Ўзбекистон мусулмонлари идораси китоб фондида сақланаётган қўлёзмаларни ўрганиш ва халқимизга танитиш мақсадида,“Энг ноёб қўлёзма асарлар” номли янги рукн остида кутилмаган нодир топилмалар тўғрисида ажойиб мақолалар ва фотолавҳалар эълон қилинади.

Юртимизда энг бой қўлёзмалар жамланган бўлиб, уларнинг бир қисми Диний идора кутубхона-музейида сақланади. Қўлёзмалар фонди алоҳида бўлимлардан ташкил топган бўлиб, уларда араб, форс-тожик, эски ўзбек тили ва бошқа шарқ тилларида битилган 3 мингдан зиёд қўлёзма, 9 мингдан ортиқ тошбосма ва 9 мингдан кўп янги нашр китоблар мавжуд.

Кутубхона-музейи мутахассислари қадимий қўлёзмалар ва бошқа ёзма манбаларни сақлаш, ўрганиш, илмий асосда тадқиқ этиш ва халқимизга етказиш борасида янги изланишларни бошлаб юбордилар.

Олий ва ўрта махсус диний таълим муассасалари ва ихтисослашган олий таълим муассасалари билан ҳамкорликда қўлёзма манбалар билан ишлашга тайёрлигимизни билдирамиз. Шунингдек, қўлёзма асарларни тадқиқотчи ва битирувчи талабалар диссертация мавзуси сифатида илмий муомалага киритиш энг фойдали ва муҳим иш эканини алоҳида таъкидлаймиз.

Илк тадқиқот манбаси

Дастлабки ўрганадиган қўлёзма манбаимиз – Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг кутубхона-музейида 1490-инвентар рақами билан сақланаётган Маҳмуд аз-Замахшарийнинг  ربيع الأبرار و نصوص الأخبار - “Рабиъ ул-аброр ва нусус ул-ахёр” (“Яхшилар ривояти ва фикрлар баёни”) қўлёзма асаридир.

Муаллиф тўғрисида

“Рабиъ ул-аброр ва нусус ул-ахёр” асари муаллифи Абул-Қосим Маҳмуд ибн Амр аз-Замахшарий – Ўрта Осиёлик аллома, араб тилшунослиги ва грамматикаси асосчиси, хаттот, араб-форс-туркий луғатларнинг муаллифидир.

У милодий 1075 йил 18 мартда, ҳижрий 467 йил Ражаб ойининг 27 куни Хоразмнинг қадимги Замахшар қишлоғида туғилиб, бошланғич сабоқни отасидан олганлар. Илм-фанни чуқур ўрганиш мақсадида Бухорода бир қанча муддат Хоразмшоҳлар даврида ижод билан машғул бўлади.

Отаси саводли, тақводор, диёнатли киши бўлган ва кўп вақтини Қуръони карим тиловати-ю намоз ўқиш билан ўтказиб, Замахшар қишлоғидаги бир масжидда имомлик ҳам қилган.

Аз-Замахшарий Марв, Нишопур, Исфаҳон, Сурия, Боғдод, Ҳижоз ва икки марта Макка шаҳрида бўлган. Қаерда бўлишидан қатъи назар, араб тили луғати ва грамматикасини, маҳаллий аҳоли шевалари, мақоллари, урф-одатларини чуқур ўрганишни давом эттирган.

Аллома кўп асарларини Макка шаҳрида ёзади. У ерда у “Аллоҳнинг қўшниси”,  “Бутун дунё ўқитувчиси”, “Барча араблар ва бошқа халқларнинг устози”, “Хоразмнинг шон-шарафи” каби унвонларга сазовор бўлган.

Аз-Замахшарий мантиқ, грамматика, дин, луғатлар, адабиёт, педагогика, тарих ва жўғрофияга оид 60 дан ортиқ асарлар ёзиб, илм-фан соҳасига катта ҳисса қўшади. Унинг асарлари дунёнинг кўплаб тилларига таржима қилинган. Бугунги кунда «ал-Кашшоф» қўлёзмасининг 100 дан ортиқ нусхаси ва унга ёзилган 20 дан ортиқ шарҳлари дунё фондларида сақланмоқда.

Маҳмудаз-Замахшарий 538 ҳижрий йилда вафот этган.

Қўлёзма асар ҳақида

Китобнинг номи “Рабиъ ул-аброр ва нусус ул-ахёр” бўлиб, унда  борлиқ ҳодисаларининг ҳикматлари ҳамда дин ва дунё одоблари баён этилган. Шунингдек, асарда адабиёт, тарих ва бошқа фанларга оид ҳикоялар, латифалар, суҳбатларнинг энг саралари жамланган.

Унинг ёзилган санаси ҳозирча номаълум. Китоб яхши сақланган, муқоваси қоғоз картон, орқа жилди эса матодан қилинган. Саҳифаларнинг ҳолати бутун, лекин тешилган ва йиртилган жойлари бор.

Асар 5 та бўлимдан иборат бўлиб, 98 та бобни ўз ичига олади (баъзи олимлар эса “92 бобдан ташкил топган” ҳам дейишган). Ўлчами бўйи 26,5 см. 17,5 см. 5,5 см.саҳифаларсони 403 та. Насх хатида ёзилган. Бу китобнинг қўлёзма нусхаси дунёда кам топилади. Тошбосма нусхаси Байрут шаҳрида 1991-1992 йиллар (1412-1413 ҳижрий)да нашр қилинган.

Бу асарнинг нодир қўлёзма нусхалари Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Шарқшунослик институтининг асосий фондида ҳам 2384-инвентар рақами остида сақланади. Шунингдек, Голландиянинг Лейден шаҳри ва Германиянинг Берлин шаҳри кутубхоналарида ҳам ушбу асарнинг қўлёзмалари мавжуд. Шунингдек, Қоҳира, Табриз ва Бағдод шаҳарларида форс тилига таржима қилинган, тўрт жилдли нусхалари ҳам мавжуд.

Асардан лавҳалар:

Умар ибн Абдулазиз айтган эканлар. Ҳеч ким менга тобеин Товус ибн Кайсончалик яхши насиҳат қилмаган эди. Товус ибн Кайсон менга шундай ёзадики, агар ёрдам сўрайдиган бўлсанг, хайр аҳлидан ёрдам сўрагин! Шунда амалингни барчаси хайр бўлади. Ёмон кишилардан ёрдам сўрамагин! Агар улардан ёрдам сўрасанг ишингни барчаси ёмонликка бўлади.

* * *

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади қайси бир банда биродарини Аллоҳ учун зиёрат қилса, унга осмондан нидо қилувчи фаришта шундай дейди: “Қандай ҳам яхши қилдинг, қадаминг қутлуғ бўлди, жаннатдан бир жой тайёрладинг”.

* * *

Тил қулоқ билан қалб ўртасидаги адолатдир. Қуръонни қулоғингиз эшитадиган ва қалбингиз тушунадиган қилиб ўқинг.

Қўлёзма мундарижаси

Қайд этганимиздек,китоб 5 жуз, 98 бобдан ташкил топган бўлиб, бир-биридан ажойиб ва қизиқарли бобларни ўз ичига олган. Айрим боблар мазмунини қуйида баён этамиз:

1-боб дунё ва охиратни эслаш тўғрисида;

2-боб осмонлар, юлдузлар, арш ва курсий ҳақида;

3-боббулутлар, ёмғир, қор, момақалдироқ, чақмоқ, ёғингарчиликка оид;

4-боб ҳаво, шамол,иссиқ ва совуқ кунлар ҳамда соя-салқин ҳақида;

16-боб мукофот, жазо,эваз ва улушга оид;

17-боб нодонлик, нуқсон, хато, бузиш, ўзгартириш ва шунга ўхшаш нарсаларга бағишланган;

18-боб телбалик, аҳмоқлик, ғафлат, хафалик шошқалоқлик ва сабрсизлик, фойдасиз нарсалар ва ўйинлар билан овора бўлишга доир;

19-боб сукут қилдирувчи жавоблар, сўз билан жароҳат етказиш, тан олиш ва юз ўгириш, таъна, шубҳа, қайсарлик ва жанжалкашлик тўғрисида;

20-боб жиноят, гуноҳва уларга оид чора ва жазоларҳамда узрлар, гуноҳларни тарк этиш ва тавба ҳақида;

33-боб сафар, сайр қилиш, айрилиш ва жўнаш, манзилга етиш, видолашув, узоқда бўлиш, яқин бўлиш, кетиш-келиш ва шу кабилар оид;

34-бобёшлик ва йигитлик, кексалик ва шунга ўхшаш мавзуларга бағишланган;

35-боб ватанга муҳаббат ва уни соғиниш, аҳли оила ва қадрдонларга меҳр-муҳаббат кўрсатишга доир;  

60-боб илм, ҳикмат, одоб, китоб, қалам ва шуларга тегишли нарсалар тўғрисида;

62-боб хиёнат, ўғрилик, алдов, қотиллик, чақимчилик, туҳмат ва сирларни ошкор қилиш ҳақида;

78-боб мол-дунё, касб, тижорат, нифоқ қимматчилик ва арзончилик, савдодаги ёлғон, тўлов ва божлар, бойлик ва фақирлик каби мавзуларга оид;

80-бобҳазиллашиш, кулишнинг жоиз ўринлари ва мазаҳ қилишдан қайтариш кабиларга бағишланган.

Хулоса

“Рабиъ ул-аброр ва нусус ул-ахёр” (“Яхшилар ривояти ва фикрлар баёни”) асарида ҳар бир замон ва макон учун муҳим бўлган масалалар баён этилганини инобатга олган ҳолда илмий изланувчилар, мустақил тадқиқотчилар ва талаба ёшларга мазкур ноёб асарни кенг тадқиқ этиш ва халқимизга етказишнитавсия этамиз.

Мурожаат учун:
Телефон: +998 71 240 08 31
Телеграм: https://t.me/MuzeyKutubxonaBOT
Электрон почта: Этот адрес электронной почты защищен от спам-ботов. У вас должен быть включен JavaScript для просмотра.

Муҳаммадносир АБДУВОСИЕВ,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

музей-кутубхонаси мутахассиси