни билувчи, кучли руҳий таъсир қувватига эга инсон эди.

Хожа Исҳоқ бир неча бор Шарқий Туркистонга боради. Шунингдек, унинг Тибет, Ҳиндистон, Туркия, Эрон, Арабистон, Миср ва Хитойнинг кўпгина шаҳарларида бўлганлиги, исломнинг бағрикенглик ғояларига таяниб, турли дин вакилларининг ўзаро бир-бирини тўғри тушуниши муҳимлигини таъкид-лаганлиги, буддистлар, конфуссиячилар билан мулоқатлар олиб борганлиги ҳақида кўплаб манбаларда ҳикоя қилинади. Ҳатто унинг Конфуций ҳикматларини ҳам туркий ва форсий тилларга таржима қилганлиги ҳақидаги маълумотлар мавжуд. Хожа Исҳоқ Вали ўз она тилидан ташқари форс, араб, ҳинд, хитой ва уйғур тилларини ҳам яхши билган, ҳиндлар ва хитойликлар билан таржимонсиз мулоқат қилишга уринган. Ҳар сафар суҳбатдошлари уни яхши тушунганлигини таъкидлашар эди. Хожа Исҳоқ ўз отаси Махдуми Аъзам изидан бориб, диний ва миллий камситишларга йўл қўймаган. Манбаларнинг шоҳидлик беришича, унинг мухлислари орасида будпарастлар ва яҳудийлар ҳам бўлган. Кўпгина будпараст ва динсиз фақирлар мусулмончилик удумларини қабул қилишган[4].

Хожа Исҳоқ Вали отаси Махдуми Аъзамнинг “Дин ва муқаддас китоблар инсон учун, уни одоб-аҳлоқда камолга етказиш учун берилгандир. Инсон дин учун эмас дин инсон учун яратилгандир” – деган ўгитларига қатъий амал қилган ҳолда, нақшбандия арконларига садоқатли пир-муршид сифатида юртда тинчлик ва осойишталикни, динлар орасида бағрикенгликни сақлашга виждонан хизмат қилган.

У турли дин вакиллари орасида мулоқатлар олиб борган, ҳиндулар, тибетликлар, оловпарастлар, будпарастлар ва ҳатто конфуссиячилар билан ҳам мулоқатда бўлиб, уларнинг диний қарашларидаги умуминсоний ғояларни ўрганиш лозим деб ҳисоблайди. Конфуцийнинг ҳикматлари инсон камолатида муҳим рол ўйнашини таъкидлайди ва конфуция таълимоти диндан кўра катта илм ва фалсафа эканлигини қайд этган.

Хожа Исҳоқ Вали ёшлигидан кучли мантиқ эгаси бўлган, дастлаб мантиқни ўз отаси Махдуми Аъзамдан, сўнгра устозларидан, Мавлоно Лутфуллоҳ Чустийдан[5] ўрганган. У ўз ҳаётида кўпгина чигал масалаларни мантиқий салоҳиятига таяниб еча олар эди. Кунлардан бирида Хожа Ҳошимхожа Хожа Исҳоқга мурожаат қилиб, “ал-вилояту афзалу минан-нубуввати” (Валийлик мақоми набийлик мақомидан афзал турур) нақлининг маъносини ечиб беришни илтимос қилади. Шунда мутафаккир ўзининг мантиқий салоҳиятига таяниб, Расулиллоҳга ҳали набийлик сифати келмаган пайтда ҳам валийлик сифатига эга бўлганлар, бу валийлик ундан илгари ўтган найбийлар сифатидан анча афзал эди, шу маънада “Валийлик мақомига афзаллик берурлар”[6], - деб жавоб берганлар. Бошқа бир сафар Қашқар султонлари хонадонида мерос тақсимлаш можораси бўлиб, уни ечиш вазифаси Хожа Исҳоқ Вали зиммасига тушади. Меросхўрлар икки киши – ака ва ука эди. Хожа бобокалонларининг ўгитларига риоя этган ҳолда ака-укани ўз ҳузурига чорлайди. Ака ва ука меросни тақсимлашда қозикалон қўллаган усулдан норози эдилар. Хожа Исҳоқ ака ва укага мурожаат қилиб: биродарлар, келинглар бирингиз мулкни бўлувчи (тақсимловчи) бўлинг, иккинчингиз эса танловчи (бўлинган мулкдан хохлаган қисмини танлаб олувчи) бўлинг. Бўлувчи адолатли бўлса, танлашдан қолган қисми ҳам уни қаноатлан-тиради, агар бўлувчи адолатсиз бўлса, танлангандан қолган қисми унга тегиб, ўз қилмиши учун ўзи жазоланади. Бу жуда кучли мантиқий ечим эди.

Хўжа Исҳоқ Вали турли дин вакиллари ўртасида бир-бирини тушуниш ва ўзаро муроса бўлишини хохлар эди. Шу туфайли у ҳукмронлик килган вилоятларда турли дин ва конфессия вакиллари ўзаро аҳил, тинч ва осойишта турмуш кечирар, турли миллатлар ва элатлараро ўзаро иттифоқчилик ҳукм сурган. Бундай ёндашув унинг отаси Махдуми Аъзамнинг таълимотида мавжуд эди. Махдуми Аъзам халқ турли миллат ва элат вакилларидан ташкил топган бўлади, диндорлар эса турли динларга ва мазҳабларга эътиқод қилишади, турлича урф-одат ва анъаналарга риоя этишади. Уларнинг қай бири ҳақ ва қай бири ноҳақ эканлигига ҳукм чиқариш ҳуқуқи биз бандаларга берилмаган, унга яратгувчининг ўзи баҳо беради. Шундай экан, динлар орасида, миллатлар орасида ўзаро аҳилликни асраш ҳукмдорларнинг асосий вазифасидир. Ўзга миллат вакилларини ва ўзга дин қавмларини камситмаслик лозим деб таъкидлар эди. Шу туфайли Махдуми Аъзамнинг жамоавий маърузаларига турли дин вакиллари мунтазам қатнашишган ва улар “бу мусулмоннинг маърузаларида ҳақиқат руҳи уфуриб туради, биз ўз руҳонийларимиздан ола олмаган маънавий озуқани унинг маърузаларидан оламиз” – деб баралла айтишарди.

Хожа Исҳоқ таълимоти диний бағрикенгликни, маърифатпарварлик ва инсонпарварликни тарғиб этувчи, инсон қадр-қимматини ҳамма нарсадан устун қўювчи таълимотдир. Мутафаккир ўз таълимотини Мовароуннаҳрда, Хуросонда Эронда, Шарқий Туркистон, Ҳиндистон ва Хитойда фаол тарғиб этган. Унинг кўплаб шогирдлари – устозининг диний бағрикенглик ва инсоний меҳр-мурувват ғояларини ривожлантиришни давом эттиришган.

Айрим манбаларда Хожа Исҳоқ Валини Шарқий Туркистонда 16-17 асрларда авж олган “оқтоғлилар” ва “қоратоғлилар” ўртасидаги ғоявий курашнинг бошида турган деб айблашади[7]. Аслида бу Хожа Исҳоқ Валига нисбатан адолатсиз айбловдир. Хожа Исҳоқ Вали акаси Муҳаммад Амин –Хожаи Калонни ниҳоятда ҳурмат қилган, доимо унинг маслаҳатларига риоя қилиб, акасининг дуосини олишга интилиб юрган. Акасининг Шарқий Туркистоннинг айрим ҳудудларида султонлик қилишига ҳам мадад берган. Фикримизни Саййид Назар Хожа Хўқандийнинг “Маноқиби Хожа Исҳоқ Валий” асарида Хожа Исҳоқнинг Хожаи Калонни нақадар ҳурмат ва эътибор билан кутиб олганлиги ҳақидаги фикри билан далиллаш мумкин[8]. Бу икки авлод ўртасидаги зиддият кейинчалик шу зиддиятдан манфаатдор бўлган ҳукмдорларнинг тож-тахт талашиш мақсадида уларнинг можаросига аралашишлари туфайли авж олган. Хожа Исҳоқ Вали отаси саййидлар авлодидан, онасининг келиб чиқиши муғул хонларига (аниқроғи Сотуқ Буғрохонга) бориб туташганлиги туфайли ҳам диний, ҳам дунёвий ҳокимиятга даъвогарлик қилиш ҳуқуқига эга эди, Хожаи Калон – Муҳаммад Амин авлодлари эса фақатгина диний ҳокимиятга даъвогарлик қила оларди. Турли мамлакатларнинг султон ва хонлари бу фарқдан ўзларининг манфаатлари йўлида усталик билан фойдаланишга интилишган. Бундай можораларнинг бошланиб кетиши мумкинлигини олдиндан сезган Хожа Исҳоқ уларнинг олдини олишга интилган.

Хожа Исҳоқ Вали ҳам диний ва миллий бағрикенглик борасида ўз аждодлари ўгитларига содиқ қолган. Хожа Исҳоқ Вали ислом динидаги бағрикенглик моҳиятини кўрсатишда Расулиллоҳнинг ибратли ҳаётидан мисоллар келтирар. Айниқса, Муҳаммад алаҳиссалом билан яҳудий қўшниси орасидаги воқеа, усти очиқ намозгоҳдаги бадавий араб ўртасидаги воқеа, Расуллоҳнинг насроний маҳалладошига кўрсатган марҳамати каби ҳадислардан диний бағрикенгликни асослашда самарали фойдаланарди.

Унинг маърифий таълимотига кўра, дин ўз моҳиятига кўра икки жиҳатга эга. Улар тоат-ибодат ва маърифий жиҳатлар. Бу жиҳатлар бир-бири билан узвий боғлангандир. Зоҳидлар диннинг фақат тоат-ибодат жиҳатига, обидлар эса маърифий жиҳатига урғу берадилар. Ҳар бир мусулмон диннинг бу икки жиҳатини уйғунликда олиб бориши, диннинг ҳам ибодат, ҳам маърифат жиҳатларини узвий боғлай олиши лозим. Динни фақат тоат-ибодатдан иборат деб билувчилар муттассибликка йўл очади, фақат маърифатни мутлақлаштирувчилар эса мўътазилитлар сафига қўшилиб қолиши мумкин, деб огоҳлантиради.

Бу таълимот бугунги кунда ҳам жиддий амалий аҳамиятга эгадир. Чунки ислом фақат ибодатгина эмас, у айни пайтда илм-маърифат, маданият, фалсафадир. Мовароуннаҳрлик буюк алломалар исломни яхлит маданият сифатида гуманистик фалсафа сифатида ривожлантиришди. Бунинг оқибатида ислом инсониятга рационалистик ва иррационалистик ғояларни бирлаштирувчи янгича фалсафани, янгича тафаккурни инъом қилди. 

Бахтиёр ТУРАЕВ

Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот директори ўринбосари,

фалсафа фанлари доктори, профессор

[1] Шажараи Хожа Исҳоқи Валий (қуддисе сирруҳу) // Саид Назар Хожа Хўқандий. Қалбларнинг зиёси. Т.:Наврўз, 2014. Б. 152.

[2] Хажи Нурхажи. Краткая  история  Яркендского ханства Саидия. (На уйгурском языке). – Урумчи, 1993. С.250-252.

[3] Қулматов Ш., Бердимуродов А. Самарқанд ёдгорликлари. Т.:Наврўз, 2017. Б.150.

[4] Саид Назар Хожа Хўқандий. Қалбларнинг зиёси. Т.:Наврўз, 2014. Б.105.

[5] Мавлоно Лутфуллоҳ Чустий (ваф.1572 й.)– Махдуми Аъзамнинг муриди, Хожа Исҳоқ Валининг пири-муршиди, устози

[6] Саид Назар Хожа Хўқандий. Қалбларнинг зиёси. Т.:Наврўз, 2014. Б.46.

[7] Нарынбаев А.И. Реакционная роль суфизма в Восточном Туркестане. PDF created with FinePrint pdfFactoryPro trial version  http://www.pdffactory.com Б.206.

[8] Саид Назар Хожа Хўқандий. Қалбларнинг зиёси. Т.:Наврўз, 2014. Б.33