Чиройли таълим ва тарбия бермоқ. Фарзандга чиройли таълим ва тарбия бериб, ҳаётга тайёрлаб бориш ота-онанинг олдидаги муҳим вазифалардандир. Уларни фақат едириб, ичириб шу билан вазифамни бажардим деган ота-оналар хато қиладилар. Чунки биринчи тарбия айнан оиладан бевосита оиланинг бошлиғларидан олинишини ҳаммамиз яхши биламиз.
Болаларнинг тарбияси масаласида биринчи жавобгарлик отанинг зиммасига тушиши Қуръони каримда баён этилган. Ота бу масалада Аллоҳ наздида жавобгар ҳисобланади. Агар болага ўз вақтида керакли тарбия берилмаса, улардан бўладиган ёмонликлардан биринчи навбатда ота азият чекади ва бундай оталарнинг хусронга гирифтор бўлиши ояти карималарда хабар берилган.
Болага таълим-тарбия бобида кўрсатиладиган энг фазилатли хизмат, албатта, бу ҳақиқий севги ва ҳурматнинг манбаи бўлган бутун оламлар Робби ва элчиси Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни уларга таништириш ҳисобланади. Бу дунё ҳаёти муҳаббатнинг устига бино қилинди. Бу муҳаббат Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаёт ва иршодларида, таблиғларида жуда ҳам чиройли ҳоллари билан шаклланди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам кимнидир қўлидан тутиб кўзларига тик боқиб қаттиқ севганларини сўзлари билан ифода қилдилар, кимгадир васфлари билан изҳор қилдилар, кимгадир бу муҳаббатларини баданларининг тили билан қўчоқлашиб билдирдилар, яна кимларгадир чексиз меҳрларининг томчилари билан ишоратлар бериб келмоқдалар. Ҳеч қандай шартсиз, фақатгина мардлик талаб қилувчи бу севгилари ортидан: “Сиздан бирортангиз то, мен унга ота-онасидан, боласидан ва одамларнинг ҳаммасидан маҳбуброқ бўлмагунимча мўмин бўла олмайди”, дедилар”. (Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган, Бухорий, Муслим)
Бас шундай экан, ҳар бир мўмин ота фарзандлари қалбларига энг биринчи бўлиб айнан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам севгисини жойлаштириши лозимдир. Чунки айнан мана шу муҳаббат бевосита муҳаббатуллоҳга етакловчи тўғри йўл ҳисобланади. Зеро, Аллоҳ таоло Қуръони каримида бу қоиданинг ҳақиқат экани қуйидагича баён этади:
“Айтинг (эй Муҳаммад!): “Агар Аллоҳни севсангиз, менга эргашинг. Шунда Аллоҳ сизларни севади ва гуноҳларингизни мағфират этади. Аллоҳ кечирувчи ва раҳмлидир” (“Оли Имрон” сураси, 31-оят).
Ҳар бир ота ўз оиласидан сўралиши айтилар экан, қиёмат куни фарзандлар ўз оталарига ё шафоатчи ёки шикоятчи бўладилар. Агар ота фарзандларига чиройли таълим-тарбия бериб вояга етказган бўлса, уларнинг савобларига шерик бўлиб, сояларида шафоатларига муяссар бўладилар. Борди-ю яхши тарбия бермаган бўлса фарзандлари: “Бизнинг тарбиямиз билан нега шуғулланмадингиз, нима учун дўзахга тушишимизга сабабчи бўлдингиз?” деб шикоятчи бўладилар.
Чунки, Аллоҳ таоло шундай дейди:
“Албатта, мол-мулкларингиз ва фарзандларингиз синовдан бошқа нарса эмас. Ва Аллоҳнинг ҳузурида улуғ ажр бор.” (“Тағобун” сураси, 15-оят)
“Тафсири Ҳилол”да ушбу ояти кариманинг мазмуни қуйидагича баён этилган: “Мол-мулк киши учун синовдир. Қўлига мол-дунё келганда ҳам ҳовлиқмасдан, тўғри йўлда сарфласа, ибодатини вақтида қилса, улкан савобларга эга бўлади. Аммо дунёга берилиб йўлдан озса, ҳаром-хариш ишларни қилса, мол топиш учун гуноҳ йўлларга ҳам кираверса, унда синовдан ўта олмаган бўлади ва гуноҳига яраша жазосини олади. Шунингдек, фарзандлар ҳам Аллоҳнинг улкан неъмати. Уларни тўғри тарбиялаб, художўй қилиб ўстирилса, икки дунёнинг обрўйини олиб беради. Агар тескариси бўлса, икки дунёда шарманда қилади. Демак, Аллоҳнинг муҳаббатини, мол-мулк ва фарзандлар муҳабатидан устун қўймоқ зарур. Чунки унинг ҳузурида улуғ ажр бор.”
Демак, ояти каримада айтилган имтиҳон-синов отанинг нафақат фарзандлари моддий эҳтиёжларини, балки уларнинг чиройли тарбияларини таъминлаш бўйича ҳам масъуллигини билдирмоқда. Динимизга кўра, оилада фарзанд туғилиши билан бирга отанинг зиммасига ҳам хайрли ҳам масъулиятли вазифа юкланмоқдаки, бу отанинг айнан фарзанд тарбияси ҳақида бевосита жавобгар шахс эканидан далолат беради. Чунки одоб китобларимизда фарзандга эътиқод ва ибодат, одоб ва ахлоқ, атрофдагилар билан яхши муносабат (одоби муошараат), касб таълими билан боғлиқ асос билимларни бериш отанинг бўйнидаги асосий вазифалардан ҳисобланиши айтиб ўтилган.
Шу билан бирга болага тарбия беришда ота-оналар кичкиналар учун ўрнак бўлишлари лозим. Оилада фарзанд илк тарбияни, албатта, ота-онасидан, бобо-бувасидан олади. Шунинг учун катталар уларнинг олдида бир-бирларига чиройли муомала қилишлари, бақириб-чақирмасликлари, тўғри гапириб, ёлғонни умуман ишлатмасликлари, берган ваъдаларида туришлари лозимдир. Бундай ҳолат оилада мунтазам бўлиши даркор. Шунда боланинг онгида тўғри муносабат бўйича аниқ фикр ва қарашлар шакллана бошлайди.
Зеро, Пайғамаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қиладилар: “Севги, варосот йўли билан қозонилади.” (Бухорий, “Адаб-ул Муфрад”)
Мазкур ҳадиси шариф ҳар биримизга ақл-идрокимизни, фаҳму фаросатимизни ишга солиб, ўз устимизда жиддий ишлашимиз, ҳаёт тарзимизни яна бир кўздан кечиришимиз учун берилган муҳим дарс ҳисобланади. Ушбу ҳадиси шариф шарҳида шулар баён этилган. Байҳақий ва Ҳокимнинг маълум қилишларича, ҳазрати Абу Бакри Сиддиқ розияллоҳу анҳунинг ўғиллари Абдурраҳамон асҳобдан:
– Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг севги-муҳаббат ҳақида нима деб буюрганларини эшитгансиз? – деб сўрайди.
У одам эса:
– Севги варосот билан қозонилади, – деб буюрганларини эшитдим, дейди.
Яъни мол-дунё отадан болага ва бошқа яқинларга қандай мерос бўлиб ўтса, ота-оналарнинг бир-бирларига бўлган севги ва боғликлари, ён атрофдаги ёру дўстларига қиладиган муомалаю муносбаталари ҳам фарзандларига худди шундай тарзда мерос бўлиб ўтади экан. Мўмин одам буни ҳеч қачон назардан четда қолдирмаслиги лозим. Бизнинг ҳар бир ҳаракатимиз, муомала-муносбаталаримиз, ҳатто, гапирмасдан жим хаёл сўриб ўтиришимиз ҳам ёнгинамизда ўзи билан ўзи овора бўлиб кўринган кичкина болаларимизда ўзгартириб бўлмас маълум тасаввур ва фикрларни шакллантиришини унутмаслигимиз керак. Одамлар орасидаги “Қуш уясида кўрганини қилади” деган гап бекорга чиқмаган. Кўрмаяпти, билмайди, эшитмаяпти, сезмайди деган хом хаёлга бормаслигимиз даркор.
Шуни унутмаслик лозимки, ҳол тили сўз тилидан ҳар доим устун ва таъсирли бўлиб келган. Бу борада Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бутун инсоният учун яққол намуна бўла оладилар.
Сигарет чекадиган отанинг боласига “буни чекмагин” дейиши унга қанчалик таъсир қилиши мумкин? Албатта, бундай тарбия ўзининг натижасини бермайди. Шунинг учун ҳам тарбия мукаммал ва таъсирли бўлишлиги учун биз ота-оналар аввало ўзимизни ҳам сўзимизда ҳам ишимизда бир сўзли эканлигимизни уларга кўрсатишимиз керак.
“Танбеҳул – Ғофилийн” китобида қуйидаги ривоятлар нақл қилинади.
Ривоят. Фақиҳ Абу Лайс Самарқандий шундай дейдилар: Бир одам Абу Ҳафс раҳматуллоҳи алайҳнинг олдига келиб:
– Ўғлим мени уради, ҳамма жойим оғрийди, – дейди. Абу Ҳафс ҳазратлари:
– Субҳаноллоҳ! Бола ҳам отасини урадими?! – деб ҳайрон қолади. Келган одам:
– Ҳа, шундай қаттиқ урмоқдаки, бутун аъзои баданим оғрияпти,– деб тасдиқлайди.
Абу Ҳафс:
– Унга илм ва одобни ўргатмаганмисан? – деб сўрайди. Одам:
– Йўқ.
– Қуръони каримни ўқишни-чи?
– Йўқ.
– Яхши…, ўғлинг нима иш қилади?
– Деҳқончилик билан шуғулланади.
– Ўғлинг сени нима сабабдан урганини энди тушундингми?– деб сўрайди.
– Йўқ, тушунмадим! – дейди.
Абу Ҳафс шундай тушунтирди:
– Менинг тахмин қилишимча, ўғлинг бир куни эрталаб ўрнидан туриб томарқасига ишга отланган. Эшагига минган; олдида ҳўкизлари, орқасида эса ити билан йўлга чиққан. Йўлда кетаётганида такрорлаб кетай деса Қуръонни билмайди, ҳар хил нағмаларни хиргойи қилиб айтиб кетаётган вақтида олдидан сен чиқиб қолгансан. У сени ҳам йўлнинг ўртасида турган сигир деб билиб, қамчиси билан урган. Дуо қилгин тағин бошингни уриб ёриб қўймасин.
Одоб китобларимизда болага унинг кўзи ўнгида суннатга мувофиқ еб-ичишни, кийинишни, қиммат нарсаларни кийиш аҳамитясиз эканини, яшашдан мақсад фақат ейиш ва кийиниш эмаслигини ҳам ҳол ҳам тил билан чиройли тарзда ўргатиш лозим дейилган. Жумладан, овқатни бисмилло ва шукр билан бошлаб, ҳамд билан тугатиш, таомни ўзининг олдидан бошлаб ейиш, луқмани оз-оздан олиб шошилмасдан чайнаб ютиш, сув ва бошқа ичимликларни ўтириб ичиш кабилар болаларнинг ўрганиши шарт бўлган одоблардан ҳисобланади.
Масалан, таомланишни ўргатишда емоқдан мақсад баданнинг саломатлигини сақлаш, у худди табиб дориси каби очлик ва сувсизликни кетказади деб тушутириш лозим. Турли-туман, кўнгли хоҳлаган таомларни эмас, балки дастурхонда борини, топганини еб кетишни, ҳар турлик лаззатларга аҳамият бермасликни ўргатиш даркор. Бозорларда, одамлар гавжум бўлган ерларда тик туриб олиб, ҳамманинг кўзи ўнгида овқат еб кетишлик овақтланиш одобига кирмаслиги ўргатилади. Жуда ҳам оч қолиб кетган бўлса ҳам бироз сабр қилиб, ошхоналарга кириб, бемалол ўтириб, кейин таомланиш хайрли эканини ота-она тушунтирмаса ким тушунтириши мумкин. Ҳатто вақти-вақти билан болага қуруқ нон бериб, уни шунга ўргатиш ҳам тавсия қилинган.
Отасининг обрўси ва молу дунёси билан мақтанмасликни, ёлғон гапирмасликни ўргатиб, ҳар қандай тўғри-нотўғри қасам ичишлардан қайтариб танбеҳ бериб туриш керак. Катталар олдида жим ўтиришни, савол сўраганида қисқа ва аниқ жавоб беришни, ҳар доим яхши гапиришга одат қилишни ўргатиш зарур.
Бу борада аслида бутун ҳаётлари ибратдан иборат бўлган салафлар ҳаётидаги айрим лаҳзалар, инсонни янада қаттиқ ҳайратда қолдириб, чуқур фикрлашга ундайди.
Ривоят. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг халифалиги замонида бир ибратомуз воқеа рўй беради. Иймон ва куфр, ҳалол ва ҳаром, масаласида ўзининг қаттиқўллиги билан ном чиқарган ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу бир куни ўғли Абдуллоҳ ва ҳазрати Ҳасан розияллоҳу анҳумо билан Мадина кўчаларини айланишга чиқадилар. Мақсад шаҳар аҳолиси нима билан бандлигини кузатиш, атрофдаги ҳол-аҳволдан хабар топишдан иборат. Кетиб туриб халифанинг назари йўл четида уйнаб ўтирган заиф, қаровчиси йўқ бир болага тушади. Халифа боланинг ҳолатини кўриб, таажжубланади ва:
– Бу боланинг ҳеч кими йўқми? Одамларга ҳам ҳайронсан, уларга нима бўлган ўзи, ёш болани ҳам шундай қаровсиз қолдирадиларми, унга ҳеч нарса бермабдилар-ку, – деди.
Халифанинг ортида дашномларини эшитиб турган ўғли Абдуллоҳ, отасига секин қараб, паст овозда:
– Отажон, танимаяпсизми? Бу Сизнинг набирангиз, менинг қизим бўлади, – дейиши билан ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг аччиғи келиб:
– Э..., ҳайф сендек отага! – деди.
Отасининг жаҳли чиққанини кўрган ўғли:
– Ота, нима қилай ахир, Сиз халифа бўлсангиз, менга бироз имконият яратиб берганингизда набирангизни, яъни қизимни яхшилаб боққан бўлардим. Қўлингизда шунча имконият бўла туриб, менга ҳеч қандай шароит қилиб бермагансиз, – деди.
Буни эшитган ҳазрати Умар розияллоҳу анҳуда оталик марҳамати жўш ўриб кетди ва:
– Аллоҳга қасамки, ўғлим, сенга бошқа мусулмонларга бераётганимдан ортиғини яратиб беролмайман. Уларга қанча бераётган бўлсам, сенга ҳам худди шунча берилади. Бу шундай бўлади, тамом, вассалом! – деди.
Мана бу нарса барча ота-оналар учун бола тарбиясини олиб боришда етарлича дарс ҳисобланади. Ҳазрати Абдуллоҳ ибни Умар розияллоҳу анҳу халифанинг ўғли бўлса-да, ҳамма билан тенг миқдорда маош оларди, ҳамма билан тенг шароитда ҳаёт кечирган эди.
Яна мавзуга қайтамиз. Шу билан бирга болани илм ўрганишга ҳар доим ташвиқ қилиб бориш лозим. Болалар билан энг кўп вақтларини ўтказадиганлар оналар бўлгани учун улар фарзандларига оталарига нисбатан ҳурматли бўлишликни, оталарини ҳамма нарсага кучи етадиган инсон эканини зеҳнларига яхшилаб жойлаштиришлари лозим.
Ота-оналар боланинг яхши ва ёмон нарсаларни бир хилда қабул қилишини эътиборга олиб, тарбия ва вояга етказишда шунга кўра ҳаракат қилишлари лозим. Зеро, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
“Ҳар бир туғилган бола Ислом фитрати билан туғилади. Кейин ота ва онаси уни яҳудий, насроний ёки мажусий қилади”, деб марҳамат қилганлар. (Бухорий)
Одоб китобларида ота-оналарни сут эмадиган болаларининг кўп йиғлашларидан асабийлашиб, жаҳлдорлик қилмасликка чақирилади. Аксинча вазминлик билан яхши муомалада бўлишлик, хайрли экани баён этилган. Чунки, бу ёшдаги болаларнинг йиғилари зикр, тасбеҳ, ҳамд ва ота-онасига истиғфор бўлиши маълум қилинган.
Улуғбек Султоновнинг
"Ота-онага хизмат қилиш
одоблари" китобидан олинди
ЎМИ Матбуот хизмати
