Тўлиқ исми Абул Қосим Маҳмуд ибн Умар ибн Муҳаммад ибн Умар ал-Хоразмий аз-Замахшарий бўлиб, тафсир, ҳадис, наҳв, тилшунослик ва баён илмининг буюк имоми. Маҳмуд Аз-Замахшарий 467 ҳижрий сананинг Ражаб ойида чоршанба куни, мелодий ҳисоб билан 1074 йилда Замахшарда таваллуд топганлар. Ҳаётлари давомида бир неча марта Маккаи мукаррамага бориб, бир қанча муддат Масжидул ҳаром яқинида истиқомат қилганлари туфайли Жоруллоҳ (Аллоҳнинг қўшниси) деган номга сазовор бўлганлар.
Ибн Холликон[1] айтадилар: “Аз-Замахшарий ўз асрининг тенгсиз имоми эди. Узоқлардан унинг илмини истаб келишар эди. Мўътазилий эътиқодида бўлиб, уни ошкора намойиш қилар, уни эълон ва изҳор қилишдан хижолат тортмас эди”.
Аз-Замахшарий ақидада (усулда) мўътазилий, фиқҳда (фуруъда) ҳанафий мазҳабида бўлганлар. У зот ўзларининг ақидавий мазҳаблари бўлмиш мўътазилийликни ўз китобларида ифода этар, илмий мажлисларда бу ҳақда очиқ-ойдин гапирар эдилар. Уламолар Аз-Замахшарийнинг мўътазилий бўлишига қарамай унинг араб тилида балоғат ва фасоҳат ила ёзган китобларига тан беришар, унинг китобларини ривоят қилиш учун ундан ижоза беришини сўраб келишар эдилар.
Аз-Замахшарий кўплаб китоб ва асарлар таълиф этганлар. Жумладан, тилшунослик ва балоғатга оид “Асосул балоға”, “Ал-Фоиқ фи ғарибил ҳадис”, “Муқаддиматул адаб”, “Ал-Қистос фи илмил аруз”, “Ал-Мустақсо фил амсол”, наҳв илмига оид “Ал-Муфассал фи санаъатил эъроб”, “Ал-Муфрад ал-муаллаф”, “Ал-Анмузаж”, ҳадис, фиқҳ ва зуҳдга оид китобларидан “Муштабаҳ асамий ар-рувот”, “Ар-Роиз фи илмил фароиз”, “Атвоқуз заҳаб”, “Китабун насоиҳ”, география ва геодезияга оид “Китабул амкинати вал жибали вал мияҳи” асарларидир. Аз-Замахшарийнинг одобга оид мақомотлари мавжуд бўлиб, уларни “Мақомотуз замахшарий” дейилади ва у муқаддима, хутба ва элликта мақоладан таркиб топган. Аз-Замахшарийнинг барча асарлари ўзининг соҳасидаги энг мўътабар китоблардан бўлиб, айниқса, “Ал-Кашшоф” номи билан шуҳрат қозонган тафсир китоби Аллоҳ таолонинг каломини тушунишни истаган муфассир уламоларнинг асосий манбаларидан бирига айланган.
“Ал-Кашшоф” тафсирининг тўлиқ номланиши الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل في وجوه التاويل “Ал-Кашшоф ан ҳақоиқ ғовамизит танзил ва уюнил ақовийли фи вужуҳит таъвил” (Танзил (Қуръон)нинг тушуниш қийин бўлган ўринларининг ҳақиқий маъносини ҳамда таъвил қилишда сўзларнинг кўзларини очиб берувчи)дир.
Аз-Замахшарий раҳматуллоҳи алайҳи “Ал-Кашшоф” асарининг муқаддимасида унинг ёзилиш тарихини баён қилиб туриб, жумладан шундай деганлар: “Ушбу тафсир Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳунинг халифалик қилган муддатларидек вақтда (яъни, икки йилу икки ойда) ёзиб тугатилди. Аслида буни тугатиш учун ўттиз йилдан кўпроқ вақт чамаланган эди. Бу ҳам бўлса ушбу Байтул Ҳаром (Каъбаи муаззама)нинг шарофати, қолаверса, Буюк Ҳарамнинг баракотидан менга аталган насиба туфайлидир. Аллоҳ таолодан сўрайман ушбу тафсирни ёзиш туфайли менга етган чарчоқни тўзахдан нажоб топишимга сабаб қилса, сирот кўпригидан ўтишда атрофимга нур қилса ва У қандай ҳам яхши сўралгучидир”.
Аз-Замахшарий раҳматуллоҳи алайҳи ўзиларининг тафсир китобларини мўътазилий мазҳабининг ақидаси, хусусан бешта асосига мувофиқ баён қилганлар. Улар: тавҳид, адл, ваъд ва ваъийд, икки манзила ўртасидаги манзила ҳамда амри маъруф ва наҳйи мункардир. “Ал-Кашшоф” тафсирини ўқувчи ундаги мўътазилий фикрларга чалғиб қолмаслиги учун хошиясида иккита китоб билан бирга чоп этилиши одатга айланган. Улар: Ибнул Мунир ал-Искандарийнинг الانتصاف فيما تضمنه الكشاف من الاعتزال “Ал-Интисоф фима тазомманаҳу ал-кашшоф минал иътизол” (Ал-Кашшоф тафсири ўз ичига олган мўътазилий фикрларга нисбатан инсоф назари билан боқиш) китоби ва Ибн Ҳажар ал-Асқалонийнинг الكافي الشاف في تخريج أحاديث الكشاف “Ал-Коф Аш-Шоф фи тахрижи аҳодис ал-кашшоф” (Ал-Кашшоф тафсиридаги ҳадисларни тахриж қилишга кифоя қилувчи) китобидир.
Тафсирнинг ўзига хос жиҳати шундан иборатки, унда ҳар бир оят тўлалигича тафсир қилинмайди, балки фақат тафсир қилинишга муҳтож бўлган калималарга маъно ёзилади.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси кутубхонасида “Ал-Кашшоф” асарининг энг қадимий қўлёзмаларидан бири сақланади. Ушбу қўлёзма “Ал-Кашшоф” асарининг бешинчи жилди бўлиб, у Ҳужурот сурасидан Нос сурасигача бўлган қисмини ўз ичига олган. Жами 319 варақдан иборат бўлган ушбу қўлёзма нусхаси насх хатида билитган, ҳошияси настаълиқ хатида ёзилган. Унда “ушбу қўлёзма 694 ҳижрий сана 18 зулқаъда жума куни кўчириб битилган”, деган ёзув бор. Хаттотнинг номи маълум эмас. Қўлёзманинг ўлчами бўйига 30 см. энига 18,5 см. қалинлиги 8,5 см.ни ташкил этиб, Самарқанд қоғозига ёзилган. Ушбу қўлёзманинг нодир нусха эканлигига унда битилган қуйидаги маълумотлар ҳам далолат қилади: Аз-Замахшарий айтадилар: “Ушбу нусха қораламадан оққа кўчирилган биринчи асл нусха бўлиб, у муборак ҳарамда ёзилган асл Кашшоф дейилади. Одамлар уни юз-кўзларига суртишга, уни ўқиб осмондан баракотлар ёғилиши, қурғоқчилик йилларида ёмғир ёғишини сўраб васила қилишларига лойиқдир. Ушбуни ёзнинг иссиқ кунларидан бирида, Каъбанинг рўбарўсида, Аллома мадрасаси расми туширилган Ажёд эшигидан кираверишдаги Сулаймонийя ҳовлиси томонида, душанба куни, чошгоҳ вақти, Рабиул охирнинг йигирма учинчи куни, беш юз йигирма саккизинчи йили ёзиб тугатдим”.
Аз-Замахшарий раҳматуллоҳи алайҳи 538 ҳижрий, 1143 ёки44 милодий санада вафот этганлар. Аллоҳ таоло Ўз раҳматига олган бўлсин.
[1] . Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Абу Бакр ибн Холликон – “Вафаётул аъён ва анбау абнаиз заман” номли машҳур уламоларнинг таржимаи ҳолига бағишланган китоб муаллифи.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси раисининг
биринчи ўринбосари Ҳомиджон Ишматбеков.
