Барча динлар каби ислом ҳам тушни ғайритабиий ҳодиса сифатида қабул қилади. Қуръони каримда тўғри ва рост туш маъносида “рўё”; аралаш-қуралаш ва ёлғон туш маъносида “ҳулм” сўзининг кўплиги бўлган “аҳлом” қўлланилган.

Ҳазрати Пайғамбаримиз “Юнус” сурасининг 64-оятида Аллоҳнинг дўстларига ваъда қилинган “бушра” (хушхабар) калимасини “мўминнинг саҳиҳ туши” дея тафсир қилиб, “Мўминнинг туши пайғамбарликнинг қирқ олти жуъзидан бир жуъздир” деганлар. Тушнинг нафақат маънавий билим воситаси, балки солиҳ бандалар учун хушхабар ва неъмат эканлигига ишора қилувчи мазкур набавий маълумотлар тасаввуф оламида туш тушунчасининг асоси ҳисобланади.

Аслида илк ваҳий туш орқали келган, туши Аллоҳ томонидан Қуръонда тасдиқланган, барча тушлари саҳиҳ бўлган ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам вақти-вақти билан саҳобаларидан кўрган тушларини айтиб беришларини сўраб, таъбир қилганлар. Туш билан боғлиқ илк таъриф ва таснифларга қўшимча равишда, уларни қандай таъбир қилиш ҳақидаги дастлабки амалий маълумотлар ҳам ҳазрати Пайғамбаримиз томонидан белгиланган. Туш мавзуси илк даврларда жамланган ҳадис китобларидан “рўё”, “таъбир”, “китобур рўё” номлари остида ўрин олган.

Сўфийлар ҳадисларда келган туш ҳақидаги маълумотларга амал қилганлар. Уларга тушларнинг таснифини ўз ичига олган қуйидаги ҳадис асос бўлган: “Қиёмат яқинлашганда, мўминнинг туши камдан-кам ёлғон бўлади. Мўминлардан тушларининг энг тўғриси энг ростгўй бўлганлариникидир. Мусулмоннинг туши пайғамбарликнинг қирқ олти жуъзидан бир жуъздир. Туш учга бўлинади: солиҳ туш Аллоҳ таолодан келган хушхабардир. Иккинчи хил туш шайтоннинг ғамга солишидан иборат бўлади. Учинчи хили эса инсоннинг ботиний нутқидан иборат. Сизлардан бирингиз ўзи ёқтирмаган тушни кўрса, ўрнидан турсин ва нафила ибодат қилсин, тушини ҳеч кимга айтмасин” (Бухорий, “Таъбир”, 26).

Қушайрий, Калабозий ва Ибн Арабий каби мутасаввифлар ўз асарларида тушнинг Қуръоний ва набавий далиллари билан бирга, моҳияти, жойи, турлари ва сўфийлар учун боғлаш хусусияти ҳақида тўхталганлар. Қушайрийнинг фикрича, туш кишилар қалбида яратилган ва белгилаб қўйилган нарсанинг тасаввур ва хаёл орқали идрок этилиши ҳамда ўзига хос кароматдир. Ибн Арабийга кўра, ташқи оламдаги сезги органи билан идрок этиш ҳолатига “кўриш”; уйқу ҳолатида ички сезги аъзоларидан “ҳисси муштарак” билан идрок қилиш ҳолатига “туш” дейилади. Тушлар мисол оламидан шаҳодат оламига акс этган ҳақиқат парчаларидир.

Тушлар Аллоҳдан, фаришталардан ва шайтондан бўлишига кўра учга бўлиб ўрганилганидек, саҳиҳ, руҳоний ва козиб (ёлғон)лигига кўра ҳам таснифланади. Саҳиҳ тушлар пайғамбарлар ва солиҳ бандаларнинг кўрган тушлари бўлиб, ҳеч қандай таъбирга эҳтиёж сезмасдан, шаҳодат оламида айнан рўй беради. Тасаввуф пешволари, сўфийлар бундай тушни маънавий илм усули сифатида кўрганликларини таъкидлайдилар. Руҳоний тушлар малакий (фаришталар келтирадиган) тушлар деб ҳам аталади ва таъбир талаб қилади. Тасаввуф таълимотида муридлар кўрган тушларнинг аксарияти мана шу турга мансуб бўлиб, улар пирнинг таъбири ва назоратига эҳтиёж сезади. Козиб (ёлғон) тушлар Қуръони каримда “адғасу аҳлам” бирикмаси билан ифодаланган чалкаш ва маъносиз тушлардир. Шайтоний тушлар деб ҳам юритиладиган бундай тушлар таъбир қилинмайди.

Алимардон Ҳайитов