Ҳазрат Навоий ўз ижоди учун танлаган тил ўзбек тили бўлгани эътиборидан ўзбек шоири, ўзбек шеърияти мулкининг султони ҳисобланади. Аммо у кишининг асарларининг асл манбаларига назар солинса, уларнинг булоғини суриштирилса, «Навоий – буюк Ислом шоири» экани аниқ равшан бўлади.
Шоирнинг обрўси шу қадар юқори эдики, ҳунармандлар ўз маҳсулотларининг бозоргир бўлиши учун Навоийнинг номи билан атар эдилар.
Навоийнинг қулоғи оғриб қолади ва рўмол боғлаб юради. Буни кўрган Ҳирот аёллари рўмолларини қийшайтириб ўраб, бу усулни “Нози Алишерий” деб атайдилар.
Ҳусайн Бойқаро Алишер Навоийни шундай улуғлайди:
Эрур сўз мулкининг қаҳрамони,
Эрур гар чин десанг — соҳибқирони.
Ҳазратнинг деярли барча асарларида ояту-ҳадисларнинг, айниқса ислом тасаввуфининг, исломий ҳикматнинг ифори шундоқ уфуриб туради.
Мовароуннаҳр маданий-маънавий муҳитида Алишер Навоий Қуръон илмлари, жумладан тафсир илмини ривожлантириш мақсадида мазкур соҳага ўз даврининг етук олим ва муфассирларини жалб қилган ҳамда уларга ҳомийлик ҳам килганлар.
Ҳазрат Навоий ўз асарларида Қуръони каримдан ҳам кенг фойдаланган. Унинг “Хамса”, “Ситтаи зарурия”, “Насойим ал-муҳаббат”, “Тарихи анбиё ва ҳукамо”, “Сирож ал-муслимин” каби асарларида, умуман назм ва насрдаги ёзма меросида ислом масалалари бўйича кўп ҳолларда Қуръон оятларига асосланган мулоҳазалар баён қилинганини кўриш мумкин.
Ҳусайн Воиз Кошифийнинг илмий фаолиятига назар соладиган бўлсак, у зотнинг қаламига мансуб “Жавоҳир ат-тафсир” ва “Мавоҳиби Алийя” асарлари бевосита Алишер Навоийнинг таклифи ва ҳомийлиги остида ёзилган.
Навоий катта мулкдор бўлиб, бойлик ва унга кишининг муносабати қандай бўлишини ўз ҳаётларида кўрсатиб бердилар.Ўзларига тегишли боғлар экин майдонлари ва дўконлардан катта миқдорда даромад олганлар ва бу даромадларнинг деярли ҳаммасини инсонпарварлик, халқпарварлик ва ободончилик мақсадларига сарфлаган.
Макоримул ахлоқда Хондамир ҳазрат Навоий қурдирган иншаотларни келтиради. Жумладан 40 дан ошиқ работлар, 30 га яқин ҳовузлар, 20 дан ортиқ кўприк, 9 та ҳаммом,
Навоий Қуръони карим таъсири борасида «Тарихи анбиё ва ҳукамо» асарини ёзган. Одам атодан тортиб, Нуҳ, Исо, Яъқуб, Сулаймон, Юсуф, Довуд ва бошқа пайғамбарлар ҳақида маълумотлар берилади.
Навоий Қуръони карим таъсирида «Сирож-ул муслимин» номли китоб ёзади. Бу китобда шариат аҳкомларини, Аллоҳнинг саккиз сифатини англатганидан сўнг, Ислом асосларини назмда баён этади.
Ҳазрат Навоий бутун ҳаёти ва ижодини Қуръон оятлари, ҳадислар асосига қурган комил мусулмоннинг ибратли намунасидир.
Шоир ҳамиша Қуръон ўқишни ва унга амал қилишни комилликнинг асосий шарти деб тушунади.
Олам эли ичра гар гадо, гар шоҳ эрур,
Не дардки, ул кўнгли аро ҳамроҳ эрур.
Қуръонни тиловат этсун ар огоҳ эрур,
Эл кўнглига чун даво Каломуллоҳ эрур.
Навоий уч марта ҳаж сафарига отланган. Икки марта шоҳ турли баҳоналар билан рухсат бермагач, учинчи марта юзма-юз айтишга андиша қилган ҳолларида гапларини хат орқали баён қилади. Ҳусайн Бойқаро ҳам Навоийга хат орқали жавоб беради.
Жумладан, бундай дейди:
«Сиз Хуросонда турар экансиз, ҳар қандай илтимосингиз бўлса, ҳурмат билан қабул қилинади. Мен шуни жуда аниқ биламанки, агар бу давлат сизнинг шарофатли вужудингиздан ҳоли бўлса, айрим шахслар ва халқ орасидаги ўзбошимчалик аҳвол ихтилофга айланиб кетади».
Унинг қувваи ҳофизаси жуда кучли эди. Шоир болалигида Қуръондан ташқари Фаридуддин Атторнинг «Мантиқут тайр» достонини ҳам ёд олган. Навоий йигитлик чоғлари 50 минг байт ғазални ёд билган.
Шоир ижодида Қуръон ва ҳадис ифодаси.
وَنُنزلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلا خَسَارًا } الإسراء: 82
Бил, кўнгулга истасанг шифони ўқумоқ,
Ким келди кўнгул шифоси они ўқумоқ,
Абдурраҳмон Жомий раҳматуллоҳи алайҳ форс тилида «Арбаъин» тузиб, унда фазилатли амалларга доир қирқта ҳадисни шеърий тўртликлар билан таржима қилган. Кейинроқ у кишининг хос шогирди, мумтоз шоир Мир Алишер Навоий ҳам устоз йўлидан бориб, ўзининг «Арбаъин» асарини битган.
Унинг энг кўзга кўринган асари, шубҳасиз, «Арбаъин» китобидир.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِهِ وَيَدِهِ». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Мусулмонлар унинг тили ва қўлидан омонда бўлган киши мусулмондир», дедилар».
Шоир ёзади:
Ким мусулмонлиғ айласа даъво,
Чин эмас гар фидо қилур жонлар.
Ул мусулмондурурки, солимдур.
Тилию илгидин мусулмонлар.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «وَالْكَلِمَةُ الطَّيِّبَةُ صَدَقَةٌ». مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ва яхши сўз ҳам садақадир », дедилар».
Шоир ёзади:
Яхши сўз бирла ҳожат аҳлин сўр,
Бермасанг яхши тўъмадин нафақа.
Не учунким Расул қавли билан
Яхши сўз бордур ўйлаким садақа.
Хулоса шулки,
Аристотель, Суқрот, Афлотун, Софокл ўз ижодлари сабаб она тилларини Оврўпада мумтоз қилдилар.
Шарқ оламида форс-тожик адабий тилини Фирдавсий, Низомий, Жомий каби достоннавислар, Саъдий Шерозий, Хўжа Ҳофиз каби ғазалнавислар, Фаридиддин Аттор каби тасаввуф устозлари мумтозлик даражасига кўтарган эдилар.
Туркийзабон адабиётда эса «Насойим ул-муҳаббат», «Маҳбуб ул-қулуб», «Муҳокамат ул-луғатайн» каба асарларни ёзилиши билан Ҳазрат Алишер Навоий ўзбек тилини мумтозлик чўққиларига олиб чиқдилар. Ҳаттоки иш юритишга оид юридик тилнинг мумтоз намунасини биринчи бўлиб Алишер Навоий «Вақфия» асарида шакллантириб бердилар.
Мумтозлик — чиндан ҳам мисли йўқ нодир бир афзалиятки, ғарб адабиётларидаги «классика» деган тушунчаси мос келади.
Аристотель ва Платон каби қадимги юнон алломаларининг асарлари ўз ватанларида йўқолиб кетади. Классик юнон тили янги Грецияда истеъмолдан чиқди. Классик лотин тили ҳам «ўлик» тилга айланади, фақат илм-фан ва тиббиётда терминлари қолди халос.
Бизнинг мумтозадабиётимизнинг нодир дурдоналари шукрлар бўлсинки қўлимизда. Бугун уни асраб авайлаш баробарида китобхон ҳалқимизга етказишимиз зарур.
2011 йилда Ғофур Ғулом нашриётидан ўн жилдлик тўлиқ тўплами чиқди. Лекин бу борада ишларимиз кўламини кенгайтиришимиз керак. Айнан шу тўлиқ тўпламни тўлалигича электрон кўринишда ҳам интернет тармоғига жойлаштириш муҳим ишларимиздан.
Бир гуруҳ адабиётшунос олимлар Алишер Навоий қомусий луғати устида самарали меҳнат қилдилар.
Навоий «Хамса»сининг ёзилганига беш юз йилдан ортиқ вақт ўтди. Шу асрлар давомида унинг айтганлари чиндан ҳам эл-юртга марғуб, кўнгилларга маҳбуб бўлди.
Деганимни улусқа марғуб эт!
Ёзғонимни кўнгулга маҳбуб эт!
Навоий асарларида ёр, дилдор, дилбар, гулрў- Аллоҳ ва унинг расули
Жом-орифнинг қалби.
Майхона -ҳонақоҳ ёки пир ҳузури.
Мастлик -Аллоҳ ва унинг расулига ошиқлиқ ва шу муҳаббат ила ҳузурланиш.
Фейсбук ижтимоий тармоғида бир гуруҳ ёшлар ҳазрат Навоийнинг уйланмаганлари ҳақида бахс юритмоқдалар. Шу масалада тортишганларини кўрдим. Ҳатто нолойиқ фикрлар билдирилган. Уларнинг ичида масалага ҳазил билан қараганлар ҳам учради.
Ёки «Келмади» ғазали остидаги комментларни ўқисангиз ачинасиз. Ҳатто баъзи адабиётшунослар “гулрў келмади” ни кўз ёшим келмади деб талқин қилибдилар
Кеча келгумдур дебон Ул сарви гулрў келмади,
Кўзларимга кеча тонг Отгунча уйқу келмади.
Демак бугун Навоийни чин маънода англаш даври келди.
Раҳимберди Раҳмонов, Тошкент шаҳар бош имом-хатиби
