Ислом шариати аҳкомларини кузатган киши унда инсонларнинг манфаатлари тўлиқ равишда эътиборга олинганига амин бўлади. Шундай бўлса-да, уламолар инсон манфаатларининг эътиборга олинишига оид далилларни батафсил тарзда келтириб ўтадилар. Жумладан, “Биз сени, фақат, оламларга раҳмат қилиб юбордик”[1] ояти. Пайғамбарнинг инсонларга раҳмат бўлиши у олиб келган ҳукмлар инсонлар манфаатига тўлиқ кафил бўлишига боғлиқ. Агар ундай бўлмаса, унинг юборилиши инсонларга раҳмат эмас, балки кулфат бўлади.

“Албатта, Аллоҳ адолатга, чиройли амаллар қилишга ва қавм-қариндошга яхшилик қилишга буюрур ҳамда бузуқлик, ёмон ишлар ва зўравонликлардан қайтарур. У зот шояд ибрат-эслатма оларсизлар, деб сизларга панд-насиҳат қилур”.[2]

Адолат – икки шахс ёки нарса орасида бирор ишда тенглик ва мувозанатга амал қилишдир. Демак, адолатдан мурод барча ишларда “ифрот” (ҳаддан ошиш) ва “тафрит” (камчиликка йўл қўйиш) ўртасидаги мўътадилликка риоя қилишдир. Инсонлар ҳаётининг мўътадил низомда давом этиши уларни тафрит ёки ифротдан ажратиб турувчи тўғри чизиққа қиёсланади. Ана шу чизиқдан четга чиқиш фасодга олиб бориши муқаррар. Бунга оятнинг охири ҳам далолат қилиб турибди. Аллоҳ томонидан қайтарилган мазкур уч иш инсонларнинг ишларини барбод қилувчи, уларни яхшиликка етишдан тўсувчи фасоддир. Зеро, Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Бу оят яхшилик ва ёмонлик маъносини жамлашда Қуръондаги кенг қамровли оятдир. Қуръонда бундан бошқа оят бўлмаган чоғда ҳам, у ҳар бир нарсанинг баёни ва ҳидоят бўлиш учун кифоя қилар эди”.[3]

Энди бу ҳақдаги ҳадиси шарифларга мурожаат қилсак. Масалан, “Иймон етмиш нечтадир шохчадир. Уларнинг энг юқориси Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ, деб гувоҳлик бермоқ, энг пастдагиси йўлдан озор берувчи нарсаларни кеткизмоқ” ҳадиси[4]. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу ҳадисда диннинг икки тарафини баён қилмоқдалар. Диннинг боши тавҳид бўлса, охири инсонларнинг умумий манфаатига намуна бўладиган амал эканини кўрсатиб бермоқдалар. Демак, манфаатлар диннинг чегарасидан четга чиқмас экан. “Қуёш чиққан ҳар куни инсоннинг ҳар бир бўғини учун садақа лозимдир. Икки киши орасида адолат билан ҳукм қилишинг ҳам садақадир. Бир кишини отига мингазиб ёки юкини юклаб бериб ёрдам беришинг ҳам садақадир. Ширин сўз ҳам садақадир. Намозга бораётган ҳар бир қадаминг ҳам садақадир. Йўлдан озор берувчи нарсаларни кетказишинг ҳам садақадир”[5] ҳадиси ҳам шу маънога оиддир.

“Махлуқот барчаси Аллоҳнинг қарамоғидадир. Уларнинг Аллоҳга энг суюклиси ўз қарамоғидагиларга манфаатлироғидир”[6] ҳадисида инсонларга манфаат етказиш йўлида хизмат қилиш Аллоҳга яқин бўлишнинг энг асосий сабабларидан бири сифатида келтирилмоқда. Бу эса Ислом шариати инсон манфаатларини эътиборга олганининг яна бир намунасидир.

“Зарар бериш ҳам, уни зарар билан даф қилиш ҳам йўқ[7]” ҳадиси. Ушбу ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам инсон ўзига ва бошқаларга зарар берувчи ишлардан сақланиш лозимлигини таъкидламоқдалар. Бу ҳадис Ислом ҳуқуқидаги асосий қоидалардан бири бўлиб, кўплаб ҳукмларнинг асосидир. Юқоридаги ҳадислардан Ислом шариатида инсон манфаатларининг эътиборга олингани, балки улардан зарар ва ёмонликларни бартараф қилиш ҳам унинг мақсадларидан эканлигини тушуниш мумкин.

Ҳанафий мазҳаби ҳам ўз ижтиҳодларида инсон манфаатларига катта эътибор қаратган. Қуйида улардан баъзиларни кўриб чиқамиз.

Сирожиддин Ғазнавийнинг "Алғуррат ул мунифа фи таҳқиқи баъзи масоилил имом Аби Ҳанифа" китобининг хотимасида берилган жумлалардан айримларини  келтириб ўтамиз:

 "Қозилар, адолат аҳли, тириклар ва вафот этганларнинг барчаси аксар ҳолатларда имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳу алайҳ мазҳабига муҳтождирлар. Бошқа мазҳабларда қози гуноҳ қилса қозиликдан тушиб қолади. Бинобарин, қози қозилик даврида гуноҳдан маъсум бўлиши лозим, гуноҳ қилса қозилик мансабидан тушади ва чиқарган ҳукмлари ҳеч қандай кучга эга бўлмайди. Ушбу сўзга биноан бирорта қози ўз мансабида бардавом тура олмайди. Унга ҳар сафар гуноҳ қилганда фосиқ бўлганини ошкор қилиши ва қозиликка қайта сайланиши вожиб бўлади. Бундай қилинмаса қанчалик фасод чиқиши ҳеч кимга махфий эмас. Бу нарсалар содир бўлмаслиги учун имом Абу Ҳанифа мазҳабига эргашиш керак бўлади.

Имом Абу Ҳанифанинг наздида адолат аҳлидан бўлиш зоҳиран Исломга амал қилиш билан собит бўлади. Шофеъий мазҳабида эса гуноҳи кабиралардан зоҳиран ҳам, ботинан ҳам сақланиш лозим. Қайси қози ёки адолат аҳли дейилган шахс гуноҳ қилмаган?

Вафот этганларга тиловати Қуръон савоби билан ёрдам етказиш фақат ҳанафий мазҳабида жоиздир. Ўтганлар учун уқубатлардан халос бўлиш ва юқори даражотларга эришиш имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳу алайҳ мазҳабига эргашиш билан ҳосил бўлади.

 Балоғатга етмаган болалар қиладиган савдо-сотиқ ва бошқа муомалалар  имом Абу Ҳанифа мазҳабига кўра жоиз. Бошқаларда эса уларнинг қилган тасарруфларида муаммолар мавжуд. Чунки уларнинг фикрига кўра, инсонлар ўз эҳтиёжлари учун фақат балоғатга етган одамларнигина юбориш жоиз.

Шунингдек, аксар одамлар ўз савдоларида ийжоб ва қабул билан савдо қилишга одатланмаганлар. Яъни сотувчи “сотдим”, харидор “сотиб олдим”, демайди. Балки нарх аниқ бўлган ҳолатларда фақат ўзаро олди-берди, яъни харидор буюмни олиб пулни бериши билан якун топади. Бу ҳолат ҳам имом Абу Ҳанифа мазҳабида жоиз.

Бошқа мазҳабларда закот мажбурияти Қуръони каримда айтилган саккиз синфнинг ҳар биридан учта шахсга берилгандагина соқит бўлади. Ҳеч ким бу ишни қила олмайди. Ҳанафий мазҳабида эса закот олишга ҳақли бир одамга бериш билан ҳам закот адо этилган ҳисобланади.

Нажас (нопок) нарсалар билан иситиладиган ҳаммомлар, нопок нарсалар ёндириб ёпиладиган нонлар, нопок нарсалар аралаштириб қилинадиган лой (деворлар) масаласи ҳанафий мазҳабидан бошқа мазҳабларда муаммо ҳисобланади.        

Ҳайвонларнинг тезакларини сотиш ҳанафий мазҳабида жоиз. Бошқаларда жоиз эмас. Ҳолбуки, бу иш аксар одамлар қиладиган ишдир.

Одамлар олмахон, сувсар, оқсичқон ва бошқа ҳайвонларнинг терисидан тикилган кийимларни киядилар. Баъзилар наздида ўлган нарсанинг жуни нажас ҳисоблангани учун улар нопок нарсани кийиб юрган ҳисобланади. Бизнинг мазҳабда эса бу борада ҳеч қандай муаммо йўқ.

Ловия, ёнғоқ ва бодом каби нарсаларни пўстлоғи билан сотиш баъзилар наздида жоиз эмас ва бу катта муаммолар келтириб чиқаради. Зеро аксар одамлар шундай савдо қиладилар. Ҳанафий мазҳабида эса бу жоиздир.     

Ҳабибуллоҳ ЖЎРАБОЕВ,

Андижон “Саййид Муҳйиддин махдум” ўрта махсус ислом билим юрти мударриси

[1] Анбиё. 107- оят.

[2] Наҳл 90­оят

[3] Байҳақий. Шуабул иймон. – Риёд.: Мактабатур рушд, 2003. 2216­бет. (Бундан кейин Байҳақий. Шуабул иймон.)

[4] Байҳақий. Шуабул иймон. 2­ҳадис.

[5] Сунани  Абу Довуд. 1288­ҳадис.

[6] Табароний. Авсат. 5541­ҳадис.

[7] Табароний. Авсат. 1033­ҳадис.

Аввал хабар берилганидек, Ўзбекистон мусулмонлари идораси вакилларидан иборат делегация Россиянинг Санкт-Петербург шаҳрига жўнаб кетган эди. Мазкур ташриф юзасидан хабарларни Россиянинг бир қатор ОАВ ўз нашрларида ёритиб бормоқдалар. Хусусан, “Вести” ахборот хизмати ўзининг интернет саҳифасида юқоридаги ташриф бўйича қуйидагича ахборот берди: 

“Россиянинг шимолий пойтахти Санкт-Петербург шаҳрига Ўзбекистон мусулмонлари идораси вакилларидан ташкил топган делегация ташриф буюрди. Делегация аъзолари Санкт-Петербург жоме масжидга ташриф буюрдилар ва у ерда Санкт-Петербург ва Россиянинг Ғарбий-шимолий минтақаси мусулмонлари диний идораси раҳбари, муфтий Равиль Панчеев билан учрашдилар. Ўзбекистон делегациясининг ташрифдан мақсади терроризм ва экстремизмга қарши курашиш йўлида ҳамкорлик қилиш ҳамда Санкт-Петербург ҳудудидаги Марказий Осиёдан меҳнат мигрантлари билан  маърифий суҳбатлар ўтказишдан иборат. Шаҳардаги энг йирик диаспора  - бу ўзбеклар диаспорасидир. Муфтий Панчеевнинг сўзига кўра, ушбу ташриф мусулмон мигрантлар учун жуда муҳимдир, чунки уларнинг аксарияти кўп йиллардан бери энди биринчи маротаба ўзларининг она тилларида маъруза тинглайдилар. Бугунги кунда Петербургда барча маърузалар рус тилида олиб борилади, лекин афсуски уни ҳамма мигрантлар ҳам тушунмайди, аммо Равиль Панчеевнинг фикрига кўра, анъанавий диний қадриятларни ҳаммага етказиш керак. Ўзаро ҳамкорлик давом этиши мақсадга мувофиқ.” 

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Халқаро алоқалар бўлими

Муқаддас Ислом динимизда инсоннинг туғилишидан олдинги ҳақ-ҳуқуқларидан тортиб, то вафот этгандан кейинги ҳаётидаги ҳуқуқларигача тўла-тўкис баён қилинган. Инсоннинг вафотидан кейинги ҳақларидан бири уни яхшилик билан эслаш, хотиралаш ва ҳаққига хайрли дуо қилишдир. Аллоҳ таоло Ислом умматини ўзидан олдин ўтганлари ҳаққига дуо қилганлар деб васф қилган ва мақтаган:

 وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آَمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ 

“Улардан кейин (дунёга) келган зотлар айтурлар: “Эй, Раббимиз! Ўзинг бизларни ва биздан илгари иймон билан ўтганларни мағфират этгин ва қалбларимизда иймон келтирган зотларга нисбатан гина пайдо қилмагин! Эй, Раббимиз! Аллбатта, Сен меҳрибон ва раҳмли зотдирсан!” (Ҳашр сураси, 10 оят).

Ушбу оятда мусулмонлар ўтмишдаги иймондошлари учун Аллоҳ таолога дуо қилишлари, мағфират сўрашлари айтилмоқда. Ислом умматининг асосий қисми асрлар оша ушбу одобга содиқ қолиб келди. Имом Насафий ўзининг “Мадорикут танзил ва ҳақоиқул таъвил” номли тафсирида келтиришича, Ҳазрат Умар (розияллоҳу анҳу) оятда зикр қилинган кишилар ҳақида: “Бу жамоага қиёматгача Исломда таваллуд топганлар барчаси киради”, деган эканлар.

Имом Абуллайс Самарқандий “Баҳрул Улум” тафсирида қуйидагиларни ёзади: “Бу оятда мўминлар зиммасига ўзларидан олдин ўтган биродарлари учун Аллоҳдан мағфират сўрашлари бурч эканига далил бордир. Шунингдек, ундан мўминлар ўзларининг ота-оналари ва таълим берган муаллимлари ҳаққига ҳам истиғфор айтиши кераклиги келиб чиқади”.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ҳам ўтган инсонлар ҳақида фақат яхши гап айтиш, уларни яхшилик билан эслашга буюрганлар. Буюк ватандошимиз имом Абу Исо Термизий улуғ саҳобий Абдуллоҳ ибн Умардан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): “Ўтганларингизни яхшиликларини тилга олинглар, ёмонликларидан тийилинглар”, деб марҳамат этганлар. У зот (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ўзлари доимо ўтган азизларини эсга олиб турардилар. Оналарининг қабрини зиёрат этардилар. Ҳар ҳафта Мадинадаги Бақиъ қабристонига чиқиб, у ердаги марҳумларга салом бериб ва ҳақларига дуо қилардилар. Бир неча йил олдин вафот этиб кетган жуфти ҳалоллари Ҳадича онамизни (розияллоҳу анҳо) тез-тез эсга олиб, яхшиликларини зикр қилардилар. Гоҳида қўй сўйдирганларида уни тақсимлаб, “Бундан фалон, фалон аёлларга ҳам беринглар, улар Ҳадичанинг дугоналари эди”, деб, уларга ғўштдан насиб улашардилар. 

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) вафот этганларидан кейин у зотнинг таълим-тарбияларини олган саҳобаи киромлар ҳам ушбу таълимотларга амал қилдилар. Масжидга кирганларида масжид чеккасида жойлашган равзаи муборакка келиб, Расулуллоҳга (соллаллоҳу алайҳи васаллам) алоҳида салом берардилар. Саҳобалар нафат Пайғамбаримизни (соллаллоҳу алайҳи васаллам), балки бошқа ўтиб кетган саҳобаларни ҳам фақат яхшилик билан эслардилар, уларга нисбатан  доимо яхши фикр айтардилар, яхши гумонда бўлардилар.

Ушбу анъана асрлар оша Ислом динига эътиқод ва амал қилиб келаётган бизнинг халқимиз ахлоқига ҳам сингиб кетган. Ўтган кишиларимизни “марҳумлар” дейилишининг ўзи бунга ёрқин мисолдир. Чунки “марҳум” сўзининг маъноси Аллоҳнинг раҳматига сазовор бўлган, раҳматли деган маънони англатади.

Марҳумларни эслаш, уларнинг ҳақларига дуо қилиш, савоблар етказиш каби халқимизда урфга айланган амалларнинг барчаси Ислом дини тушунчалари асосида жорий бўлган. Динимиз ақидасига кўра, инсон ўлганидан сўнг унут бўлиб, йўқ бўлиб кетмайди, балки танаси чириб кетса-да, руҳи барҳаёт қолади. Тана тупроқдан бўлгани учун тупроққа қоришиб кетади, аммо руҳ Аллоҳ таолонинг ҳузуридан бўлгани боис, Аллоҳ таолонинг даргоҳига қайтади. Бизларнинг қиладиган хайру эҳсонларимиз, дуоларимиз ана ўша руҳга қаратилган бўлади. Тирикларнинг дуоси туфайли ўтганларнинг охиратдаги даражалари кўтарилади, руҳлари хушнуд бўлади. Имом Бухорий ривоят қилган ҳадисда айтилишича, руҳлар оламида бир кишининг даражаси ўз-ўзидан кўтарилиб қолар экан. Шунда у: “Эй Роббим, бу қанақаси бўлди, ҳеч қандай амал қилмасам ҳам даражам кўтарилиб қолибди”, дер экан. Шунда унга: “Сенинг ҳаққинга дунёдаги яқинларингдан бири дуо қилган эди, дуоси қабул бўлди ва сенинг бу ердаги даражанг кўтарилди”, дейилар экан.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозим, марҳумларни ёдга олиш юқорида айтилган эътиқод ва тушунчалар асосида бўлиш керак. Аммо марҳумларга сиғиниш, улардан мадад сўраш, уларга назрлар аташ динимизда йўқ. Ислом дини ўтганлардан ёрдам ёки дуо сўрашга эмас, балки уларга савоб бағишлашга, ҳақларига дуо қилишга ўргатади.

Уламоларнинг таъкидлашларича, пайғамбарларнинг, солиҳ кишиларнинг, авлиёларнинг қабрларига Аллоҳ таолонинг раҳмати тушиб туриши тажрибаларда кўрилган. Шу боис, бундай жойларга борганда кишилар ўзларида қандайдир руҳий ҳаловат, хотиржамлик сезадилар. Аммо шунда ҳам уларнинг ҳақларига дуо қилиш, ибрат олишдан ортиқ ишлар мумкин эмас.

Хулоса ўрнида, Аллоҳ таоло ўзининг охирги ва қиёматганча боқий қолувчи дини Исломда, сизу биз мўмин-мусулмонлага дастурул амал қилиб нозил қилган илоҳий таълимотда ўргатган дуони сўраб қоламиз: “Эй, Раббимиз! Ўзинг бизларни ва биздан илгари иймон билан ўтганларни мағфират этгин ва қалбларимизда иймон келтирган зотларга нисбатан гина пайдо қилмагин! Эй, Раббимиз! Аллбатта, Сен меҳрибон ва раҳмли зотдирсан!”       

Жалолиддин ҲАЙДАРАЛИ ўғли

ТИИ “Таҳфизул Қуръон” кафедраси мудири,

 “Новза” жоме масжиди имом хатиби

2017 йил 4 май куни Самарқанд вилояти вакиллиги томонидан “9-май Хотира ва қадрлаш куни” муносабати билан катта тадбир ўтказилди. Тадбирда вилоят вакиллиги, шаҳар ва туман бош имом хатиблари, соҳада кўп йиллар хизмат қилганлар, фахрий имомлар, иккинчи жаҳон уруши қатнашчилари, меҳнат фронти хизматчилари иштирок этди.

Буюк тасаввуф пешвоси Хўжа Аҳрори Вали қабри жойлашган “Хўжа Аҳрори Вали” масжидида ўтказилган байрам тадбирида дастлаб, бузруквор қабри зиёрат этилиб, Қуръон тиловат қилинди. Сўнг тадбирнинг бадиий қисмига ўтилди.

Вилоят бош имом хатиби З.Эшонқулов тадбирни очиқ деб эълон қилар экан, меҳмонларга ташриф учун ўз миннатдорчилигини билдирди. Хотира қадри ҳақида сўзлаб, ўтганларнинг элу-юрт учун қилган фидокорона меҳнатини ёдга олиш, уни муносиб қадрлаш ҳар бир фуқаронинг бурчи эканини таъкидлади. Бугунги кунда уруш қанташчиларига Президентимиз томонидан кўрсатилаётган эътибор ҳақида тўхталиб ўтди.  

Тадбир меҳмонларидан устоз домлалар, уруш ва меҳнат фронти қатнашчилари йиғилганларга бугунлик кун қадрига етиш, уни асраб авайлаш тўғрисида гапириб, ушбу доруломон дамлар не-не машаққатлар маҳсули эканини хеч қачон ёддан чиқармасликка чорладилар.

Шундан сўнг дастурхонга таом тортилди. Меҳмонлар ноз-неъматлардан танаввул қилиб, ўзаро мароқли суҳбат қурдилар.

Тадбир сўнгида меҳмонларга вакилликнинг эсдалик совғалари улашилди.  

Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг

Самарқанд вилояти вакиллиги

Олди-сотди муносабатларини ўрганишдан асосий мақсад савдо масалаларидаги ҳалол ва ҳаромни ажратиб олишдир. Буларнинг ораларини ажратиб олиш шу қадар муҳимлигидан Имом Муҳаммадга: “Зуҳд-тақво ҳақида китоб ёзмайсизми? дейишганида у зот: “Савдо-сотиқ ҳақида китоб ёзиб қўйганман-ку” деб жавоб берган экан. Яъни улуғ имом бу сўзи билан зуҳд ҳаромдан сақланиб  ҳалолдан озиқланиш орқалигина вужудга келишига ишора қилган. “Савдо-сотиқ”нинг шаръий маъноларини ўрганишдан аввал унинг луғавий маъносини ўрганишга ҳаракат қиламиз: Араб тилидаги  بَيْعٌ калимасидан “савдо-сотиқ”, “савдолашиш” каби маънолар тушунилади. Бу калиманинг кўплиги  بُيُوعٌ бўлади. Шу маънода  بَيْعٌ بِالتَّجْزِئَةِ  сўзидан – “чакана савдо”,  بَيْعٌ بِالْجُمْلَةِ сўзидан “кўтара савдо” маънолари англашилади. Ўзбек тилида ҳам савдо-сотиқ деганда сотадиган ва сотиб оладиган тараф тушунилади. 

Ислом ҳуқуқида “савдо-сотиқ” деганда нарсаларни бир-бирига айирбошлашга, сотиб олишга тушунилади.

Аввало, савдо қонуний бўлиши учун сотувчидан ийжоб (таклиф) ва харидордан қабул амалга ошиши лозим. Савдодаги ийжоб ва қабул ислом ҳуқуқида совдо битими учун қўлланиладиган иборалар ҳисобланади.

Ийжоб ва қабул кўпинча ўтган замон сийғасида (шаклида) ишлатилади (масалан: «сотдим», «олдим»). Савдода «оламан» ва «сотаман» каби келажак замон сийғаси қўлланилганда, томонлар ушбу сўзлари билан ҳозирги замонни назарда тутган бўлсаларгина савдо битими тузилган бўлади ва агар келажак замон кўзланган бўлса савдо битими тузилган деб ҳисобланмайди. Шунингдек, «оламан», «сотаман» каби ёлғиз ҳаракат маъносини англатувчи «сот», «сотиб ол» каби буйруқ маъносида келган сўзлар билан ҳам савдо битими тузилмайди. Фақат ҳозирги замонга далолат қилувчи буйруқ билангина савдо тузилади.

Масалан: олувчи: “Мана шу молни менга шунча сўмга сот”, деса; сотувчи “Сотдим”, деса савдо битади. Шунингдек, сотувчи “бу молни шунча сўмга ол”, деса; олувчи (харидор) “олдим”, деса ёки сотувчи «ол» ёки «баракасини берсин» (сотишга розилик ибораси) деса байъ (савдо) битади.

Ийжоб ва қабул оғзаки бўлгани каби ёзма шаклда ҳам бўлади.

Соқовнинг (тилсиз) таниш ишораси билан савдо битими тузилади.

«Ийжоб ва қабул”дан мақсад икки тарафнинг розилигидир. Бинобарин, шунга далолат қилувчи хатти-ҳаракатли айирбошлаш билан ҳам савдо битади ва бунга «байъ таотий» дейилади, (яъни олувчи индамай пулни узатиб, ўз навбатида сотувчи ҳам индамай товарни бериб юбориши). Масалан,  харидор индамай пулни узатса ва нонвой нонни берса байъ битган бўлади. Шунингдек, олувчи пулни бериб тарвузни олса ва индамаса савдо битган бўлади. Харидор буғдой олмоқ учун сотувчига беш юз сўм бериб, “буғдойни қанчадан сотяпсан” деганда, сотувчи “килоси юз сўм” деса ва харидор нархга ҳеч нарса демасдан беш килограмм буғдой тортиб беришни сўраса, сотувчи “эртага бераман” деса ҳамда ўрталарида ийжоб ва қабул бўлиб ўтмаса ҳам, савдо барибир битган бўлаверади. Ҳатто эртасига буғдойнинг килоси 150 сўмга чиқса ҳам сотувчи 50 сўм зарарига бўлса ҳам сотишга мажбур бўлади.

Аксинча, буғдойнинг баҳоси эртасига тушган бўлса, олувчи аввалги тўлаган нархи билан олишдан бош тортолмайди. Шунингдек, харидор «бу гўштнинг фалон еридан бунча сўмлик менга тортинг» деса, қассоб уни кесиб тортса савдо битиб, харидор ушбу бўлим гўштни рад қила олмайди.

Ўзаро олди-берди йўли билан (лафзсиз) савдо-сотиқ муносабатлари ҳозирги замонамизда кенг тарқалган бўлиб, бу хусусда фақиҳлар турли хил фикр билдирадилар. Жумҳур уламолар (моликий, ҳанбалий, ҳанафийлар) бундай савдонинг жоизлигини такидлайдилар. Шофеъийлар эса байъ фақат ийжоб ва қабул асосида тўғри бўлади деган фикрни айтадилар. Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳу алайҳ: Бундай савдо қимматбаҳо бўлмаган товарларда (кийим-кечак, озиқ-овқат ва бошқалар) жоиз. Қимматбаҳо нарсаларда (уй, завод, боғлар) эса жоиз эмас”, деганлар.

“Ихтиёр” китобида: “Байъ ўтган замон лафзидаги ийжоб (сотдим) ва қабул (сотиб олдим) билан ва шу сўзларнинг маъносини ифодалайдиган барча сўзлар билан боғланади. Шунингдек ўзаро олди-берди йўли билан ҳам савдо боғланади”- дейилган. Абу Ҳанифанинг шогирди Имом Муҳаммад бу савдо қимматбаҳо нарсаларда ҳам арзон нархли товарларда ҳам жоизлигини айтадилар. Чунки ийжоб ва қабулдан кўзланган мақсад розиликдир. Бу ерда икки томон розилиги бор. Кархий ҳам “Ўзаро олди-берди билан одатга биноан савдо боғланади”, деган фикрни билдирганлар.

Замонамизнинг фиқҳшунос олимларидан Муҳаммад Али ас-Собуний ўзининг “Фиқҳ ул-муамолот” асарида савдо-сотиқнинг қуйидаги турларини кўрсатиб ўтган: “Байънинг тўрт тури бор ва уларнинг ҳар бири ўзига хос ном билан аталади:

1. Байъул-муқояза
2. Сарф
3. Пул эвазига сотиш
4. Салам савдоси

Муқояза савдосида товарни товар эвазига сотиш назарда тутилади. Масалан, буғдойни майизга, хурмони арпага, отни ҳовлига, сариёғни асалга ва бошқалар. Бу савдо кўпроқ олдинги даврларда муомалада бўлган. Чунки ўша вақтларда дирҳам, динор, танга пуллар муомалада кам бўлган. Шу тариқа савдо муомалаларини амалга оширишган. Савдонинг бу тури “байъул-муқояза” яъни, бартер-айрибошлаш савдоси деб аталган. Бу савдонинг жоизлигига Бухорийнинг “Саҳиҳи”да келган ҳадиси далил бўлади: “Абу Қатода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. У киши: “Ҳунайн ғазотидан қайтиш вақтида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга йўлга чиқдик. Совутимни бани саламадаги бир боғ эвазига сотдим. Бу менинг исломга кирган вақтимдаги дастлабки мулким эди” дедилар. Саҳоба Абу Қатода уруш вақтида кийган совутини Мадинаи Мунаввара атрофидаги бир боғ эвазига сотганида бу савдога Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам эътироз қилмадилар. Ўша ҳодиса бу савдонинг жоиз эканига далолат қилади.

Сарф – пулни пулга сотишлик савдоси. Масалан, тиллони кумушга, дирҳамни динорга, жунайҳни долларга, Сурия пулини Миср пулига сотишлик. Бунда сотилаётган нарса ҳам сотиб олинаётган нарса ҳам  пулдир. Бу савдода ҳеч қандай товар ва ҳеч қандай мато иштирок этмайди. Бу савдо тури ҳам инсонларнинг  савдо-сотиқ, олди-берди муомалаларига эҳтиёжи бўлгани  сабабли фуқаҳолар иттифоқи билан жоиз деб топилган. Бу савдо билан шуғулланувчи шахслар “саррофлар” деб аталган.

Молларни, товарларни пул эвазига сотиш – улар тарозида тортиладиган, узунликда ўлчанадиган бўлиши ҳам мумкин. Савдонинг бу тури муомалада кенг тарқалган бўлиб, барча асрларда бу савдодан фойдаланиб келганлар.

Савдонинг яна бир тури бор. Унда нақд пулга келажакда тайёр бўладиган товар сотиб олинади. Бу савдо тури “салам савдоси” ёки “салаф савдоси” деб аталади. Масалан, деҳқондан буғдой, арпа, пахта сотиб олиш. Бу савдода пул олдиндан нақд тўлаб қўйилади, товар эса келажакда ҳосил йиғим-терими вақтида топширилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага келган вақтларида инсонлар хурмога икки йил-уч йил олдиндан пул тўлаб қўяр эдилар. Шунда Расулуллоҳ: “Кимки бирор нарсага пул тўлаб қўймоқчи бўлса, миқдорини, вазнини ва вақтини белгилаб қўйсин”, дедилар[1].

“Ғиёс ул-луғот”да салам савдоси шартлари ҳақида бундай дейилади: “Салам- байъ навларидан бўлиб, бир нарса тайёр бўлишидан олдин унинг баҳосини беришдир, у нарса шаръий етти шарт асосида бўлади:

биринчи, маҳсулотнинг жинси, чунончи, буғдой ёки арпа ёки нўхат;

иккинчи, маҳсулотнинг нави, чунончи, қизил ёки оқ;

учинчи, миқдори, чунончи, бир ман ёки икки ман;

тўртинчи, васфи (сифати), чунончи, биринчи қисми ёки иккинчи қисми, суғорилган ёки суғорилмаган (лалми), таркиби тозаланган ёки тозаланмаган;

бешинчи, муҳлати, яъни ваъда вақти, масалан, йигирма кун ёки бир ой;

олтинчи, маҳсулотни топшириш жойи, яъни муқаррар қилинган жинсни етказиб бериш макони;

еттинчи, раъсул-мол, яъни маблағни тайин қилиш, масалан, ўн рупия ёки йигирма рупия”.[2]

Ҳанафий мазҳабининг фикрига кўра, мавжуд бўлмаган нарсанинг савдоси ботилдир (бекордир)[3]. Масалан, бир дарахтнинг ҳеч ҳам кўрилмаган мевасини сотишга йўл қўйилмайди. Қўлга беришнинг (топшириш) имконияти бўлмаган нарсани сотишлик мумкин эмас. Масалан, дарёда ётган ва чиқариш мумкин бўлмаган қайиқни ва тутиб олинмаган балиқнинг ва ҳаводаги қушнинг савдоси манъ қилинган. Элда мол (товар) ҳисоб қилинмайдиган, баҳоланиши мумкин бўлмайдиган молнинг савдоси тақиқланган. Исломда қийматга эга бўлмаган мол эвазига сотиб олиш, шунингдек, мавҳум нарсанинг савдоси исломда фосид иш деб баҳоланади, (бузилган савдо назарда тутиляпти). Масалан, сотувчи олувчига “мулкимдаги барча нарсани сенга шунча сўмга сотаман” деса, олувчи “оламан” деса ва лекин у нарсалар олувчига маълум бўлмаса, савдо фосид ҳисобланади.

Бугунги кунда юртимизда ҳуқуқий демократик давлат қуриш, фуқаролик жамияти барпо этиш жараёни давом этмокда. Бундай шароитда халқимизни, айниқса, ёшларни миллий қадриятларимизга ҳурмат, диний бағрикенглик ва аждодлар меросига содиқлик руҳида тарбиялаш катта аҳамият касб этади, албатта. Бу мақсадга эришишда, буюк аждодларимиз, жумладан, ислом ҳуқуқшунослари алломалари асарларида кўтарилган умуминсоний ғоялар, қадимий миллий ва диний анъаналар, ҳуқуқий меъёрларни ўрганиш, зарур ўринларда уларни ҳаётга татбиқ этишни билиш ғоят муҳимдир. 

М.ЭРКАЕВ,

“Кўкалдош” ўрта махсус ислом билим  юрти ўқув  ишлар бўйича мудир ўринбосари

[1] Муҳаммад Али ас-Собуний, “Алфиқҳу-шаръий ал-муяссар фи зуъил-китаб ва ас-сунна”, мактабатул-асриййа, 2008й.

[2] Муҳаммад Ғиёсуддин Ромпурий-Мустафоободий. “Ғиёсул-луғот”, биринчи китоб, 433-бет

[3]  Бурҳониддин Марғиноний. «Ҳидоя» (араб тилида).Қозон.1904.й.3.ж. савдо китоби.