Ислом тарихига назар солар эканмиз, шу кунга қадар эътиқодий муҳим масалаларда тўғри йўлдан оғиб адашган, бошқаларни ҳам домига тортиб кетган кўплаб тоифа ва оқимларга гувоҳ бўламиз. Хавориж, шиа, жаҳмия, мўътазила, азориқа, қадария ва ҳоказо номларни келтириш мумкин. Дин душманлари тарафдан ҳар бир даврда турлича фитна иғво йўллари билан бу каби оқимлар ўртага чиқаверган, аҳли ҳақ олимлар томондан эса оммани уларнинг залолатларидан огоҳлантириш, уларга қарши илмий раддиялар ҳам изчил амалга ошириб борилаверган. Ва бу ҳол то даври қиёматгача давом этса ҳам ажабмас.

Буюк тобеинлардан Ҳасан ал-Басрий суҳбатларида тингловчилик қилиб юрган Восил ибн Ато номли шахс устози жамоасидан ажраб чиқди. У ўша даврда аҳли сунна ақидасидан ўзининг “ал-манзила байнал-манзилатайн” яъни, “оралиқ манзил” тушунчаси билан ажраб чиққан эди. Унинг иддаосича катта гуноҳ қилганлар иймонидан ажрайди бироқ, кофир ҳам бўлмайди. Улар иймон ва куфр оралиғида аросатда қоладилар деб аҳли суннага хилоф қилганди. Унинг шу мухолафати туфайли унга ва унинг издошларига Ислом тарихида “мўътазилий” деб ном берилди.

Бу тоифа кейинчалик қадария ва жаҳмия тоифаларининг ботил ақидавий мафкураларини ўзида жамлаб бироз ривожланди ҳам. Мўътазилийлар маълум вақт гуриллаб давр сурган бўлса-да, аҳли сунна уламоларининг саъй-ҳаракатлари натижасида бу тоифа вакиллари кейинчалик батамом тугатилган. Лекин шунга қарамасдан уларнинг ақидавий давомчилари янги-янги номлар билан ора-орада бўй кўрсатиб туради. Шулардан бири “Ҳизбут-таҳрир” оқимидир!

Ҳизбут-таҳрирчиларнинг бидъий қарашларидан бири “инсон амаллари (ҳар қандай ҳатти-ҳаракатлари)нинг яралиши масаласи”га доир бўлиб, уларнинг иддаосича инсоният ўз амалларини ўзи яратади, Аллоҳ эмас. Бу ақиданинг асли эгаси тарихда қолиб кетган “уммат мажусийлари” деган жирканч лақабга ҳақли равишда эга бўлган жаҳмийлар бўлиб, улардан Восил ибн Ато бошлиқ мўътазилийларга мерос қолган эди.

Ҳизбчилар раҳнамоси Тақиюддин Набаҳоний “аш-Шахсийят ул-исломийя” номли асарида ўзининг жаҳмия ва мўътазилалар билан бу масалада ҳамфикр эканини исбот этган ва бу ҳақида у шундай ёзади:

“Бу феъллар (яъни инсон амаллари), уларни қазога дахли йўқ, қазони ҳам уларга дахли йўқдир. Чунки инсон ўз феълларини ўз ихтиёри ила амалга оширади. Шунга кўра, ихтиёрий амалларнинг Аллоҳнинг тақдир ва қазосига кирмайди”. (Тақиюддин Набаҳоний. “аш-Шахсийят ул-исломийя” 1-жуз. 1-қисм. 71-Б ).

Шунингдек, айни ўша асарда яна шундай дейди:

“Инсонга бериладиган савоб ва уқубатни ҳидоят ва залолатга боғлиқ деб билиш шуни англатадики, ҳидоят ва залолат аслида инсоннинг феъли, Аллоҳга боғлиқ эмас”. (Тақиюддин Набаҳоний. “аш-Шахсийят ул-исломийя” 1-жуз. 1-қисм. 74-Б ).

Унинг бу фикри “Низомул-ислом” (Ислом низоми) номли китобининг 22-бетида ҳам ўз аксини топган.

Жаҳмия, қадария ва мўътазилаларнинг замонамизда янги пайдо бўлган авлодлари саналмиш ҳизбут-таҳрирчиларга бу масалада рад жавобларидан олдин шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, “инсон амалларининг яралиш” масаласи муҳим ва ўта жиддий ақидавий масалалардан биридир. Юқорида айтиб ўтилганидек, бу масалада биринчи бўлиб аҳли суннага мухолиф бўлганлар уммат мажусийлари—жаҳмийлар бўлган.

Аҳли сунна таълимоти бўйича бутун коинотда ҳар бир мавжудот, ҳаракот-у саканот, ихтиёрий-ғайри ихтиёрий феълларнинг ягона яратувчиси Аллоҳ таолонинг якка ўзидир! Ҳа, Аллоҳ ҳамма нарсани яратувчиси, Холиқидир! Инсоният ҳаракатлари, амалларини Аллоҳ яратмаган дейишлик бу Ер-осмонни Аллоҳ яратмаган деб эътиқод қилиш билан бир хилдир!

Буюк ватандошимиз, ҳадис илмининг султони имом Бухорий ҳазратлари ҳам ўз даврида бу ақида эгаларига етарлича раддиялар қилган. Ул зот бу мавзуда “Халқу афъолил-ибод вар-рад ъалал-жаҳмия ва асҳабит-таътил” номли йирик раддия асарини битганлар. Мазкур асарида шундай дейдилар:

فاما أفعال العباد، فقد حدثنا علي ابن عبد الله، قال: حدثنا مروان إبن معاوية، قال: حدثنا أبو مالك، عن ربعي بن حراش عن خذيفة، قال: قال النبي صلي الله عليه و سلم: «إن الله يصنع كل صانع و صنعته» و تلا بعضهم عند ذلك: «و الله خلقكم و ما تعملون» فاخبر ان الصانعات و اهلها مخلوقة

“Энди, бандаларнинг феъллари масаласига келсак, бас бу ҳақда Али ибн Абдуллоҳ Марвон ибн Муовиядан, у киши Абу Моликдан, укиши Рибъий ибн Ҳирашдан, у киши Хузайфа розияллоҳу анҳудан қуйидагича ривоят қилган: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Албатта, ҳар бир саноатчи ва уларнинг ижодини Аллоҳ яратади”. Шу ҳадис айтилган чоғда баъзилар бунга дастак сифатида ушбу ояти каримани тиловат қилганлар: “Ваҳолбуки, сизларни ҳам ва сизлар қилиб турган амалларни ҳам Аллоҳ яратган”(Вас-соффат / 96). Бас, Аллоҳ таоло хабар бердики, ҳар бир иш ва уни қилувчи саноатчилар Аллоҳ таоло тарафдан яратилгандир”. (Имом Бухорий. Халқу афъолил-ибод вар-рад ъалал-жаҳмия ва асҳабит-таътил. 2-Ж. 66-Б. 124-ҳадис).

Аслида жаҳмийлардан қолган пуч ақидани рад этиш учун мана ша ҳадис тоғни талқон қилгудек кучли далил бўлса-да, муммонинг жиддийлиги туфайли имом Бухорий ҳазратлари яна бир қанча далилларни келтирганлар. Жумладан машҳур тобеин Товус ал-Ямоний раҳматуллоҳи алайҳнинг “Расулуллоҳнинг кўплаб саҳобалари билан учрашганман. Уларнинг ҳаммаси “ҳамма нарса Аллоҳнинг тақдири билан боғлиқдир” деб айтардилар”—деган сўзларини ҳам илова қилган.

Яна бир ривоятида эса Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг: “Ҳамма нарса Аллоҳнинг тақдири билан бўлади, ҳатто қўлингни сонинг устига қўйишинг ҳам”—деган қавлини келтирган. (Ўша манба. 69- Б. 131-Ҳадис).

Имом Бухорий ҳазратлари мавзуга доир йигирмага яқин ҳужжатлар келтиргач, ўзларининг хулосаларини шундай изҳор этадилар:

حركاتهم، و اصواتهم، و إكتسابهم، و كتابتهم مخلوقة

“Бандаларнинг ҳаракатлари, товушлари, касб-корлари, ёзув-чизувлари (Аллоҳ тарафдан) яратилгандир…” (Ўша манба.70- Б.).

Имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳ тақдим қилган далиллардан хулоса қилиб шундай дейишимиз мумкин: Ўтган асримизнинг иккинчи ярмида хуруж қилган, жаҳмий ва мъътазилийларнинг мафкуравий давомчилари бўлмиш ҳизбут-таҳрирчилар тўғри йўлда эмас! Улар танлаган ақида салафи-солиҳлар ақидасига батамом зиддир! Уларга эргашганлар ҳақ йўлдан оғишганлардир! Аллоҳ таоло барчамизни бидъат ва залолат аҳлига қўшилиб қолишдан Ўзи асрасин!

1. Ислом тарихига назар солар эканмиз, шу кунга қадар эътиқодий муҳим масалаларда тўғри йўлдан оғиб адашган, бошқаларни ҳам домига тортиб кетган кўплаб тоифа ва оқимларга гувоҳ бўламиз. Хавориж, шиа, жаҳмия, мўътазила, азориқа, қадария ва ҳоказо номларни келтириш мумкин. Дин душманлари тарафдан ҳар бир даврда турлича фитна иғво йўллари билан бу каби оқимлар ўртага чиқаверган, аҳли ҳақ олимлар томондан эса оммани уларнинг залолатларидан огоҳлантириш, уларга қарши илмий раддиялар ҳам изчил амалга ошириб борилаверган. Ва бу ҳол то даври қиёматгача давом этса ҳам ажабмас.

Буюк тобеинлардан Ҳасан ал-Басрий суҳбатларида тингловчилик қилиб юрган Восил ибн Ато номли шахс устози жамоасидан ажраб чиқди. У ўша даврда аҳли сунна ақидасидан ўзининг “ал-манзила байнал-манзилатайн” яъни, “оралиқ манзил” тушунчаси билан ажраб чиққан эди. Унинг иддаосича катта гуноҳ қилганлар иймонидан ажрайди бироқ, кофир ҳам бўлмайди. Улар иймон ва куфр оралиғида аросатда қоладилар деб аҳли суннага хилоф қилганди. Унинг шу мухолафати туфайли унга ва унинг издошларига Ислом тарихида “мўътазилий” деб ном берилди.

Бу тоифа кейинчалик қадария ва жаҳмия тоифаларининг ботил ақидавий мафкураларини ўзида жамлаб бироз ривожланди ҳам. Мўътазилийлар маълум вақт гуриллаб давр сурган бўлса-да, аҳли сунна уламоларининг саъй-ҳаракатлари натижасида бу тоифа вакиллари кейинчалик батамом тугатилган. Лекин шунга қарамасдан уларнинг ақидавий давомчилари янги-янги номлар билан ора-орада бўй кўрсатиб туради. Шулардан бири “Ҳизбут-таҳрир” оқимидир!

Ҳизбут-таҳрирчиларнинг бидъий қарашларидан бири “инсон амаллари (ҳар қандай ҳатти-ҳаракатлари)нинг яралиши масаласи”га доир бўлиб, уларнинг иддаосича инсоният ўз амалларини ўзи яратади, Аллоҳ эмас. Бу ақиданинг асли эгаси тарихда қолиб кетган “уммат мажусийлари” деган жирканч лақабга ҳақли равишда эга бўлган жаҳмийлар бўлиб, улардан Восил ибн Ато бошлиқ мўътазилийларга мерос қолган эди.

Ҳизбчилар раҳнамоси Тақиюддин Набаҳоний “аш-Шахсийят ул-исломийя” номли асарида ўзининг жаҳмия ва мўътазилалар билан бу масалада ҳамфикр эканини исбот этган ва бу ҳақида у шундай ёзади:

“Бу феъллар (яъни инсон амаллари), уларни қазога дахли йўқ, қазони ҳам уларга дахли йўқдир. Чунки инсон ўз феълларини ўз ихтиёри ила амалга оширади. Шунга кўра, ихтиёрий амалларнинг Аллоҳнинг тақдир ва қазосига кирмайди”. (Тақиюддин Набаҳоний. “аш-Шахсийят ул-исломийя” 1-жуз. 1-қисм. 71-Б ).

Шунингдек, айни ўша асарда яна шундай дейди:

“Инсонга бериладиган савоб ва уқубатни ҳидоят ва залолатга боғлиқ деб билиш шуни англатадики, ҳидоят ва залолат аслида инсоннинг феъли, Аллоҳга боғлиқ эмас”. (Тақиюддин Набаҳоний. “аш-Шахсийят ул-исломийя” 1-жуз. 1-қисм. 74-Б ).

Унинг бу фикри “Низомул-ислом” (Ислом низоми) номли китобининг 22-бетида ҳам ўз аксини топган.

Жаҳмия, қадария ва мўътазилаларнинг замонамизда янги пайдо бўлган авлодлари саналмиш ҳизбут-таҳрирчиларга бу масалада рад жавобларидан олдин шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, “инсон амалларининг яралиш” масаласи муҳим ва ўта жиддий ақидавий масалалардан биридир. Юқорида айтиб ўтилганидек, бу масалада биринчи бўлиб аҳли суннага мухолиф бўлганлар уммат мажусийлари—жаҳмийлар бўлган.

Аҳли сунна таълимоти бўйича бутун коинотда ҳар бир мавжудот, ҳаракот-у саканот, ихтиёрий-ғайри ихтиёрий феълларнинг ягона яратувчиси Аллоҳ таолонинг якка ўзидир! Ҳа, Аллоҳ ҳамма нарсани яратувчиси, Холиқидир! Инсоният ҳаракатлари, амалларини Аллоҳ яратмаган дейишлик бу Ер-осмонни Аллоҳ яратмаган деб эътиқод қилиш билан бир хилдир!

Буюк ватандошимиз, ҳадис илмининг султони имом Бухорий ҳазратлари ҳам ўз даврида бу ақида эгаларига етарлича раддиялар қилган. Ул зот бу мавзуда “Халқу афъолил-ибод вар-рад ъалал-жаҳмия ва асҳабит-таътил” номли йирик раддия асарини битганлар. Мазкур асарида шундай дейдилар:

فاما أفعال العباد، فقد حدثنا علي ابن عبد الله، قال: حدثنا مروان إبن معاوية، قال: حدثنا أبو مالك، عن ربعي بن حراش عن خذيفة، قال: قال النبي صلي الله عليه و سلم: «إن الله يصنع كل صانع و صنعته» و تلا بعضهم عند ذلك: «و الله خلقكم و ما تعملون» فاخبر ان الصانعات و اهلها مخلوقة

“Энди, бандаларнинг феъллари масаласига келсак, бас бу ҳақда Али ибн Абдуллоҳ Марвон ибн Муовиядан, у киши Абу Моликдан, укиши Рибъий ибн Ҳирашдан, у киши Хузайфа розияллоҳу анҳудан қуйидагича ривоят қилган: Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Албатта, ҳар бир саноатчи ва уларнинг ижодини Аллоҳ яратади”. Шу ҳадис айтилган чоғда баъзилар бунга дастак сифатида ушбу ояти каримани тиловат қилганлар: “Ваҳолбуки, сизларни ҳам ва сизлар қилиб турган амалларни ҳам Аллоҳ яратган”(Вас-соффат / 96). Бас, Аллоҳ таоло хабар бердики, ҳар бир иш ва уни қилувчи саноатчилар Аллоҳ таоло тарафдан яратилгандир”. (Имом Бухорий. Халқу афъолил-ибод вар-рад ъалал-жаҳмия ва асҳабит-таътил. 2-Ж. 66-Б. 124-ҳадис).

Аслида жаҳмийлардан қолган пуч ақидани рад этиш учун мана ша ҳадис тоғни талқон қилгудек кучли далил бўлса-да, муммонинг жиддийлиги туфайли имом Бухорий ҳазратлари яна бир қанча далилларни келтирганлар. Жумладан машҳур тобеин Товус ал-Ямоний раҳматуллоҳи алайҳнинг “Расулуллоҳнинг кўплаб саҳобалари билан учрашганман. Уларнинг ҳаммаси “ҳамма нарса Аллоҳнинг тақдири билан боғлиқдир” деб айтардилар”—деган сўзларини ҳам илова қилган.

Яна бир ривоятида эса Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг: “Ҳамма нарса Аллоҳнинг тақдири билан бўлади, ҳатто қўлингни сонинг устига қўйишинг ҳам”—деган қавлини келтирган. (Ўша манба. 69- Б. 131-Ҳадис).

Имом Бухорий ҳазратлари мавзуга доир йигирмага яқин ҳужжатлар келтиргач, ўзларининг хулосаларини шундай изҳор этадилар:

حركاتهم، و اصواتهم، و إكتسابهم، و كتابتهم مخلوقة

“Бандаларнинг ҳаракатлари, товушлари, касб-корлари, ёзув-чизувлари (Аллоҳ тарафдан) яратилгандир…” (Ўша манба.70- Б.).

Имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳ тақдим қилган далиллардан хулоса қилиб шундай дейишимиз мумкин: Ўтган асримизнинг иккинчи ярмида хуруж қилган, жаҳмий ва мъътазилийларнинг мафкуравий давомчилари бўлмиш ҳизбут-таҳрирчилар тўғри йўлда эмас! Улар танлаган ақида салафи-солиҳлар ақидасига батамом зиддир! Уларга эргашганлар ҳақ йўлдан оғишганлардир! Аллоҳ таоло барчамизни бидъат ва залолат аҳлига қўшилиб қолишдан Ўзи асрасин!

Ботиржон домла ТОЖИБОЕВ

Андижон шаҳар “ҒИШТЛИ”

жоме масжид имом-хатиби