«Эй мўминлар! Аллоҳдан қўрқингиз ва тўғри сўзлангиз! (Шунда Аллоҳ) ишларингизни ўнглар ва гуноҳларингизни мағфират этар. Кимки Аллоҳга ва Унинг пайғамбарига итоат этса, бас, у улуғ ютуққа эришибди. Биз (бу) омонатни (чин бандалик омонатини) осмонларга, Ерга ва тоғларга таклиф этдик, улар уни кўтаришдан бош тортдилар ва ундан қўрқдилар. Инсон эса уни ўз зиммасига олди. Дарҳақиқат, у (ўзига) зулм қилувчи ва нодондир» (Аҳзоб сураси, ٦٩–٧١-оятлар).

Аллоҳ таоло мўмин бандаларига тақ­водор бўлишни, худди У зотни кўриб тургандек ибодат қилишни буюрди. Аллоҳ­дан қўрққан ва У зотни кўриб тургандек ибо­дат қилувчи киши тўғрисўз бўлади.

Оятдаги “...тўғри сўзлангиз”дан мурод истиқоматда бўлиш, қинғир-қийшиқ йўлларга юрмаслик ва ўзгармасликдир. Агар бандалар шундай қилсалар, Аллоҳ таоло уларнинг амаларини ислоҳ этишни ваъда қилмоқда. Яъни, биз тўғри йўлда юрсак, Раббимиз бизни солиҳ амалларга муваффақ қилади ҳамда гуноҳларимизни афв этади.

Икрима розийаллоҳу анҳу оятдаги “тўғри сўз”ни “Лаа илаҳа иллаллоҳ” деган. Айрим олимлар барча ҳақ ва ишончли сўз “тўғри сўз” эканини таъкидлашган.

Имом Замахшарий раҳматуллоҳи алайҳ “Кашшоф” асарида: “Тилни ёлғондан тийиш ­ва ҳар доим тўғри сўзлаш ҳар бир яхшиликнинг бошидир”, деган. Аждод­ларимиз буюк муфассирнинг ана шу гапига асосланиб: “Бошингга қилич келса ҳам, рост сўзла”, деган ва бу гап кўп ишлатилгани боис мақол даражасига етган.

“Кимки Аллоҳга ва Унинг пайғам­барига итоат этса, бас, у улуғ ютуққа эришибди”. Раббисига итоатли ва Пай­ғамбарининг суннатларига сўзсиз бўй­сунган киши дўзахдан озод бўлиб, жаннатга кириши баён этиляпти.

Ибн Абу Ҳотим Абу Ҳурайра ва Абу Мусо Ашъарий розийаллоҳу анҳумодан ривоят қилинган ҳадисни келтиради: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бизга пешин намозини ўқиб бердилар. Намоз тугагач, қўллари билан ишора қилдилар, биз ўтирдик. У зот: “Менга Аллоҳ таоло сизларга Аллоҳдан қўрқиш ва тўғри сўзлашни буюришимни амр этди”, дедилар. Сўнгра аёлларнинг олдига келиб: “Менга Аллоҳ таоло сизларга Аллоҳдан қўрқиш ва тўғри сўзлашни буюришимни амр этди”, дедилар» (Имом Аҳмад ривояти).

Ибн Абу Дунё “Тақво” китобида Ойша она­миздан ривоят қилинган ҳадисни келти­ради. Ойша розийаллоҳу анҳо айтади: «Ра­сулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам минбарга чиққанларида у зот: “Эй мўминлар! Аллоҳдан қўрқингиз ва тўғри сўзлангиз!” оятини кўп ўқир эдилар».

Ибн Аббос розийаллоҳу анҳумо: “Кимни инсонларнинг энг улуғи бўлиш хурсанд этса, Аллоҳдан қўрқсин”, деган.

Ибн Аббос розийаллоҳу анҳумо айтади: «Аллоҳ таоло Одам алайҳиссаломга айтди: “Мен омонат (фарзлар)ни осмонлару Ерга ҳамда тоғларга таклиф қилдим. Улар: “Эй Раббимиз, у нималардан иборат?” дейишди. Мен: “Агар яхшилик қилсангиз, мукофотини кўрасиз, ёмонлик қилсангиз, жазоланасиз”, дедим. Улар: “Эй Раббимиз, биз бунга тоқат қила олмаймиз. Борди-ю, уни бизга юкласанг, жидду жаҳд қиламиз”, дейишди.

Аллоҳ таоло Одам алайҳиссаломга: “Сен уларни ўз зиммангга оласанми?” деди. Одам алайҳиссалом: “Эй Раббим, улар нималар?” деди. Аллоҳ таоло: “Агар яхшилик қилсанг, мукофотини кўрасан, агар ёмонлик қилсанг, жазоланасан”, деди. Шунда Одам алайҳиссалом омонатни зиммасига олди.

Имом Термизий раҳматуллоҳи алайҳ ривоят қилган ҳадисда: “Одам алайҳиссалом омонатни қабул қилиб олгач, кўп ўтмай жаннатда уни кўтара олмасдан тақиқ­ланган дарахт мевасидан еб қўйди”, дейилган.

Имом Молик Зайд ибн Асламдан ривоят қилади: “Омонат уч хил: 1) намоз; 2) рўза; 3) жанобатдан покланишдир”.

Бу сўзлар асло бир-бирига зид эмас, балки таклиф ҳамда буйруқлар ва қайта­риқларни қабул қилиш жиҳатидан тўғри­дир. Чунки мукаллаф киши зиммасидаги буйруқларни бажарса, мукофот олади, бажармаса, жазоланади.

Ибн Абу Ҳотим Ҳасан Басрийдан ривоят қилади. Ҳасан Басрий “Биз (бу) омонатни (чин бандалик омонатини) осмонларга, Ерга ва тоғларга таклиф этдик” оятини тиловат қилгач, деди: «Юлдузлар билан безатилган етти қават осмонга омонат таклиф қилиниб: “Бу омонатни зиммангизга оласизми?” дейилганида, улар бош тортди. Сўнгра тоғлар қозиқ қилиб мустаҳкамланган етти қават ерга таклиф қилинганида, Ер ҳам, тоғлар ҳам бош тортди».

Муқотил ибн Ҳайён раҳматуллоҳи алайҳ айтади: «Аллоҳ таоло махлуқотларини яратгач, инсонлар ва жинларни, осмонлар ва Ерни, тоғни бир Ерга жамлади. Уларга омонат (тоат)­ни таклиф қилди ва ким бу таклифни қабул қилса, унга жаннатда фазл, улуғлик ва савоб кўп берилишини айтди. Осмонлар “тоқатимиз етмайди”, ерлар “саб­римиз етмайди”, лекин: “Эй Раббим, ас­ло Сенга осий бўлмаймиз, итоат этамиз”, дейишди.

Одам алайҳиссалом бу омонатни зиммасига олди. Одамнинг бошқа махлуқотлардан афзал ва мукаррам қилиниши боиси ҳам шундадир: у Раббисининг таклифига сўзсиз итоат этиб, улуғ фазлга эришди».

Ҳа, азизлар, бизга отамиз Одам алайҳис­саломдан Аллоҳ таолога итоат этиш гўзал мерос бўлиб қолган. Ана шу меросга риоя қилиб, Раббимиз буйруқларига лаббай деб жавоб бериш, қайтариқларидан қайтиш, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саламнинг суннатларига риоя қилиш орқали омонатни адо этган бўламиз, иншоаллоҳ.

“Ибн Касир”, “Баҳрул улум”,

“Кашшоф” тафсирлари асосида

Толибжон НИЗОМ тайёрлади.