Мамлакатимиз элчихонаси Ўзбекистон ислом цивилизацияси маркази (ЎИЦМ) директори Шоазим Миноваров ва Малайзия Ислом санъати музейи бош куратори Ҳеба Наэль Баракат ўртасида онлайн музокараларни ташкил этди, деб хабар бермоқда «Дунё» ахборот агентлиги.

Малайзия томони Ўзбекистонда бағрикенглик маданиятини ривожлантириш ва ислом динининг гуманистик моҳиятини тарғиб этиш, ислом цивилизациясининг жаҳон илм-фани ва маданияти ривожига қўшган салмоқли ҳиссасини ўрганиш ва оммалаштириш борасида амалга оширилаётган кенг кўламли чора-тадбирларга юксак баҳо берди. Малайзия музейи вакиллари ЎИЦМнинг ушбу йўналишдаги вазифалари ва илмий мажмуа ва ЎИЦМ музейи қурилишининг бориши билан танишишди.

Мулоқот чоғида иккала музей фондларида сақланаётган моддий маданият объектлари ва қўлёзмаларнинг қўшма кўргазмаларини ташкил этиш орқали ислом дунёсининг илмий ва маданий меросини тарғиб қилиш бўйича қўшма лойиҳаларни амалга ошириш режалари муҳокама қилинди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

— Яқинда шом намозидан кейин касал кўргани борган эдим. Беморнинг яқинлари шомдан сўнг касал кўрилмайди, деб мени беморнинг олдига қўйишмади. Яна сут, қатиқ каби оқликларни ҳам шомдан кейин олиб бўлмайди, деган гаплар ҳам бор… Шу тўғрими?

— Беморни зиёрат қилиш, уни кўришга бориш суннати муаккада ҳисобланади, ҳатто Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ вожиб ҳам деганлар. Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадисда Набий алайҳиссалом: “Очни тўйдиринглар, беморни зиёрат қилинглар, асирни озод қилинглар”, деганлар (Имом Бухорий ривояти).

Касал кўришга бориш айнан бирор вақтга белгилаб қўйилмаган. Одамларнинг вақти ва беморнинг шароитига қараб зиёратга борилаверади.

Ҳазрати Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: “Ким эрталаб касал кўргани борса, у билан бирга етмиш минг фаришта бирга боради ва кун ботгунича у учун истиғфор айтади. У жаннатда хурмо мевалари билан мукофотланади. Кун ботганидан кейин касал кўргани борган киши билан ҳам етмиш минг фаришта бирга боради ва тонг отгунча унга истиғфор айтади ҳамда у жаннатда хурмо мевалари билан мукофотланади” (Имом Абу Довуд ривояти).

Демак, кеча-ю кундуз беморларни зиёрат қилиш мумкин. Муҳими, беморга малол келадиган вақтда зиёрат қилмаса бас.

Сут, қатиқ каби оқликларни ҳам шомдан кейин олиб бўлмайди, деган гапларнинг динга умуман алоқаси йўқ. Асоси бўлмаган гаплардир.

Муҳаммад Айюбхон домла Ҳомидов

Имом Бухорий мақбараси ислом олами учун табаррук зиёратгоҳлардан бири бўлиб, давлатимиз раҳбари ташаббуси билан бугунги кунда мажмуа қайта қурилмоқда. Қарийб 10 минг намозхонга мўлжалланган масжид, тўртта минора, айвонлар барпо этиляпти. Мажмуа ёнида меҳмонхоналар, автотураргоҳ, автобекат, ошхоналар, савдо расталари, таҳоратхоналар қурилади.

Бу жараён Президентимизнинг доимий эътиборида ва ҳар гал Самарқандга келганида қурилиш ишлари билан танишиб ўз тавсияларини бермоқда. 15 июль куни давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёев Самарқандга ташрифи давомида Имом Бухорий қабрини ҳам зиёрат қилди. Мажмуада амалга оширилаётган кенг кўламли бунёдкорлик ишларини кўздан кечирди.

Ўтган галги ташрифида берилган топшириқлари қай даражада бажарилаётганини кузатди. Зиёратчиларга барча қулайликларни, жумладан, Қуръон ва ҳадис каби муқаддас китобларни эркин ўқиб ўтиришлари учун шароитлар яратиш, мажмуага кираверишдагиларидан ташқари, ичкарироқда ҳам замонавий таҳоратхона қуриш, мақбарага кўтарилишда ногиронлик аравачасида келадиган зиёратчилар учун пандусли йўлаклар барпо этиш ва бошқа масалалар бўйича қўшимча кўрсатмалар берди.

– Иншооллоҳ, бу мажмуа очилганидан кейин зиёратчилар янада кўпаяди. Айниқса, нуронийлар кўп келади. Улар учун барча қулайликларни инобатга олиш керак. Бу жой нафақат диний ва маърифий, балки улкан маданий марказ ҳам бўлиши зарур. Шу боис энг яхши гулчиларни олиб келиб, мажмуани қишин-ёзин гулзор қилиб қўйиш керак, – деди Шавкат Мирзиёев.

Янгиланаётган мажмуа зиёрат туризмининг йирик марказларидан бирига айланиши учун барча имкониятлар мавжудлиги, улардан самарали фойдаланиш зарурлиги таъкидланди.

Маҳмуд ИБОДУЛЛАЕВ,

Имом Бухорий масжиди фахрий имоми

ЎзА.

Яна бошқа қўшимча гаплар

Салафийлар “Аллоҳ осмонда!”, деяр эканлар, ўзларининг гапларини қувватлаш мақсадида бу гапни Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳам айтган, деган маънода “ал-Фиқҳ ал-абсат” ҳамда “ал-Асмо ва-с-Сифот” китобларидан шубҳали иқтибосларни келтираверадилар. Биз юқорида мазкур иқтибосларнинг асли йўқ ва ёлғон эканини кўриб чиқдик. Бор бўлган тақдирда ҳам, уларнинг маъноси салафийлар айтаётгандек эмас, балки бу уларнинг ўзларига қарши фикрлар эканини ҳам аҳли суннат ва жамоат уламоларининг изоҳлари орқали айтиб ўтдик. Худди шундай, салафийларнинг “Бошқа мазҳаббошилар ҳам Аллоҳ таолони осмонда эканини айтган”, деган гаплари ҳам шубҳалидир. Зотан, салафийларнинг Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг гапи деб асли йўқ ва шубҳали иқтибосларни кўтариб юришидан бизда уларнинг салафи солиҳин имомларимизнинг барчасидан келтираётган иқтибослари борасида шубҳа қўзғатаверади ва бу борада бирорта ғуборсиз саҳиҳ ривоятлар етиб келмаган деган ишончни пайдо қилаверади. Улар келтираётган китоб ва манбаларнинг муаллифларига нисбати шубҳалидир ҳамда ривоят ва ҳикоятларнинг асли йўқдир, ровийлари шубҳалидир, манбашунослик ва ҳадисшунослик нуқтаи назаридан заиф ва мавзуъ (тўқима, сохта)дир! Салафийлар ўзларининг гапларини қўллаб-қувватлаш мақсадида бу маълумотларни (фактларни) оммадан яшириб келадилар, айтмайдилар, айтишдан қочадилар. Ана энди, анави салафийлар ўзларининг келтираётган ривоятларининг “саҳиҳ”лигини исботлашга тушиб кетса, ажаб эмас. Лекин, биз бу борада гапни кўпайтирмаслик мақсадида бошқа бир муҳим масалага ўта қоламиз. Чунки, салафийлар ўзларининг ботил эътиқодларини оқлаш мақсадида Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ борасида ишончсиз ва шубҳали ривоятларни бемалол келтириб юрибдиларми, демак, бошқа салафи солиҳин имомларимиз борасида ҳам шундай йўл тутишларининг эҳтимоли катта, дейишимиз мумкин.

Имом ал-Байҳақий раҳимаҳуллоҳ ҳам мазкур “ал-Асмо ва-с-Сифот” асарининг ана шу жойида, яъни, Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг салафийлар иддио қилаётган гапи келган жойида, юқорида айтганимиздек, “агар бу ҳикоят саҳиҳ бўлган тақдирда”, деб туриб, у зотнинг ана шу гапларини таъвил қилишга мажбур бўлганлар. Яъни, Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ мазкур гапни айтишларидан мақсад Аллоҳ таолонинг ерда бўлишини – бирор маконда бўлишини инкор қилиш эди. Шунинг учун у зот оятнинг зоҳирини айтган бўлишлари мумкин. У оят эса Имом ал-Байҳақий раҳимаҳуллоҳ айтишича, “Ё сизлар “осмондаги” зот (Аллоҳ)дан хотиржаммисиз?!”, деган “Мулк” сурасининг 16-17 оятларининг зоҳири бўлиши мумкин. Чунки, Имом ал-Байҳақий раҳимаҳуллоҳ фикрича, биз Аллоҳ таоло зоти тўғрисида ҳеч нарса гапирмаймиз. Имом ал-Байҳақий раҳимаҳуллоҳ ана шу жойнинг ўзида ўз фикрини қувватлаш мақсадида машҳур олим Суфён ибн Уйайна раҳимаҳуллоҳнинг қуйидаги гапларини нақл қилганлар:

ما وصف الله به نفسه فتفسيره قراءته ليس لأحد أن يفسره الا الله تبارك و تعالى او رسله صلوات الله عليهم

“Аллоҳ ўзини васф қилган сифатларнинг тафсири уни қироат қилишдир. Ҳеч бир кимсага уни тафсир қилиш жоиз эмас! Фақатгина Аллоҳ таборака ва таолонинг ва унинг пайғамбарларининг айтганларини такрорлашгина жоиз” (2/866).

Яъни, Имом ал-Байҳақий раҳимаҳуллоҳнинг бу ердаги мақсадлари ўтган уламоларимиз муташобеҳ сифатлар борасида айнан биз айтаётган “тафвиз” йўлини тутганларини англатиш эди. Яъни, Аллоҳнинг бу хилдаги сифатлари тафсир қилинмайди, маъноси айтилмайди, шарҳланмайди, қандайлиги таърифланмайди. “Тафвиз” бу муташобеҳ сифатларнинг маъносини айтмасдан, уларнинг маъносига ва кайфиятига – қандайлигига киришмасдан, уларнинг ҳукмини Аллоҳ таолога ҳавола қилишдир. Шунинг учун ҳам, Суфён ибн Уйайна раҳимаҳуллоҳ: “Ҳеч бир кимсага уни тафсир қилиш жоиз эмас!”, деганлар. Мана шу аксари салафи солиҳин уламоларимизнинг қўллаган услубларидир. Бироқ, анави сохтадан сохта салафийлар эса буни тушунмай, бир неча эҳтимолли ва бир қанча луғавий маънога эга бўлган сифатларда ўзларининг нафси ҳавоси хоҳлаган бир маъносини маҳкам ушлаб олиб, ана шуни салафи солиҳинлар ушлаган маъно деб туҳмат қилмоқдалар. Худди шундай, улар бизнинг буюк имомимиз Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга нисбатан ҳам ёлғон тўқимоқдалар. Аслида, ана шундай туҳматчи ва ёлғончилар кўпайиб кетмасин, деб мутааххирин – кейинги давр уламолари “таъвил” услубини маъқул кўришган эди…

ХУЛОСА

Салафийлар “Аллоҳ осмонда!” дер эканлар, мотуридийларга эътироз билдириб, Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга нисбат қилинувчи “ал-Фиқҳ ал-абсат” номли китобларидан ҳамда муҳаддис Имом ал-Байҳақий раҳимаҳуллоҳнинг “ал-Асмо ва-с-Сифот” номли асарларидан иқтибослар олиб, “Анаа, Абу Ҳанифа ҳам биз айтган гапни айтган!”, деган маънода қичқираверадилар. Салафийлар ўзларининг “Аллоҳ осмонда!” деган гапларига бу иқтибосларни келтириб қўявермасдан, ҳақиқий ҳанафийларга, ҳаққоний мотуридийларга таъна қилаверадилар, булар Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга эргашмайди, деган туҳматни айтаверадилар. Ҳолбуки, таъкидлаб айтаман: минг йиллардан бери ҳанафий олимларининг олдингилари ҳам, кейингилари ҳам Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг ҳар бир гапини, ҳар бир фатвосини, ҳар бир фикрини бирма-бир, батафсил ва мукаммал равишда ўрганиб, таҳлил қилиб чиққанлар. Кейинги давр уламоларини, минг йиллик мотуридий-ҳанафийларни ўтган салафларига, ўзларидан олдин ўтган уламоларга эргашмайди, дейиш ҳақиқатдан ҳам уларга нисбатан бўҳтон ва жуда катта туҳмат ҳисобланади! Зотан, аниқки, улар ўз салафи солиҳинлари, ўзларидан олдин ўтган уламолари, мазҳаббошилари, мужтаҳидларининг гапларини, фикрларини ва фатволарини анави салафийлардан кўра минг чандон яхши билишарди, тўғри тушунишарди.

Мазкур мақолада биз салафийлар келтираётган иқтибосларнинг асли йўқ эканини, Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳеч қаерда, ҳеч қачон “Аллоҳ осмонда!” демаганлигини далиллар билан кўриб чиқдик. Салафийлар бу борада айрим яққол кўриниб турган маълумотларни (фактларни) оммадан яшириб келишларини кўрсатиб бердик. Улар бизнинг буюк имомимиз Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга нисбатан шу ишни қилган эканлар, бошқа мужтаҳид имомларга нисбатан ҳам шу йўлни танлаган бўлсалар ажаб эмас. (Бу ҳақида ҳам алоҳида мақола ёзилмоқда).

Анави салафийлар томонидан Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга нисбат қилинаётган “ал-Фиқҳ ал-абсат” ҳамда “ал-Асмо ва-с-Сифот” китобларидаги гапларнинг асли йўқ, ишончли эмас, заиф, мавзуъ – тўқима ва сохтадир. Уни далил қилиш тўғри эмас! Агар мазкур иқтибосларнинг асли бор деган тақдиримизда ҳам, у салафийлар айтаётган маънода эмас, балки уни ҳақиқий ҳанафий олимлари тушунгандек тушунмоқ даркор бўлади. Бу тушунча эса анави салафийлар айтаётган гапнинг ўзига раддия бўлади.

Анави салафийлар ўзларининг “Аллоҳ осмонда!” деган гапларига далил сифатида оят ва ҳадисларнинг зоҳирий маъносини олиб, “мушаббиҳа”лик йўлини тутишлари сир эмас. Биз юқорида Суфён ибн Уйайна раҳимаҳуллоҳнинг бу борада қандай йўл тутиш лозимлиги ҳақидаги гапларини келтириб ўтдик. Бироқ, замонавий салафийлар унинг гапларига кўнмасдан муташобеҳ оят ва ҳадисларнинг зоҳирий маъноларини ушлаб, уларни ўзлари истаган, ўз тушунчаларидаги маънода деб туриб, ўзгаларни айблайверадилар. (Салафийлар далил қилиб ушлайдиган мазкур оят ва ҳадислар борасида алоҳида мақолалар тайёрламоқдамиз).

Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло мотуридийларни ёмонлашдан чарчамаётган; инсоф доирасидан, улуғларни ҳурмат қилиш чегарасидан тамоман чиқиб кетган сохтадан сохта салафийларга инсофу тавфиқ берсин! Аллоҳ ҳаммамизни ҳақ йўллардан адаштирмасин!

Мақола муаллифи: Ҳамидуллоҳ Беруний.

Илмий маслаҳатчи: Исмоилжон домла Хўқандий.

Камол эт касбким, олам уйидин

Сенга фарз ўлмағай ғамнок чиқмоқ.

Жаҳондин нотамом ўтмак биайниҳ

Эрур ҳаммомдин нопок чиқмоқ.

Бир қарашда мазкур қитъанинг мазмун-моҳиятини тушунишда мураккаблик йўқдек. Зоҳиран олганда, Алишер Навоий панд-насиҳат сифатида бу дунёда яшашдан мақсад комилликка интилиш ва чин инсоний хулқ-атворни шакллантиришни вазифа қилиб қўяётгандек. Бу оламга келган инсон дастлаб ота-онаси парва­ришида бўлиб, меҳр-муҳаббати ва ардоғида вояга етади. Ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳеч бир ота фарзандига гўзал тарбиядан кўра қимматроқ мерос қолдира олмайди” (Имом Термизий ривояти), деб марҳамат қилганлар.

Халқимизда “Қуш уясида кўрганини қилади” деган мақол бежиз айтилмаган. Чунки ота-она қандай инсон бўлса, оилада ўсиб-улғайган бола ҳам улар тарбияси ва таълимини ўзлаштиради. Муайян маънода яхши ё ёмон томонга ўзгаради. Аммо бу инсон учун етарли эмас. Бора-бора бу оламни ўзи идрок этиб, ақл-фаросати билан таниш йўлини тутади. Энди у бир устоз ва мураббийга муҳтожлик сезади.

Устоз ва мураббий ўз билим даражаси, савиясига суянган ҳолда ақли тўлишган боланинг қизиқишига қараб, борлиқ, олам сирларидан воқиф этади. Аммо ай­тиб ўтилганлар камолот касб этишда даст­лабки мартаба ва даража, холос. Шуни аниқлаб олиш лозимки, мазкур қитъада Навоий назарда тутган комиллик мақоми нимаю унинг даражаси қандай? Мўътабар манбаларга мурожаат қилсак, инсонийлик мақоми пастки ва юқори мақомлар – ҳайвонийлик ва малакийлик мақоми ўр­тасида жойлашганини англаймиз. Агар инсон қалби ва руҳини поклаш йўлини тутса, малакийлик мақомига қараб юксалиб боради. Мабодо қалби ва руҳини покламаса, омонат умрини фақат айш-ишрат ва роҳат-фароғатда яшаб ўтишга сарфласа, ўз-ўзидан ҳайвонийлик мақомига тушади.

Ўз нафсини жиловлай олмай, ёмонлик­ларга қўл урган киши азизу мукаррамлик­дан мосуводир. Қуръони каримда бундай келади: «Батаҳқиқ, ким у (нафс)ни пок­ласа, ютуққа эришди. Ва батаҳқиқ, ким у (нафс)ни кирласа, ноумид бўлди» (Шамс сураси, 9–10-оятлар).

Нафсини жиловлаган киши эса жаннатий бўлади: «Аммо кимки Парвардигорининг (ҳузурида) туриши (ва ҳисобот бериши)дан қўрққан ва нафсини ҳаволанишдан қайтарган бўлса, бас, фақат жаннатгина (унга) макон бўлур» (Нозиот сураси, 40–41-оятлар).

Набиййи муҳтарам соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳавойи нафси йўлдан урадиган, нафс қули бўлган банда нақадар ёмондир”, деганлар (Имом Термизий риовяти).

Иброҳим Ҳаққул «Камол эт касбким…» деб номланган мўъжаз рисоласида унга батафсил тўхталиб, бундай фикр билдиради: «Киши ўзини ҳирс, тама, нафс, ғафлат, нодонлик сингари майлларидан покламаса, у ҳеч пайт комил бўлолмайди. Комиллик учун улкан инсоний қалб, уни нурлантирувчи сўнмас ишқ ва кенг қамровли тафаккур зарур. Буларсиз маъ­навий-руҳий мукаммаллик ва ақлий бало­ғат хусусида сўз айтиш мумкин эмас».

Комиллик сари йўл динимиздаги фарз, вожиб ва суннат амалларни ихлос ила адо этишдан бошланади.

Чунончи, Сўфи Оллоёр ҳазратлари:

Шариатсиз киши учса ҳавога,

Кўнгил берма анингдек худнамога, деб бежиз айтмаган.

Комиллик инсон забт этиши мушкул ҳисобланган ёки хаёлий чўққи ҳам эмас. Аммо инсон зотига шу чўққини забт этиш ва бутун куч-қувватию салоҳиятини шун­га қаратиш амр қилинган. Оддийроқ ту­шунтирадиган бўлсак, одамзоднинг ко­милликка интилиши худди талаба топ­ширадиган синов-имтиҳонга ўхшайди. Кимдир бу имтиҳонни муваффақиятли топширса, кимдир яхши тайёргарлик кўр­маганидан синовдан йиқилади. Бунинг учун унга муайян вақт, имконият, куч-қувват ва қобилият ато этилган. Инсон ўзига ато этилган умр, ҳаёт ва бошқа улуғ неъматлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Бироқ мазкур имкониятдан оқилона фойдаланмас экан, бу олам уйидан «ғамнок» ҳолда чиқиши тайин. Бу ақли расо инсон наздида катта ютқизиқ эмасми?

Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида инсоний комиллик мақомига қай тарзда кўтарилиб бориш тасвирлари асосий ўрин тутади. Фарҳод муайян илм, касб-ҳунар эгаллаши ва бу йўлда анча машаққат чекиши самараси ўлароқ инсоний комиллик касб этганини Навоий шундай таърифлайди:

Қуёш янглиғ ёруғ раъйи мунири,

Вале андин ёруқ мофиззамири.

Ваҳоланки, бу илм, касб-ҳунар ва ма­шаққатлар комиллик мақомига кўтари­лиш учун бор-йўғи восита бўлиб хизмат қилганини унутмаслик керак. Фарҳод ўзи эгаллаган илм ва касб-ҳунарлар доирасида чекланиб қолган эмас. У муайян илм ва маҳорат ҳосил қилгандан кейин комиллик пиллапояларидан янада юксалишга қасд айлайди ҳамда ўзи етиб келган комиллик мартабасидан қониқиш ҳис этмайди. Усто­зи Суқрот таълимини олиб, Юнон сафари­га отланади, бу сафари чоғида тўсиқ ва ғов бўлиб турган аждаҳо, Аҳриман дев, те­мир пайкарларни маҳв этиб, комиллик чўққиси сари илгарилаш учун ўзига йўл очади. Натижада басират – қалб кўзи очилиб, бу олам ва борлиқни олдингига нисбатан бошқача идрок этади, унинг сир ва жумбоқлари моҳиятини англайди.

Мазкур қитъа мўъжаз ва оддийдек кў­ринса-да, аммо жуда катта салмоқ ва қам­ровга эга. Навоий одамзод ақли ва та­факкурига хитоб қилиб, қаршисида икки йўл, яъни покланиш ёки покланмаслик масаласига жиддий қараш лозимлигини уқтирмоқда. «Лайли ва Мажнун» дос­тонида Мажнуннинг изтироби ва дардчил нола­ларига аҳамият берилса, нафсини поклаш йўлида қийналиши, бунинг учун ҳаракати сустлигидан зорланишларига гувоҳ бўлади.

Агар теранроқ назар солинса, Мажнун­нинг хатти-ҳаракатлари, атрофидаги одам­ларга бепарво ва лоқайдлиги «пессимист­лик» боис юзага келмаган, балки одамзод эгаллаши лозим бўлган комиллик чўқ­қисини забт этишга қаратилган. Ҳатто саҳрога бориб, у ерда ёввойи ҳайвонлар билан улфат тутинади. Чунки ҳайвонлар Мажнун қалби ва дилига озор етказмайди, уни маломат қилмайди, янаям тўғрироғи, комиллик сари интилишига халақит бермайди. Чунки Мажнун бу оламдан «ғамнок» ҳолда чиқиш қай даражада оғир эканини теран англайди.

Фарҳод ва Мажнун умумлашма ҳамда тўқима образлардир. Бу олам яралганидан бери инсоният комиллик чўққисини забт этишга интилади, аммо қанчадан-қан­чалари бу йўлнинг дастлабки довонида, қанчалари ўртасида қолиб кетган. Шу маънода Фарҳод ва Мажнун инсонларга юксак намуна ва ибрат. Шу вақтга қадар ҳеч ким, ҳатто пай­ғамбар ва авлиё зотлар ҳам комиллик чўқ­қисини забт этганини даъво қилишмаган. Бу комиллик сари интилиб яшашдан фойда йўқ дегани эмас. Чунки ҳамма амалларнинг натижаси ва са­мара­си бу оламда кўринмай­ди. Шу боис бу оламда яшаган инсон худди ҳаммомга ки­риб ювиниб, покланмасдан чиққан ки­ши­дек комиллик сари интилмай, яъни ло­ақал ўзининг одам эканини англамай ҳаёт ке­чириб, бир куни афсус-надомат билан ке­тиши ақлга сиғадими?

Хулоса қилиб айтганда, ҳазрат Навоий ушбу қитъада одамзод мақсади ва диққат-эътиборини улуғ мақомга кўтарилишга қаратиб, ажали етмасдан олдин ўз табиати ва ахлоқини турли иллату ярамас феъл-атвордан поклаб олиш кераклиги ҳақида огоҳлантирмоқда.

Бобомурод ЭРАЛИ,

Алишер Навоий номидаги

Давлат Адабиёт музейи тадқиқотчиси