Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳга бирорта биродари қиз фарзандли бўлгани ҳақида хабар келса: Унга айтинглар, пайғамбарлар қизларнинг оталари бўлганлар, дер эдилар.

Кишининг гарчи юзта ўғли бўлсада, то қиз фарзанд кўрмагунича бефарзанд ҳисобланади (Араб мақоли).

Амр ибн Ос разияллоҳу анҳу Муовия разияллоҳу анҳунинг ҳузурига Оиша исмли қизчаси билан кирди. Муовия: Бу ким? – деди. Шунда Амр: Бу қалбимнинг меваси. Аллоҳга қасамки, ҳеч ким бемор бўлганингда парвариш қилишда, ўлганингда ортингдан яхшиликлар билан эслашда, махзун вақтингда юпатишда қизларчалик бўлмайди, деди.

Оталарнинг ўз қизларига бўлган муҳаббатларини таърифлашда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўз қизлари Фотима разияллоҳу анҳо ҳақида айтган гапларидан гўзалроғи йўқ: “У менинг бир бўлагимдир. Уни шубҳалантирган нарса мени шубҳалантиради, унга озор берган нарса менга озор беради”.

Агар Юсуф алайҳиссаломнинг акалари қаторида бирорта опа-синглиси бўлганида эди, уни ҳимоя қилган бўлар эди. Юсуфни қудуқнинг қаърига эмас, қалбининг тўрига жойлаган бўлар эди. Лекин Аллоҳнинг ҳикмати ва тақдир ғолиб экан.

Агар Юсуфнинг акалари қаторида битта бўлса ҳам синглиси ёки опаси бўлганида эди, ҳудди Мусонинг опаси уни онасининг бағрига қайтариш учун кетидан излаб борганидек, Юсуфни ҳам излаб борар эди.
Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам айтганлар: “Қизларни ёмон кўрманглар. Улар бебаҳо мунисалардир”. 

Ҳомиджон домла Ишматбеков

“Сунани Термизий”нинг иккинчи бобида таҳоратнинг фазли ҳақида келган ҳадислар ўрганилади. Бунинг замирида эса илм ётипти. Шунинг учун ҳам мазкур мақола орқали илм олинадиган манбалар ҳақида тўхталиб ўтишни мақсад қилдик. Боиси айни давр илм тараққий этган, таълим олиш воситалари ривожланган, китоблар «деҳқончилик» даражасига етиб борган аср эканига барчамиз бирдек гувоҳ бўлиб турибмиз. Шуларни инобатга олиб, сиз ўқувчига бир савол билан юзлансам: «Илм олиш асли шуми ёки йўқ?» Бу саволга жавоб ўлароқ камина устозларимдан эшитган ҳамда китобларда ўқиган энг гўзал ҳолатлардан бирини эътиборингизга тақдим қила қолай.

Андалус ҳофизи Ғорнаталик [1] Абу Исҳоқ Шотибий роҳимаҳуллоҳнинг «الموافقات»  номли китоби бор. Бу китоб орқали мусанниф шариатнинг асл мақсадлари ва шаръий ҳукмларнинг ҳикматларини батафсил баён қилган. Шу китобдан камина ходимингиз кўзи тушган ўринларни сўзма-сўз эмас, хотирамдан маъносини сиз билан бўлишиш ниятидаман. Имом Шотибий устозсиз илм олишни воқеликда бўлмаган сафсата, дея баҳолайди. Эътибор билан қараб, ақл мезони орқали тортилса, ҳозирги кунда турли воситаларнинг бирига таяниб мустақил ҳолда илм олиш мумкиндай кўринади, гўё. Лекин: «мустақил ҳолда илм ўрганиб илмда ишончли олим бўлиб етишганлар воқеликда бўлганми?», деган савол ўртага ташланса, имом Шотибий на салафи солиҳлар ва на кейинги авлод вакиллари орасида бундай киши бўлмаганига тарих гувоҳлик беришини айтмоқда. Айниқса, шаръий илмлар бобида бундай ҳолатни тасаввурга ҳам сиғдириб бўлмайди. Яшаб ўтган ва ҳамзамон олимларнинг ҳаёт тарзи, илмий йўлини ўрганиб чиқсангиз ҳам барчалари муаллим воситасида олим бўлиб етишганини кўришингиз аниқ.

Имом Шотибий салафи солиҳларнинг даврларига эътибор қаратаркан, у пайтлари илм устозларнинг қалбларида бўлгани ва китобларга кўчирилмаганини  таъкидлайди. Бир ҳадис эшитиш учун Ҳижозга сафар қилишингиз керак, ундан кейин яна бошқа устоздан илм олиш илинжида Ироққа сафар қиласиз. Илм шайхларнинг қалбларида бўлган, ҳозиргидай ОАВ, ижтимоий тармоқларда кўрсатилиб, маълумотлар тарқамаган. Бирор маълумот керак бўлса, «google»га ёзиб, бир зумда топиб бўлмасди ҳам. У даврлардаги илмий ҳолатларнинг бари Аллоҳнинг улкан фазли бўлган. Шайхлар ҳам, талабалар ҳам илм сафарлари давомида, устоз-шогирдлик муносабатлари орқали одобнинг юксак намунасини кўрсатиб бера олганлар. Бу борадаги энг олий мартаба соҳиблари Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ва У зотнинг саҳобалари эди, тушундингизми?! Бу гўзал ҳолат кўз олдингизда гавдаланиши учун Жибрил ҳадиси дея танилган ҳадисни ёдингизга олишингиз кифоя. Унда инсон суратида келган Жаброил алайҳиссалом талаба ўлароқ шайхи Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларида қандай одоб билан ўтирганлари гўзал намунадир.

Вақт ўтиб илмий тараққиёт юқорилади, бунинг натижасида, ҳадис илмини оладиган бўлсак, китоблар ёзила бошлади. Имом Ибн Шиҳоб Зуҳрийнинг ўша илм аҳлига маълум бўлган китоби, Суфённинг таълифи, Ҳаммод роҳимаҳуллоҳ тарафидан ёзилган китоб, имом Аҳмад, Исҳоқ ибн Роҳувяҳ каби муҳаддисларнинг китоблари ва ундан кейин усули ситта бўладими бари бирин-кетин ёзилди, китоблар сони ошди. Оммавий тарзда ислом диёрларининг барча бурчакларида фанларга оид китоблар битила бошлади ва бу жараён борган сари жадаллашди. Бунинг ҳосиласи ўлароқ баъзиларда илмни китобдан олиш кузатилган бўлса бордир. Лекин нима бўлганда ҳам бу тўғри эмас.

Муҳтарам ўқувчи, киши толиби илм сифатида бир қоидани доимо ёдида сақлаши лозим: “Китобларнинг сир-синоатини очадиган, мағзини чақиб берадиган кишилар муаллимлардир”.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, китобларнинг сони, салмоғи қанчалар ортмасин салафи солиҳлар ҳеч қачон илмни тўғридан-тўғри китоблардан олишмаган. Илм ҳосил қилиш бобида муаллимларига таянишган. Бу ўринда ҳам сизнинг хаёлингизга ҳақли бир савол келиши мумкин. У ҳам бўлса: «Илм таҳсили устозлар воситасида амалга ошиши керак экан, унда муаллимларга қандай шартлар қўйилади?». Бунга жавоб бериб имом Шотибий роҳимаҳуллоҳ: «муаллимга қўйиладиган асосий шарт – илмига амал қилиш ҳисобланади», деган. Бундан чиқди, муаллим беамал бўлса, ундан илм олиш ярамайди. Имом Нававий «Риёзус солиҳийн» ва Ҳужжатул ислом, имом Ғаззолий роҳимаҳуллоҳ ўзининг «Иҳё» китобининг муқаддимасида ғийбат жоиз бўлган ўринларни санаб шундай дейди: «Инсонни адашиш йўлдан, хатодан огоҳлантириш мақсадида бўлса, ғийбат шаръан мубоҳ бўлади». Бу ўринда ушбу иборани келтирганимизнинг ҳикмати шундаки,  мисол учун бир талаба муаллимда илм олиб бошлаган, унинг олдига боряпти. Сиз эса учинчи томонсиз. Унинг устози фосиқлиги, беамал ёки бидъатчи елканлигини биласиз, шу ўринда талабани бу кишидан огоҳлантириб қўйсангиз бўлади.  Ташқаридан қараганда сиз ғийбат қиляпсиз, лекин бу ҳолатда тутган йўлингиз шариат тарғиб қилган амал. Демак, муаллимнинг илмига амал қилиши шу даражада муҳим.

Муаллимда топилиш керак бўлган иккинчи шарт – устоз ва шайхларининг йўлини лозим тутган ҳамда уларнинг одобларини ўзлаштирган бўлсин. Бу шартнинг топилишида биз учун пешқадам кишилар Саҳоба розияллоҳу анҳумлардир. Улар устозлари, умматнинг муаллими Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг этакларидан шу қадар тутишдики, гап, юриш-туриш, ҳар бир ҳаракатида у зотга эргашиш ҳаракатида бўлдилар. Бунинг ҳосили ўлароқ барчалари умматнинг имоми бўлдилар. Йўлчи юлдузга айландилар. Ҳадис илми эътиборидан қаралса, барчалари адолатли зотлар ҳисобланишади. Саҳобалар ҳақида оғиз жуфтлашга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Бу зотлар ушбу мартабага устозларининг этагидан тутиш, йўлидан бориш орқали етдилар. Ҳатто, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам оғизларидан чиққан савол, маълумот уларга таниш бўлса ҳам жим турадиган бўлишган. Бир сўз билан айтганда, Аллоҳ ва Росулига таслим бўлдилар. Улардан тобеъинлар таълим олишди. Ундан кейин табаъ тобеинлар. Шунинг учун бу уч давр ўзгача, муборак. Абу Бакрнинг шахсиятини қаранг, Умар розияллоҳу анҳу! Ҳар бирлари Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг нури! У зотнинг гулханидан машъала туташтирган зотлар саҳобаларнинг бари. Салафи солиҳларнинг мисоли бунга ўрнак.

Муҳтарам ўқувчи?! Хулосани айтинг, китоблардан илм олиш мутлақо мумкин эмасми? деган савол ичингизни ёндириб тургандир. Бир сўз билан айтганда илмни китоблардан олса бўлади. Имом Шотибий бунинг ҳам иккита шарти бор эканини айтади:

Биринчиси, китоблардан мустақил ҳолда илм оладиган даражага етгунга қадар илмни шайхлардан ўзлаштириш. Демак, иш барибир устозга бориб тақалади. Илмда бир даражага етганингиздан кейин мустақил ҳолда китобларга мурожаат қилишингиз ва кейинги фаолиятингиз шу тариқа давом этиши, табиий жараён. Чунки ҳамма китобларни устоздан ўтказиб олишга имконингиз етмайди. Бошқа тарафдан вақт ҳам чекланган.  Бунинг мисоли ўлароқ салафи солиҳларнинг ҳаёти биз учун намуна. Камолга етиш учун китобларни ўзингиз ўқишингиз керак, лекин ундан олдин устоз тутишингиз ва маълум даражагача у кишининг қўлида илм ҳосил қилишингиз талаб этилар экан. Акс ҳолда суҳуфий бўлиб қоласиз. Ўзбилармонликнинг эса жуда катта хатарлари бор. Демак, биринчи шарт бўйича хулоса, аввалги қадамларни устознинг ҳузурида босасиз ва оёққа туриб олгунча устознинг этагидан тутасиз. Кейин пухта бўлиб етишгач, устознинг рухсати билан китобларни мустақил ўқий бошлайсиз ва муаммоли, сизга нотаниш масалалар бўйича шайхингизга мурожаат қилиб турасиз.

Иккинчи шарт, илм олишда мутақаддимларнинг китобларига таяниш. Чунки уларнинг хатолари кам, илмда пухталиги анча юқори. Бир илмда пойдевор ҳосил қилгач, мутааххирлар – кейингиларнинг китобларига ҳам мурожаат қилиш мумкин, тайсир, мухтасар ва шарҳ маъносида.

Муҳтарам ўқувчи, юқоридаги маълумотлар имом Шотибийнинг ёзганларидан кўчирма маъно эди. Хулоса қилиш ҳар бир ўқувчининг ўз ихтиёрида қолгани яхши. Ҳар бир киши ўз уфқидан келиб чиқиб хулоса ясайди ва қарор қабул қилади. Аллоҳ улуғларнинг йўлларига мувофиқ тарзда ишончли устозлардан илм олиб, боамал талаба бўлиш бахтини насиб этсин.

Халилуллоҳ Юсуф,

ТИИ Ҳадис ва Ислом тарихи фанлари кафедраси ўқитувчиси.

[1] Гранада (араб. Ғарнота) — Испаниянинг жанубидаги шаҳар бўлиб Андалус мухтор вилоятига қарашли. Хенил дарёси соҳилида жойлашган, Гранада провинциясининг маъмурий маркази.

Анас розийаллоҳу анҳу ривоят қилади. Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Жоним измида бўлган Зотга қасам, сизлардан бирор киши, мен унга отаси, боласи ва барча одамлардан севимли бўлмагунимча, у мўмин бўла олмайди”, дедилар (Имом Бухорий ривояти).

“Бу ҳадисда қандай муҳаббат назарда тутилган, табиий ёки ихтиёрий?” деган савол туғилса, жавоби бундай: «Табиий муҳаббат кишининг ихтиёрида бўлмайди. Чунки Пайғамбаримиз алайҳиссалом Ойша онамизни бошқалардан кўпроқ яхши кўрганлар. Оналаримиз хусусида: “Ё Аллоҳ, бу менинг қодир бўлганим нарсадаги тақсимотим. Сен Ўзинг эгалик қилган ва мен эгалик қилолмайдиган нарсада мени маломат қил­ма”, деганлар (Имом Термизий ривояти).

Ҳадисда ихтиёрий муҳаббат ирода қилинган. Ихтиёрий муҳаббатни инсон касб қила олади. Яъни, инсон тафаккур ва тадаббур қилиб, Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг барчадан кўра муҳаббат ва таъзимга лойиқ эканларини билади».

Абдуллоҳ ибн Ҳишом розийаллоҳу анҳу ривоят қилади. «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Умар ибн Хаттоб розийаллоҳу анҳунинг қўлидан тутиб турганларида, у киши: “Ё Расулуллоҳ, сизни барча нарсадан яхши кўраман. Фақат ўзимдан кўра яхши кўролмаяпман”, деди. Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Йўқ, жоним измида бўлган Зот ҳаққи, ўзингдан ҳам яхшироқ кўрмагунингча мўмин бўлолмайсан”, дедилар. Умар розийаллоҳу анҳу: “Аллоҳга қасам, энди сизни ўзимдан ҳам яхшироқ кўрдим”, деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ана энди бўлди, эй Умар”, деб марҳамат қилдилар» (Имом Бухорий ривояти).

Ашраф Али Таҳонавий раҳматуллоҳи алайҳ ҳадисни бундай шарҳлайди: «Ҳадисда ихтиёрий муҳаббат назарда тутилган. Чунки табиий муҳаббат инсоннинг ўзига боғлиқ эмас. Ҳазрат Умар розийаллоҳу анҳунинг: “Фақат ўзимдан кўра яхши кўролмаяпман” деганидан ихтиёрий муҳаббат эмас, балки табиий муҳаббат англашилмоқда.

Шунда Набий алайҳиссалом сўзларидаги муҳаббатдан эса табиий муҳаббат эмас, балки ихтиёрий муҳаббат ирода қилингани тушунилади. Ҳазрат Умар розийаллоҳу анҳу Набий алайҳиссаломга: “Аллоҳга қасам, энди ўзимдан ҳам яхшироқ кўрдим” дер экан, динда лозим бўлган муҳаббатдан мурод ихтиёрий муҳаббат эканини билиб, уни изҳор этди ва Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Ана энди бўлди, эй Умар”, дедилар. Яъни: “Тўғри, сен энди тушундинг. Ихтиёрий муҳаббат бўлиши лозим”, дедилар».

Моҳигул АНВАРОВА,

Манбалар асосида Имом Бухорий номидаги

Тошкент Ислом институти талабаси тайёрлади.

Масжиди Набавийда 1400 йилдан ортиқ вақтдан бери битта дераза ёпилмаган ҳолда очиқ туради. Бунинг сабаби нимада?

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу мусулмонлар ҳукмдори бўлганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам масжидларини кенгайтирмоқчи бўлдилар.

Кенгайтириш жараёнида қизи, мўминларнинг онаси – Ҳафса розияллоҳу анҳонинг хоналарини ҳам бузишга тўғри келди. Аммо Ҳафса буни рад этди, чунки унинг уйи Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қабрлари билан ёнма-ён жойлашган бўлиб, фақат девор билан ажратилган эди. Уни кўндиришга бўлган уринишлар бесамар кетди.

Шунда укаси Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳу Ҳафса розияллоҳу анҳога бу уйнинг ўрнига, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қабрига деразаси қараган уйни беришни таклиф қилдилар. Ҳафса таклифга рози бўлиб, уйнинг Пайғамбаримиз алайҳиссалом қабрига қараган деразаси ойнасиз, очиқ бўлишини таъкидлади.

Шунинг учун ҳам ўша дераза ҳазрат Умар давридан ҳозирги кунгача очиқ. Мусулмон халифалари уни ёпмагани учун Имом Суютий раҳимаҳуллоҳ ва бошқа тарихчилар бу очиқ деразани “Умар оиласининг деразаси” деб аташган.

 Пўлатхон КАТТАЕВ,

ТИИ Ҳадис ва Ислом тарихи фанлари кафедраси катта ўқитувчиси.

Макканинг бошқарув тузилмасида ижтимоий вазифалар Қурайшнинг турли оилалари ўртасида тенг тақсимланган эди. 15 та муҳим вазифа мавжуд бўлиб, уларнинг энг шарафлилари, Сидона – Каъбада хизмат қилиш, Сиқоя – зиёратчиларга сув бериш ва Рифода – уларни озиқ-овқат билан таъминлаш.

Масалан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мансуб Ҳошим уруғи Маккага келган ҳожиларни овқат ва сув билан таъминлаган бўлса, Усмон ибн Талҳанинг уруғи Абдуддор қавми Каъбанинг қўриқчиси бўлган. Бу шарафли мақом авлоддан-авлодга ўтиб, вазифаси Каъбада хизмат қилиш бўлган амал Усмон ибн Талҳагача етиб борди.

Аммо Усмон ҳам ўзининг кўпчилик қабиладошлари сингари Исломга душман муҳитда яшади. Маккада ўша йиллардаги ҳолат шундай эди.

Бир куни Усмон Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни Каъба эшиги олдида кўриб, У зотга қўпол муносабатда бўлди, лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жавоб бермадилар, фақат: “Эй Усмон! Балки сен Каъбанинг бу калитларни қачондир менинг қўлимда кўрарсан ва мен шунда уларни хоҳлаганча тасарруф қиламан”, дедилар.

Усмон: “Эҳтимол, яқин орада Қурайш ҳалок бўлиб, хор бўлар”, деб жавоб берди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аксинча, улар юксак мақомга эришадилар”, дедилар.

Ўша вақтда Усмонни бир-бирига қарама-қарши туйғулар чулғаб олди. Бир томондан, Макка мушрикларининг қудратини кўриб бунга ишониш қийин бўлса, иккинчи томондан, Муҳаммадул Амин соллаллоҳу алайҳи васаллам доим рост сўзлаган. Кейинчалик Усмон: “унинг сўзлари менга таъсир қилди ва мен шундай бўлади, Каъба калитлари унинг қўлига ўтади, деб ўйлай бошладим”, деган эди.

Усмон мусулмонларга қарши урушларда қатнашди, лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг башорати амалга ошишини кўриши учун ҳам урушда ҳалок бўлиш унга насиб қилмади.

Аммо Усмон Ислом ҳақида ўйлай бошлаган эди. Фикрини эгаллаб олган ўйлар ҳақида у шундай эслайди: “Ҳижрий еттинчи йил Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умрани адо этиш учун Маккага келганларида эътиқодларим ўзгара бошлади. Ислом қалбимга кириб борди. Эшитмайдиган, кўрмайдиган, фойда келтирмайдиган ва зарарни даф этмайдиган тошга сиғинишимиз, иймонимиз ҳақида ўйлай бошладим. Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга, саҳобаларига қарадим ва уларнинг дунёдан ажралганлигини кўрдим. Бу менга таъсир қилди. Мен ўзимга ўзим, бу одамлар охират савобига интилишяпти, дедим”.

Усмон ислом динини қабул қилиш арафасида эди. Ва Мадинага, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шаҳарларига бориб, иймон сари қадам ташлади. Сафарда яна икки таниқли қурайшлик — Холид ибн Валид ва Амр ибн Ос ҳамроҳ бўлди.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурида Усмон мусулмон бўлди ва унинг ҳаётида янги саҳифа бошланди. Фақат битта саволни жавоби топилмай турарди, Каъбага янги эшикбон, қўриқчи қўйиладими ёки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бу олий лавозимни Усмоннинг ўзида қолдирадими!?

Маккани қўлга киритгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Эй Усмон! Менга калитларни олиб кел”, дедилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу калитларни олиб, кийимларига ўраб, уларни абадий ўзингда олиб қол, дея Усмонга қайтардилар. Сўнг, эй, Абу Талҳа ўғиллари, уларни сиздан фақат золимгина тортиб олиши мумкин. Аллоҳ таоло Ўз уйини сизларга топширди, дедилар.

Усмон розияллоҳу анҳу сўзини давом эттириб, шундай деди: “У зотнинг ҳузурларидан кетдим, кейин мени ёнларига чақириб: “Айтганим рўй бермадими?” дедилар. У зотнинг Маккада менга айтган сўзлари эсимга тушди ва: “Ҳа, сиз Аллоҳнинг Расули эканлигингизга гувоҳлик бераман”, деб башорат амалга ошганини тасдиқладим.

14 аср олдин бўлгани каби бугунги кунда ҳам Абдуддор оиласи Каъбанинг қўриқчиси, эшикбони ҳисобланади. Ҳозир Усмон ибн Талҳа розияллоҳу анҳунинг авлодлари ҳам ота-боболари қилган ишни қилмоқдалар. Буни омонатнинг узлуксизлиги, масъулияти ва мустаҳкам сақланиши деб аташ мумкин.

Пўлатхон КАТТАЕВ,

ТИИ “Ҳадис ва Ислом тарихи фанлари” кафедраси катта ўқитувчиси.