Ислом дини инсонларга илми орқали ўрнак бўлишга чақиради. Комилликка олиб борувчи илмни ўрганиб, уни амали ила фазлатли қилиш улуғлар йўлидир. “Олимнинг сиёҳи ғозийнинг қонидан афзалдир”, деган ҳикмат бор.
Али розияллоҳу анҳу айтадилар: «Илм мол-дунёдан яхшидир. Илм сени қўриқлайди. Мол-дунёни эса сен қўриқлайсан. Илм – ҳукм қилувчидир, молнинг устидан эса ҳукм қилинади. Мол йиғувчилар ўтиб кетдилар. Илм тўплагувчилар эса боқий қоладилар. Ўзлари орамизда йўқ бўлсалар-да, шахслари қалбларда мавжуддир». (Адабу дунё вад-дин).
Ибн Масъуд разияллоҳу анҳу талаба ёшларни кўрганда бундай дер эканлар: «Марҳабо, эй ҳикмат булоқлари, зулмат чироқлари, кийими эски-ю қалби янгилар, уйларнинг маҳбуслари ва ҳар бир қабиланинг райҳонлари». («Жомеу баёнил илми ва фазлиҳ») Яъни илм талаби билан машғул бўлиш, дарс ва мубоҳаса учун уйда ўтириш уларнинг энг асосий сифатларидандир. Илм излаш янги кийимларни кийишдан, тенгдошлари каби кўчаларда сайр-саёҳат қилишдан уларни тўсиб туради.
Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳу айтадилар: «Илм ўқинглар, зеро уни Аллоҳ учун ўрганиш қўрқувни пайдо қилади. Илм талаб қилиш – ибодат, уни ёдлаш тасбеҳ, у ҳақда баҳс қилиш жиҳоддир. Уни билмаган кишига ўргатиш садақа, эгаларига сарфлаш Аллоҳга яқин бўлишдир. У ҳалол билан ҳаромни ажратувчи белги ва жаннат аҳли йўлларини ёритувчи маёқдир. Илм ёлғизликда улфат, ғарибликда ҳамроҳ, холи қолганда суҳбатдош, шодонлик ва хафаликда йўл кўрсатувчи, душманга қарши қурол, дўстлар ўртасида зийнатдир. Аллоҳ илм сабабли баъзи қавмларни юксакларга кўтариб, уларни яхшиликда йулбошчи ва пешво қилиб қўяди. Илм туфайли уларнинг изларидан юрадилар, амалларига эргашадилар ва фикрларини қабул қиладилар. Малоикалар улар билан дўстлашишни хоҳлайдилар, қанотлари билан уларни сийпалайдилар. Улар учун барча ҳўлу қуруқ, денгизнинг катта балиқлари-ю майда ҳашоратлари, қуруқликдаги йиртиқичлару чорва ҳайвонларнинг барча-барчаси истиғфор айтади. Илм қалбларга ҳаёт бериб, жаҳолатдан қутқаради, кўзларга нур бериб, зулматдан қутқаради. Банда илм туфайли солиҳлар даражасига, дунё ва охиратдаги олий мартабага етиб олади. Илм борасида фикр юритиш рўзага тенгдир. Уни дарс қилиб ўрганиш қиёми лайл билан баробардир. У билан қариндошлик риштаси боғланади. У туфайли ҳалол ҳаромдан ажралади. Илм амалнинг имоми, амал эса унинг эргашувчисидир. У бахтли кишиларга берилади. Бахтсизлар эса ундан маҳрум этилади». («Мифтоҳу дорис-саодат» китобидан).
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу бундай дедилар: «Бир киши Тиҳома тоғларича гуноҳ билан уйидан чиқади. Илмга қулоқ солса, унда қўрқув пайдо бўлади ва гуноҳидан қайтиб, тавба қилади. Натижада биронта гуноҳсиз уйига қайтиб келади. Бас, уламолар мажлисидан ажралманглар». («Мифтоҳу дорис-саода»).
Умар розияллоҳу анҳу яна дедилар: «Эй, инсонлар, илмни маҳкам ушланглар. Зеро, Аллоҳ субҳанаҳунинг яхши кўрадиган ридоси бор. Ким илмнинг бир бобини ўрганса, Аллоҳ унга ўз ридосини кийдиради. Агар у гуноҳ қилса, то вафот этгунича ундан ридосини олиб қўймаслик учун ундан ғазабини тияди».(«ўша манба»).
Абу Дардо розияллоҳу анҳу айтадилар: «Бир масалани ўрганишим менга кечаси билан намоз ўқишимдан яхшироқдир». («ўша манба»).
Ҳасан Басрий айтадилар: «Илмнинг биронта бобини ўрганиб, сўнг уни бир мусулмонга ўргатишим менга дунёнинг ҳаммаси Аллоҳ йўлида меники бўлишидан яхшироқдир» (Ал-мажмуъ,шарҳу муҳаззаб). Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: «Фарз ибодатларидан кейин илм талаб қилишдан афзалроқ нарса йўқ».
Имом Аҳмад ва Ибн Абдул Барр ривоят қилади: “Умар розияллоҳу анҳу: «Илмни ўрганинглар ва ўргатинглар. Унинг учун виқор ва сокинликни ҳам ўрганинглар. Ўзингиз таълим олган ва таълим берган кишига тавозели бўлинг. Уламонинг жаббори бўлманг. Жаҳлингиз илмингиз ила қоим бўлмайди», деди».
Ибн Абдул Барр Ҳилол ал-Варроқдан ривоят қилади:
«Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу:
«Огоҳ бўлинглар! Энг содиқ гап Аллоҳнинг каломидир. Энг гўзал ҳидоят Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳидоятидир. Ишларнинг энг ёмони янги пайдо қилинганидир.
Огоҳ бўлинг! Илм одамларга уларнинг акобирларидан келса, улар яхшиликда бардавом бўлур», дер эдилар».
Табароний Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилади:
«Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу Жобияда хутба қилиб:
«Эй одамлар! Ким Қуръондан сўрамоқчи бўлса, Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳунинг олдига келсин. Ким меросдан сўрамоқчи бўлса, Зайд ибн Собит розияллоҳу анҳунинг олдига келсин. Ким фиқҳдан сўрамоқчи бўлса, Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳунинг олдига келсин. Ким мол-дунёдан сўрамоқчи бўлса, менинг олдимга келсин. Аллоҳ мени унга волий ва тақсимловчи қилди», деди».
Ҳазрати Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу илм тўғрисида шундай марҳамат қиладилар: «Илм молдан яхшидир, чунки илм сени қўриқлайди, сен эса молни қўриқлайсан. Илм ҳокимдир, мол эса маҳкум. Нафақа қилиш билан мол камаяди, илм эса, ўргатиш билан зиёда бўлади».
Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу ривоят қиладилар: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Илм хазинадир, унинг калити эса савол. Огоҳ бўлинглар! Сўранглар, чунки бу билан тўрт киши савобга эришади: сўровчи, олим, тингловчи ва уларни севувчи» (Абу Наъим).Абу Асвад розияллоҳу анҳу дейдилар: «Илмдан азизроқ нарса йўқ. Подшоҳлар инсонлар устидан ҳукм қилади, уламолар эса подшоҳлар устидан ҳукм қилади».
Ибн Аббос розияллоҳу анҳу дедилар: «Сулаймон ибн Довуд алайҳиссаломга илм, мол ва подшоликдан бирини танлаш ихтиёри берилди. У зот илмни ихтиёр қилдилар. Натижада унга мол билан подшоҳлик ҳам қўшиб берилди».
Ибн Аббос розияллоҳу анҳу дедилар: «Толибликда хокисор бўлдим, матлубликда эса азиз бўлдим».
Ато розияллоҳу анҳу айтдилар: «Бир илм мажлиси 70 та беҳуда мажлисга каффорот бўлади».
Имом Шофеъий розиялоҳу анҳу айтадилар: «Талаби илм нафл намозларидан афзалдир».
Ибн Муборакдан сўрадилар: «Инсонлар кимдир?» «Уламолар», деди. «Подшолар ким?» «Тақводорлар», деди. «Дўзахийлар ким? «Дин сабабли дунёни ейдиган одамлар», деди. Демак, том маънодаги инсон бўлиш учун соҳиби илм бўлиш лозим. Чунки, инсонларни ҳайвондан ажратиб турадиган хусусият илмдир. Зеро, инсон нима билан шарафли бўлса, ўша нарса билангина инсон ҳисобланади.
Инсондаги бу шараф унинг жисмоний қувватининг натижаси эмас, чунки туя ундан кўра қувватлироқдир, катталик билан ҳам эмас, фил ундан кўра каттароқ, шижоат билан ҳам эмас, чунки йиртқич ҳайвон ундан-да шижоатлироқ, кўп ейиш билан ҳам эмас, ҳўкиз ундан кўра кўпроқ ейди. Демак, инсон фақат илм билан шарафланади.
Фахрул Мусулий розияллоҳу анҳу шогирдларидан шундай деб сўрадилар: «Агар бемор таом, шароб ва дори истеъмол қилмаса, ўладими?» «Ўлади», дейишди. «Қалб ҳам шундай, агар уч кун илм ва ҳикматдан ман этсангиз, у ҳам ўлади», дедилар.
Нақадар тўғри сўз. Қалбнинг озиғи илм ва ҳикматдир, қалб шу иккаласи билан тирикдир, худди жасаднинг озуқаси таом бўлганидек.
Илмнинг ниҳояси йўқ. Шунингдек, барча илмлар фазилатли, қимматли, шарафли бўлиб, ҳар илмнинг ўзига хос бир фазилати бор. Бир шахснинг барча илмларни ўзида мужассам эта олиши имкон доирасидан ташқаридадир.
«Агар биз илмни ниҳоясига етмоқ учун ўргансак, ноқислик қилган бўламиз. Балки биз илмни, ҳар куни нодонлигимизни камайтирмоқ ва билимимизни оширмоқ учун ўрганамиз», дейди Мовардий.
Баъзи олимлар айтади: «Илмга шўнғиган киши денгизга шўнғиган ғаввос кабидир: на бирор ерни кўрур, на денгизнинг кенглигини ва узунлигини сезур».
Ибн Маъсуд розияллоҳу анҳу дедилар: «Илм кўтарилиб кетмасдан олдин уни маҳкам тутинглар, унинг кўгарилиши эса ровийларнинг кўтарилиши биландир. Нафсим қўлида бўлган зотга қасамки, албатга, Аллоҳнинг йўлида шаҳид бўлганлар қиёмат кунида уламоларнинг мартабаларини кўриб, улардан бўлиб тирилмоқни ҳавас қиладилар. Чунки ҳеч ким олим бўлиб туғилмайди, балки илм таълим олиш билан ҳосил бўлади».
Олимнинг сиёҳи ғозийнинг қонидан афзал.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳу: «Туннинг баъзисида илм, музокора қилмоғим бутун тун бўйи ибодат қилмоғимдан севимлироқдир», дедилар.
Луқмони ҳаким ўғлига шундай васият қилганлар: «Эй ўғилчам, уламолар билан бирга бўлгин, улар билан мажлисларда тиззама-тизза ўтиргин, чунки Аллоҳ таоло гўёки осмон сувлари билан ерни тирилтирганидек. ҳикмат нури билан қалбни тирилтиради, Эй ўғилчам, намозни тўкис адо эт, яхшиликка буюр ва ёмонликдан қайтар ҳамда ўзингга етган балоларга сабр қил. Албатта, мана шулар ишларнинг мақсадга мувофиғидир. Агар дунё молини ирода этсанг, у билан шуғуллан! Агар охират қайғусин ирода этсанг, зуҳду тақво билан шуғуллан! Агар ҳар иккаласин ирода этсанг, илм билан шуғуллан! Чунки илм дунё иззати ва охират шарафидир».
Имом Зуҳрий раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: «Илм зикрдир ва уни зикр қилгувчиларгина севадилар».
Имом Ғаззолий раҳматуллоҳи алайҳ дейдилар: «Илм фикрнинг хос мевасидир. Агар қалбда илм ҳосил бўлса, унинг ҳолати ўзгаради. Бас, амал ҳолатга, ҳолат илмга, илм фикрга тобедур».
Суфёни Саврий ривоят қиладилар: «Асқалоний бир шаҳарга келиб, у ерда анча вақт ушланиб қолди, сўнгра: «Мен бу шаҳардан чиқиб кетаман, бу ерда илм ўлар экан», деди». Асқалонийнинг бундай дейишлари сабаби таълим ва унинг фазилатини буюк санагани ва унга бўлган рағбати ҳамда муҳаббатининг беқиёслиги туфайли эди. Чунки қаерда таълим бўлмаса, ўша ерда илм ўлади.
Ато ривоят қиладилар: «Бир куни Саид ибн Мусаййабнинг олдига кирсам, йиғлаб ўтирибди. «Нима учун йиғлаяпсиз?» деб сўрасам, «Ҳеч ким мендан бирор нарса сўрамай қўйди», деб жавоб берди».
Ҳасан розияллоҳу анҳу айтадилар: «Агар уламолар бўлмаганида, одамлар ҳайвонларга ўхшаб кетар эди. Чунки уламолар таълим бериш билан инсонларни ҳайвонлик ҳаддидан чиқариб, инсонлик ҳаддига киргизадилар.
Яҳё ибн Маоз розияллоҳу анҳу дедилар: «Уламолар Муҳаммад алайҳиссалом умматига ота-оналаридан кўра меҳрибонроқдир. Чунки уларнинг ота-оналари, уларни дунё оловидан сақлайдилар, уламолар эса уларни охиратнинг оловидан асраб қоладилар».
Илм кўзи ожизлар учун қалбнинг ҳаёти, зулматда кўзнинг нуридир. Заифликда банданинг қувватидир. У билан банда аброрлар манзилига ва олий даражаларга эришади. Илм билан фикр қилмоқ рўзага баробардир. Илм дарси эса кечалари қилинган ибодатга тенг. Илм воситасида тақво қилинади, у билан қариндошлик ришталари мустаҳкамланади, у билан ҳалол ва ҳаромлар билинади. У имомдир, амал эса унга тобе. Бахтли инсонлар унга эришадилар, бадбахтлар эса ундан маҳрум бўладилар.
Инсон бир нарсани талаб қилар экан, албатга, унинг фазилатини билмоғи шарт, акс ҳолда ундан кўзланган мақсад рўёбга чиқмайди.
Юқорида илмнинг фазилатлари ҳақида келтирилган сўз жавоҳирлари ҳам Аллоҳ таоло Одам болаларига берган неъматнинг нечоғлик улуғлигини билдириш учундир.
Демак, биз улуғ мақом ва мартабаларнинг талабгори бўлсак ва маърифатли бўлиб қалб кўзгусини тиниқлаштирмоқчи бўлсак ушбу маълумотларга амал қилмоғимиз зарур.
Тошкент ислом институти “Ижтимоий фанлар” кабинети мудири
Урол Назар Мустафо тайёрлади
