Аҳмад ибн Таймиянинг издошлари бўлмиш “салафий”лар тарафдан аҳли сунна вал-жамоа ақидасида ёзилган машҳур матн ал-Фиқҳ ал-акбар асарини имом Аъзам Абу Ҳанифага тегишли эмас деган иддао илгари сурилади. Салафий имом Албонийга айни шу мавзуда савол беришади. У “имом Абу Ҳанифанинг ақидаги доир ҳеч қандай асари йўқ” деб жавоб берган (“Ҳидоят ва Нур” туркум кўрсатувлари. 52-сон).

Умуман салафийлар орасида ал-Фиқҳ ал-акбар Абу Ҳанифага мансуб эмас деган фикр кенг тарқалган. Уларга кўра, Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳижрий биринчи асрнинг охири ва иккинчи асрнинг биринчи ярмида (80-150) яшаб ўтган. Бу даврда ҳали китоб ёзиш анъанаси йўлга қўйилмаган эди, демак ал-Фиқҳ ал-акбарнинг муаллифи имом Абу Ҳанифа бўлмаган.

Масаланинг қизиқ тарафи шуки, хозирги салафийларнинг бу фикри салафийлик асосчиси Аҳмад ибн Тайямия ва унинг яқин шогирди Ибн Қаййим ал-Жавзияларнинг фикрига мутлақо тўғри келмайди. “Салафийлар” улуғи Шайҳ ул-ислом Ибн Таямия “Даръу таорузил ақл ван нақл” асарида ал-Фиқҳ ал-акбарнинг муаллифи имом Абу Ҳанифа эканлигини, у китоб Абу Ҳанифанинг шогирдлари орасида машҳур ва кенг ёйилганини айтиб ўтган. Шунингдек, яна бир “салафий” имом ибн Қаййим ал-Жавзия ҳам ўзининг “Ижтимо ал-жуюш ал-исламия” номли асарида ал-Фиқҳ ал-акбар имом Абу Ҳанифанинг асари деб айтиб қўйган.

Бу иккисдан ташқари бошқа эътиборли олимлар ҳам ал-Фиқҳ ал-акбарнинг муаллифи имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ эканлигини айтиб ўтган. Жумладан: аллома ибн Абулизз Ақидату Таҳовиянинг шарҳида айтган.

Шайҳ Ваҳбий Ғоважий Мулла Али Қори раҳимаҳуллоҳ тарафдан ал-Фиқҳ ал-акбарга ёзилган шарҳни таҳқиқ қиларкан шундай деган: “ал-Фиқҳ ал-акбар имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг имлоси ва таълифидир. Бу китоб Аллома Зоҳид Кавсарий тарафдан биринчи бор таҳқиқ қилиб нашр этилган. Мен Мадинаи мунавварадаги “Ориф Ҳикмат” кутубҳонасида ал-Фиқҳ ал-акбарнинг жуда яхши сақланган қўлёзма нусхасини кўрдим. Ровийлари: Али ибн Аҳмад форисий, у киши Наср ибн Яҳёдан, у киши Абу Муқотилдан, у киши Осим ибн Юсуфдан, у киши эса имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг ўғли Ҳаммоддан.

Ҳижрий 429 йили вафот топган имом Абдулқоҳир Бағдодий ўзининг “Усули дин” номли асарида шундай деган: “Аҳли сунна мутакаллимларининг аввалги фақиҳлари қаторида мазҳаб эгалари имом Абу Ҳанифа ва имом Шофеъийни тилга олиш ўринли. Чунки имом Абу Ҳанифа қадарияларга раддан бир китоб ёзган ва уни ал-Фиқҳ ал-акбар” деб номлаган. (Усули дин. Абдулқоҳир Бағдодий. 38 — Бет).

Имом Абулмузаффар Исфароиний ҳам “ат-Табсир фид-дин” номли асарида бу мавзуга тўхталиб: “Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг ал-Олим вал-мутааллим” асари билан “ал-Фиқҳ ал-акбар” асарларида аҳли бидъат ва мулҳидларга раддан очиқ-ойдин ҳужжатлар бор. Бу китобларнинг ривояти бизга ишончли ва мўътамад санадлар билан Наср ибн Яҳёдан у эса Абу Ҳанифадан етиб келган” деб айтган. (ат-Табсир фид-дин. 113 — Бет).

Юқоридагилардан хулоса қилиб айтиш мумкинки, “ал-Фиқҳ ал-акбар”нинг имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга мансублигида шубҳа йўқ. Бу китоб Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг имлолари асосида, яъни у кишининг айтиб туриши шогирдлари эса қоғозга тушириши асосида ёзилган. Асрни муаллифдан Ҳаммод ибн Абу Ҳанифа, имом Абу Юсуф, Абу Мутиъ Ҳакам ибн Абдуллоҳ Балхий, Абу Муқотил, Ҳафс ибн Муслим Самарқандий каби шогирдлари ёзиб олган ва бошқаларга ривоят ва китобат орқали етказганлар.

Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг набираси Исмоил ибн Ҳаммод,  Муҳаммад ибн Муқотил ар-Розий, Муҳаммад ибн Самоа, Наср ибн Яҳё ал-Балхий, Шаддод ибн Ҳакамлар эса саҳиҳ иснодлар билан “ал-Фиқҳ ал-акбар”ни биринчи ровийларидан олиб кейинги авлодга тарқатишган ва асар шу тарзда ишончли ровийлар силсиласи орқали шайҳ Абу Мансур ал-Мотуридий раҳимаҳуллоҳгача етиб келган ва у киши бу асарга шарҳ битган.

ТИИ Махсус сиртқи бўлим

битирувчиси Ботиржон Тожибоев

Диний эътиқод, бу - фуқароларнинг нозик туйғулари бўлиб, унинг ўзига хос ҳассос жиҳатлари мавжуд. Шу боис юртимиз фуқароларининг барча ҳуқуқлари қатори виждон эркинлигининг ҳуқуқий кафолатлари ҳамда унинг амалиётда тўла-тўкис таъминланиши эътиборга олинмоқда.

Дарҳақиқат, Президентимиз Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Республикасининг «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги қонунини имзолади. Қонун расмий эълон қилинган кундан кучга кирди.

Янги қонун аввалгиларидан анча такомиллашган, энг муҳими, виждон эркинлиги борасидаги инсон манфаатлари ва ҳуқуқий кафолатлари қамраб олинган. Чунончи, янги қонун билан диний таълим муассасаларида диний таълим берувчиларга марказий органнинг алоҳида розилигини олиш талаби, диний ташкилотни рўйхатдан ўтказиш учун нотариал тасдиқланган ҳужжатларни тақдим этиш тартиби, диний ташкилотни тузишда маҳалла фуқаролар йиғинлари розилигини олиш талаби бекор бўлди.

Шунингдек, диний ташкилотларни рўйхатдан ўтказиш тартиби ҳам енгиллаштирилди, яъни:

– диний ташкилотни тузиш учун ташаббускорларнинг сони 100 нафардан 50 нафарга қисқартирилди;

– диний ташкилотни тузиш ҳақидаги йиғилиш ўтказилгандан кейин 6 ой мобайнида (амалда 3 ой) адлия органига мурожаат қилиш ҳуқуқи мустаҳкамланди;

– тақдим этиладиган ҳужжатлар сони қисқарди;

– рўйхатдан ўтказиш билан боғлиқ хизматлар тўлиқ электрон кўринишда амалга оширилиши жорий этилди;

– диний ташкилотни рўйхатдан ўтказиш учун тақдим этилган ҳужжатларни кўриб чиқишнинг 3 ойлик муддати 1 ой этиб белгиланди;

– рўйхатдан ўтказишни рад этиш асослари аниқ белгиланди.

Янги қонунда фуқароларнинг жамоат жойларида ибодат либосларида юришларига йўл қўйилмаслигига оид чеклов бекор қилинди.

Таъкидлаб жоиз, мамлакатимиз аҳолисининг мутлақ кўпчилиги ислом динига эътиқод қилади. Виждон эркинлиги борасида бошқа динлар ва диний ташкилотлар фаолияти ҳам қонун асосида бир хил белгиланди ва воқеликда шундай ижро қилинади.

Виждон эркинлиги, бу - фуқароларнинг хоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик бўйича кафолатланган конституциявий ҳуқуқидир.

Ислом дини бирор инсонни динга зўрлаб киритишга, ўз эътиқодини бошқаларнинг хоҳишига қарши ўлароқ тиқиштиришга йўл қўймайди. Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади: «Агар Раббингиз хоҳласа эди, Ер (юзи)даги барча кишилар ёппасига имон келтирган бўлур эдилар. Бас, Сиз одамларни мўмин бўлишларига мажбур қиласизми?!» (Юнус сураси, 99-оят).

Бош Қомусимизнинг 31-моддасида: «Ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган динига эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди», деб белгилаб қўйилган.

Бу Қуръони каримнинг Бақара сураси 256-ояти мазмуни билан ҳамоҳангдир. Аллоҳ таоло марҳамат қилади: «Динда зўрлаш йўқ, зеро, тўғри йўл янглиш йўлдан ажрим бўлди. Бас, ким шайтонни (ёхуд бутларни) инкор этиб, Аллоҳга имон келтирса, демак, у бузилмас, ишончли ҳалқани тутибди. Аллоҳ эшитувчи ва билувчидир», дейилган.

Ояти кариманинг нозил бўлишига ушбу воқеа сабаб бўлган: «Мадиналик Абул Ҳусайн деб аталувчи бир мусулмон киши насроний динидаги икки ўғлини ислом динини қабул қилишга мажбур этган. Лекин улар кўнишмаган. Шунда ота ва ўғиллар бу муаммони ҳал қилиб бериш учун Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламга мурожаат қилишган. У зот ўғилларини Исломга мажбуран киритишдан отани қайтарганлар» («Мадорик ат-танзил ва ҳақоиқ ат-таъвил»).

Барча замон ва маконларда турли дин ва миллатларга мансуб аҳоли орасида ўзаро тотувликнинг мавжудлиги барқарор ривожланиш омили ва кафолатларидан бири бўлиб келган. Бу эса, ўз навбатида, жамиятда ҳаётий муҳим бўлган ҳуқуқларнинг, хусусан, диний эркинликларнинг таъминланганлигига ва миллий ўзига хос маданиятларнинг ҳимояланганлигига асосланган.

Хулоса қилиб айтганда, «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги янги қонунда диний-маърифий соҳада олиб борилаётган кенг кўламли ислоҳотларнинг изчил давоми сифатида ҳар бир инсоннинг виждон эркинлигини таъминлаш учун қулай шарт-шароитларни яратишга, ҳуқуқни қўллаш амалиётига аниқликлар киритишга алоҳида эътибор қаратилган. Бу эса, 130 дан зиёд миллат ва элат яшаётган Ўзбекистонда миллатлараро тотувлик, диний бағрикенгликни таъминлашда муҳим ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади.

Жасурбек РАУПОВ,

Тошкент вилояти бош имом-хатиби

Нурали домла Мавлонов

Давронбек домла Абдукадиров

ЎМИ матбуот хизмати