Саъдуддин ат-Тафтазонийнинг тўлиқ исмлари Масъуд ибн Умар ибн Абдуллоҳ Саъдуддин ат-Тафтазоний бўлиб, араб тили, калом илми, усул ва мантиқ илмларида пешво олим бўлганлар. Хуросоннинг Тафтазон шаҳрида 712 йилда сафар ойида таваллуд топганлар.[1] Баъзи манбаларда “ҳижрий 722, милодий 1322 йили Хуросоннинг Насо шаҳрида туғилди”[2] дейилган. Машҳур араб олими, социология фанининг асосчиси, тарихчи Ибн Халдун ўзининг “Муқаддима” асарининг “Ақлий илмлар ва уларнинг таснифи” номли фаслида ушбу илмлар ҳақида гапираётиб қуйидагиларни айтиб ўтади: “Мисрда ақлий илмларга оид бир қанча китобларга дуч келдим. Уларнинг эгаси Хуросоннинг Ҳиротдаги улуғларидан бўлиб, Саъдуддин Тафтазоний деб танилган. Унинг калом илми, усули фиқҳ ва баён илмига оид асарлари унинг бу соҳаларда юқори малакаси борлигини айтиб турибди”[3].

Тафтазоний филологияга оид бир қанча асарлар ёзган бўлиб, улар қуйидагилар:

“Шарҳ ат-тасриф ал-иззий” номли асарини 1338 йилда 16 ёшида ёзиб тугатади. Ушбу асарнинг қўлёзма нусхалари Ўзбекистон Шарқшунослик қўлёзмалар марказида 2875/V рақами остида сақланади. Бу асар унинг биринчи ёзган асари ҳисобланади. Ушбу асар араб тилининг морфологиясига (сарф илми) бағишланган.[4] Ушбу асар “Шарҳ тасриф аз-Зинжоний” деб ҳам номланади. Бу асар Иззуддин Иброҳим ибн Абдулваҳҳоб ибн Имодуддин ибн Иброҳим аз-Зинжонийнинг асарига ёзилган шарҳдир. Бу шарҳ катта шуҳрат топиб, нусхалари жуда кўп тарқалган. Бу асар тошбосма бўлиб, 1253 ҳижрий йилда Кустантинияда, сўнгра Теҳрон, Деҳли, Бумбай, Лакнав ва 1307 ҳижрийда Қоҳирада чоп қилинади. Баъзи олимлар бу асарга ҳошиялар ҳам ёзишган.

“Иршод ал-ҳодий”.  Бу асар араб грамматикасига оид бўлиб, 774 ҳижрий санада Хоразмд ёзиб тугатилади. У Ибн Ҳожибнинг Кофия асарига мухтасар сифатида ёзилган. 1405 ҳижрий санада Жиддада чоп қилинади, алломалар унга бир неча шарҳлар ёзганлар.

“Аш-шарҳ ал-мутаввал ала талхис ал-мифтаҳ”. Мутаввал деб ном қозонган бу асар Қазвинийнинг “Талхис ал-мифтаҳ” асарига ёзилган шарҳ бўлиб, Талхиснинг ўзи эса Хоразмлик аллома Юсуф Саккокийнинг “Мифтоҳ ал-улум” асарининг учинчи қисмига ёзилган шарҳ ҳисобланади. Кейинчалик Тафтазоний Саккокийнинг ушбу асарининг учинчи қисмига ўзи ҳам тўғридан-тўғри шарҳ битади. Ушбу учинчи қисм араб тилининг балоғат илмига оид бўлиб, Саъдуддин “Мутаввал”ини йигирма ёшларида Хоразмда бошлаб, 6 йилдан сўнг Ҳиротда ёзиб тугатади. Айтишларича, Амир Темур ушбу асарни Ҳирот қалъасининг дарвозига осдириб қўйган. Китоб машҳур бўлиб, қўлёзма нусхалари кўпайиб, тошбосма шаклида ҳам кўп бора нашр қилинади.

“Аш-шарҳ ал-мухтасар ала талхис ал-мифтоҳ”. Мухтасар ал-маъони номи билан машҳур, бу ўзининг “Мутаввал” китобининг мухтасар шакли, бу асар Азҳар дорулфунуни ва бошқа олийгоҳларда таълим учун асос бўлиб, кўпчилик олимлар бу асар билан қизиқиб, кўпгина ҳошиялар ёзадилар.

Шарҳ ал-қисм ас-солис мин мифтоҳ ал-улум, юқорида таъкидланганидек бу Саккокийнинг “Мифтоҳ ал-улум” асарининг учинчи қисмига қилинган бевосита шарҳ ҳисобланади. Олим ушбу асарни вафот этмасидан бир неча йил олдин Самарқандда ёзиб тугатади[5]. Асарнинг қўлёзма нусхаси Фанлар Академияси ҳузуридаги Шарқшунослик қўлёзмалар марказида 9035 рақами остида сақланади[6].

Абдукаримов Лочинбек

Фахриддин Розий ўрта махсус ислом билим

юрти мударриси

[1] التفتازاني سعد الدين. المطول شرح تلخيص مفتاح العلوم. تحقيق الدكتور عبد الحميد هنداوي. دار الكتب العلمية. بيروت. 2013. ص 8. 856 ص.

[2] http://old.ziyonet.uz/uzc/people/saaduddin-taftazani/

[3] http://genius.com/Ibn-khaldoun-al-muqaddima-part-179-19-annotated

[4] Собрание восточных рукописей АН РУз, т. 1, стр 182

[5] https://ar.wikipedia.org/wiki/التفتازاني

[6] Собрание восточных рукописей АН РУз, т. 8, стр 119