Ислом умматини гўзал хулқ ва юксак фазилатлар билан зийнатлаган Аллоҳ таолога ҳамду-санолар, улуғ хулқ узра умматларига намуна бўлган пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга чексиз салавотлар бўлсин.

Суқроти ҳакимдан “Энг лаззатли нарса нима7” деб сўралганда “одоб” дея жавоб қилган экан.

Файласуфлардан бири: “Ақл – амир, одоб – вазирдир. Агар вазир бўлмаса амир заифдир, мабодо амир бўлмаса вазир ботилдир”. Яна, “қараш-қабул қилишга, обрў-одобга, хурсандлик-хотиржамликка, билиш-тажрибага, шараф-тавозеъга мухтождир” деганлар.

Фарзанд тарбияси барча жамиятда кўпчиликнинг эътиборини жалб қилувчи долзарб масала ҳисобланади. Ислом дини  эса бу борада бутун инсониятга намуна бўладиган қонун-қоидалар жорий қилган. Шубҳа йўқки,  эзгу хулқ ва фазилатларнинг барчаси мустаҳкам иймон ҳамда тўғри диний тарбиянинг самарасидир.

Гўдак ёшлигиданоқ Аллоҳга иймон келтириш, ундан қўрқиш, унинг кўриб турганини ҳис этиш, барча ишларда унга суяниш, унинг ўзидан мадад сўраш ҳамда унга итоаткор бўлиш каби хислатлар негизида улғайиб борса, унда яхши хулқ ва фазилатларни касб этиш, ёмон хулқлардан йироқ бўлишга  малака ҳосил бўлади. Зеро, унинг қалбида  мустаҳкам ўрнашган илоҳий эътиқод унинг ақли ва ҳиссиётлари устидан назорат ўрнатиб, қабиҳ сифатлар ва разилликлардан уни муҳофаза қилади.

Аллоҳга иймон келтирмаган, ундан қўрқмаган ҳолда улғайган фарзанддан ҳар қандай ёмонликни кутиш мумкин. Доно халқимизда ҳам: “Худодан қўрқмагандан қўрқ”, деган ҳикмат бор. Демак, иймон ва гўзал хулқ бир-бирига чамбарчас боғлиқдир. Ана шу боғлиқликни мулоҳаза қилган ахлоқшунос олимлар кўрсатмаларида: “Диний эътиқод ва Аллоҳга иймон бўлмай туриб, яхши хулқ ва салоҳиятни шакллантириб бўлмайди”, дейдилар.

Фарзанд тарбияси борасида динимизда кўрсатилган тавсияларнинг баъзиларини қуйида ҳавола этамиз:

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: “Фарзандларингизни иззат қилинг ва уларга чиройли одоб ўргатинг” (Имом Термизий ривояти).

Али карромаллоҳу важҳаҳудан ривоят қилинган ҳадисда эса, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:”Болаларингиз ва аҳли аёлингизга яхшиликни ва одобни ўргатинг”, дея марҳамат қилганлар (Имом Муслим ривояти). Юқоридаги ҳадислардан фарзанд тарбиясида мураббийлар, хусусан, ота-оналарнинг зиммасида улкан масъулият борлигини кўришимиз мумкин.

Исломда фарзанд тарбияси биринчи ўринда фарзандни синчковлик билан кузатиш ҳамда унинг феъл-атворини мулоҳаза қилишдан бошланади. Ота-оналар, устозлар ҳамда тарбия ишларига бефарқ бўлмаган кишилар болалардаги тўрт хил кўринишга эътибор қаратиб, уларни бартараф этмоққа ҳаракат қилмоқлари лозим. Чунки булар  энг қабиҳ амаллар ва разил сифатлардан саналади. Улар қуйидагилар:

ёлғончилик;

ўғирлик;

сўкиниш ва ҳақоратлаш;

ахлоқий инқироз;

1. Ёлғончилик барча салбий сифатлар ичида энг хунук сифатлардан биридир. Ота-она ўз фарзандини бундай иллатдан сақламоғи лозим. Тарбияга масъул кишилар ёш болаларни йиғидан юпатиш, уларни бирор ишга қизиқтириш ёки жаҳлидан тушириш учун ёлғон гапирмаслиги шарт. Борди-ю,  улар бу ишни содир этса, ўзларининг ёлғончилиги билан уларга ёмон ўрнак бўладилар.

Абдуллоҳ ибн Омир розияллоҳу анҳу шундай ривоят қилади: “Бир куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизнинг уйимизда ўтирганларида онам мени чақириб: “Бу ёққа кел, бир нарса бераман!” деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам онамдан: “Унга нима бермоқчисиз?” деб сўрадилар. Онам: “Хурмо бермоқчиман”, деб жавоб берди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агар унга бирор нарса бермаганингизда эди сизга ёлғон сўзлаганлик гуноҳи ёзиларди”, дедилар” (Имом Бухорий ривояти).

Бас шундай экан, катталар ёш болага ёлғоннинг ёмон хислат эканлигини Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари ва ҳаётий мисоллар билан тушунтиришлари, унинг салбий оқибатларидан уларни огоҳ этишлари зарурдир.

2. Ўғирлик хатарлилиги жиҳатидан ёлғончиликдан кам эмас. У барча даврларда инсонларнинг нафратига сазовор бўлган иллатдир. У ижтимоий муҳитни издан чиқариб, жамиятни таназзулига олиб боради. Бу хислатнинг ҳам бирор инсонда шаклланишига асосий сабаб Аллоҳни танимаслик, унинг барча амалларни кузатиб турганини ҳис этмаслик, қиёмат куни гуноҳларга яраша жазо муқаррарлигини билмасликдир. Фарзандини келажакда ўғри бўлишини истамаган ота-она унга гўдаклигиданоқ Аллоҳни танитиш, ўғирлик қилган одам қиёмат куни жазоланиши муқаррар эканини билдириши лозим. Айрим ота-она фарзандининг ёшликда қилган ўғирлигига бепарво қараб, унинг бу қилмишини гўдакликка йўядилар. Бу –мудҳиш хатодир. Бундай бепарволик ана шу болада ўзгаларнинг молига хиёнат қилишдан қўрқмаслик ҳиссини келтириб чиқаради. Қуйидаги ҳикояда бунинг тасдиқини кўришимиз мумкин:

“Шаръий маҳкамалардан бири ўғирлик билан қўлга тушган ўғрини қўлини кесишга ҳукм чиқаради. Ҳукм ижро этиладиган кун келганида ўғри овозининг борича: “Менинг қўлимни кесишдан олдин онамнинг тилини кесинглар! Мен ҳаётимда биринчи бор қўшнимизнинг уйидан товуқ тухумини ўғирлаганимда у мени койимади, уни эгасига қайтириб беришимни талаб қилмади. Аксинча, қилган ишимдан хурсанд бўлиб: “Худога шукр! Менинг ўғлим ҳақиқий эркак бўлибди”, деган эди. Агар онамнинг тили бўлмаганда эди мен ўғри бўлмасдим, дея бақирган экан”.  

3. Сўкиниш ва ҳақорат ёшларда энг кенг тарқалган қабиҳ иллатлардан биридир. Ота-она ўз фарзандини бундай ахлоқий бузуқликдан асраши лозим. Ушбу иллатнинг фарзандларда шаклланишига иккита асосий сабаб бор:

а) ота-она ўзаро муомала жараёнида бир-бирини  уятсиз сўзлар билан ҳақорат қилса, қабиҳ ва мункар сўзларни гапирса, бу ҳолатга гувоҳ бўлган фарзанд, шубҳасиз, ана шу сўзларни айтишни ўзига одат қилади.

б) ота-она фарзандини кўчага қаровсиз қўйиб юбориши натижасида у хулқи бузуқ, тарбияси оғир болаларга қўшилади ва улардаги салбий  сифатларни ўрганади.

4. Бугунги кунда кўпчилик ёшлар “оммавий маданият”га кўр-кўрона тақлид қилаётгани боис ахлоқий бузуқликка юз тутмоқда. Бу ҳол ёшларнинг диний эътиқод ва миллий қадриятлардан йироқлашишига сабаб бўлмоқда. Улар диний ва ахлоқий меъёрларни инсоннинг эркинлигига қарши чиқувчи тўсиқ деб билмоқда. Агар Ғарб маданиятига назар соладиган бўлсак, у ерда ахлоқий меъёрлар таназзул ёқасида эканини кўришимиз мумкин. Афсуски, бу ҳол бизнинг диёрларга ҳам аста-секин кириб келмоқда. Ҳар бир ота-она фарзандини кўр-корана тақлид қилишдан сақламоғи лозим. Ҳадиси шарифлардан бирида: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким ўзини бирор қавмга  ўхшатса, у ўшалардандир”, дедилар (Имом Абу Довуд ривояти).

Юқоридаги ҳадисга биноан, ибодат, одоб-ахлоқ масалаларида бошқа дин вакилига тақлид қилиш шаръан жоиз эмас. Аммо тиббиёт, математика, кимё ва бошқа илмлар каби жамиятга фойдали соҳаларда уларга эргашиш жоиз.

Шу ўринда яна бир жиҳатга эътибор қаратамиз. Ҳозирги кунда оммавий ахборот воситалари: телевидения, радио, интернет тармоқлари жадал суръатда ривожланиб, жамиятнинг барча қатламларига кириб бормоқда. Оммавий ахборот воситалари кишиларга турли ахборотларни етказиш, уларнинг илмий ва ахлоқий даражасини ошириш ҳамда ижтимоий алоқаларни мустаҳкамлашда беқиёс аҳамиятга эга. Бироқ ундан ғаразли мақсадларда ҳам фойдаланилмоқда. Айниқса, интернет тармоқлари орқали турли сайтларнинг ёшлар тарбиясини издан чиқариш мақсадида олиб бораётган фаолияти бунга мисол бўлади. Тарбияга масъул шахслар ёшларни бундай маънавий ҳужумлардан ҳимоя қилиши, уларни доимо эзгулик сари чорлаб, диний анъана ва миллий қадриятларимиз руҳида тарбиялашда панд-насиҳатлар қилмоғи лозим.

 Жалолиддин ҲАМРОҚУЛОВ,

 “Новза” жоме масжид имом-хатиби

Буюкликни оддийликдан барпо қилган,

Оддий мато – хурмо пўстин сарпо қилган,

Очликда ҳам тўқликда ҳам тақво қилган,

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Орланмаган мискинлар-ла ўлтиришдан,

Фарқлолмаган сизни ҳатто бир кўришдан,

Қаср эмас, қароргоҳи оддий ғиштдан,

Сизми ўша ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Дастурхонга арпа нонлар хўб ярашган,

Фаришталар бир кўрай деб кўп талашган,

Сизни кўрган ҳар қандай кўз бир қамашган,

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Ибн Масъуд йиғлаганди ҳолингиздан,

Бўйра изи чиққанида ёнингиздан,

Лек юпанди, маъво жаннат жойингиздан,

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Қолган эмас сиздан мерос, минг-минг тева,

Тева эмас, ҳатто бир жуфт ёстиқ, кўрпа

Қолган бўлса, қолгандир-да бир қоп арпа,

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Саҳобалар салобатни сиздан олган,

Олимларга илм сиздан мерос қолган,

Сизсиз уммат бугун бир оз ўйга толган,

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Сўзларингиз сўзлар ичра шоҳ мисолдир,

Тинглаганлар тин оларлар, мисли болдир,

Душманлар ҳам ҳайратдадир, ҳайрон лолдир,

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Нубувватга паноҳ берган ул ансорлар,

Қилган эди пойингизга жон нисорлар,

Бугунгача ансор аҳли меҳмон чорлар,

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Машаққатга бериб бардош муҳожирлар,

Ансорларга бўлди қардош, ул  “тожирлар”,

Сабру тоқат, қаноатда гул тождирлар

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Билол айтган нидо ҳануз янграмоқда,

Сийратингиз бутун жаҳон тингламоқда,

Ислом недир башар аста англамоқда,

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим,

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Сизни кўрмай севди ушбу қаро кўзлар,

Сифатлашга етмагай бу саноқ сўзлар,

Майли, ҳатто маҳшаргача тинмай бўзлар,

Сизми ўша, ул Сарвари коинотим

Фақирлару мискинларга қўш қанотим?

Саййид Аҳмад Маҳмуд ўғли,

“Саййид Муҳйиддин махдум” ўрта махсус ислом билим юрти ақида фани мударриси

Рабиул аввал ойининг бошларида Ҳазрати Имом масжидида жума намозидан олдин мавлид ўқилди, кўнгиллар сел бўлди, кўз ёшлар жола бўлди, масту мустағриқ бўлдик. Бир ажойиб дуолар қилиндики, илоҳо, меҳрибон Парвардигоримиз Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам таваллуд топган муборак ойнинг фазилатидан, дуога қўл кўтарган улуғларимиз, олиму уламоларимиз иззатидан, минглаб намозхон бандаларининг илтижоси ҳурматидан ўша дуоларимизни мустажоб айласин.

Ўша манзарани бир даврада сўзлаб берганимда ўтирганларга ҳам таъсир қилди чоғи

– Саъдий Шеърозий ҳазратлари айтганидек, “Аҳмоқнинг бир душмани бўладики, дунёнинг қайси бурчига борса ҳам ундан қутула олмайди”, – деб гап бошлаб қолди суҳбатдошлардан бири. – Менинг эса иккита душманим бор. Биринчиси, қаерга борсам гуноҳга ботиб чиқаман. Тавба қилдим, ҳатто масжидга – Аллоҳнинг уйига борсам ҳам. Масжидда ўтирганимда бирортаси елкамга тиззаси билан туртиб ўтиб кетса, жоним чиқиб кетади. “Олдинги сафга ўтишни истаган одам вақтлироқ келмайдими!” дейман ичимда – масжидда бақир-чақир қилиб бўлмаса. Олдимда намоз ўқиётган одамнинг бели очилиб қолса, намоз тугагунча ўша одамни маломат қиламан: “Ҳай, ярамас, масжидга намозга бораман деб таҳорат оляпсан, йўл пули харжлаб келяпсан, шунча вақт сарфлаяпсан, сал узунроқ кийим кийиб келсанг бўлмайдими, бе ерга келиб орқанг очилиб ётибди – намозинг, намоз бўлдими?!” дейман, Аллоҳ асрасин, намоз вақтида шу гапларни ўйлаб ўтирганим учун ўзимнинг намозим намоз бўлдими, йўқми, билмадим.

Яна жума намозида масжидга шошмайгина кирган одамларнинг чиқар чоғида орқасидан биров қурол ўқталиб тургандек жон ҳалпида эшикка қараб отилиши билан муроса қила олмайман. Ёзда бир жумани Чироқчида ўқидик, денг. Масжиднинг эшиги битта. Кун иссиқ кийимимиз юпқа, чиқаётганда эшикка тиқилиб боряпмиз. Қишлоқнинг чолларини биласиз, меҳнатда қотган тарашадек бармоғини биқинингизга нуқиб олади-да, сизни ўша бармоғи билан итариб кетаверади, бармоғи танангизни тешиб кириб бораётгандек бўлади. Ҳар дардим ичимда юриб келаётган эдим, ёнимда келаётган бир одамнинг гапи қулоғимга чалиниб қолди: “Илоҳо, қиёматда жаннатга ҳам шундай саф тортиб боришимизни насиб айласин!”

Қаранг! Қандай ажойиб, нақадар гўзал тилак! Мен нодон нимани ўйлаб юрибман!

Иккинчиси эса ўта тортинчоқлигим. Яқинда қишлоғимиздан бир одам меҳмонга келди. Ниҳоятда софдил, тўғри тилакли, ҳаммага яхшилик соғинадиган ихлосли инсон, кўнгил одами. У жуда мартабаси баланд, фазилатли бир зотнинг зиёратига бормоқчи экан, бизга ҳам бирга юринг деб қолди. Менинг дамим ичимга тушиб кетди. “Мен у кишининг қўл остидаги ташкилотлардан бирида ишлайман. Бирор нарса тамаъ қилиб борганга ўхшаб қоламан”, деб тайсалладим. Аммо у одам ушлаган жойини қўйиб юборадиганлар сирасидан эмас. Ҳоли-жонимга қўймаганидан кейин боришга рози бўлдим-у, фақат қаерда ишлашимни айтмайсиз деб шарт қўйдим.  У дарҳол рози бўлди.

Тортиниб-қимтиниб, уч киши етаклашиб алламаҳалда кириб бордик. Бориб ўтирар-ўтирмасимиздан мезбоннинг салобати босиб, бизни таништиришни бошлади ва менинг ҳам қаерда ишлашимни айтиб олди.

Мезбон хижолат ичида ўтирганимни сезиб ўтиргани учун мени ноқулай аҳволдан қутқариш ниятида ўзини унчалик эътибор қилмагандек кўрсатди. Ҳол-аҳвол сўрашилгандан сўнг гап орасида мезбон меҳмонга: “Касбида ҳазрати Султон Мир Ҳайдар зиёратгоҳи бор. Уч-тўрт киши бўлиб бориб ўша жойни зиёрат қилинг, файзини сезасиз”, деди.

Бу гапни эшитганим заҳоти у зотнинг илҳом билан сўзлаганини ҳис қилдим. Чунки унинг кароматига ўзим гувоҳ бўлган эдим. Рамазон ойида бир туш кўрдим. Тушимда у киши узоқроқда туриб менга ортимдан кел, дегандек ишора қилиб юриб кетди. Эртасига дам олиш куни эди, ўзимнинг ишларим билан бир жойда юргандим. Пешинга яқин ишхонадаги раҳбаримиз қўнғироқ қилиб, шошилинч Жиззахга боришим кераклигини айтди. Мен узоғроқда эканимни айтгандим. “Бир соат ичида уйингизга етиб келинг, машина олиб ўтиб кетади”, деди. Ишхонанинг машинаси айтган вақтда етиб келди. Йўлга тушдик. Одобли йўловчи бўлай деб хавфсизлик камарини тақиб олдим. Уни машина олингани бери биров тақмаган шекилли, чанг бўлиб кетган экан. Иссиқда терлаганмиз, чанг билан тер қўшилиб оппоқ куйлагимни қоп-қора қилибди. Машинадан тушсам, камарнинг изи узун чизиқ бўлиб қорайиб турибди. Манзилга етиб борсак, у киши ўша ерда экан. Ҳамма билан кўришди. Мен куйлагимдан уялиб чеккароқда турган эдим, келиб мен билан ҳам кўришиб, бир муддат қўлимни тутиб турди. Куйлагимнинг доғини кўриб қолди деб хижолат бўлдим. Орадан хийла вақт ўтиб, ўша нигоҳда “чақирганимизни эшитдингми?” деган савол йўқмикан, деб ўйладим.

Хуллас, Орадан икки ой ўтдими, билмадим, бир жойда ўтирган эдик, у киши шеригимга қўнғироқ қилиб, яна ўша муҳтарам зотнинг зиёратига бораётганини айтиб, бизнинг бирга бўлишимизни айтди. Мен шеригимга бора олмаслигимни айтиб уйга қайтдим. Эртасига дўстим қўнғироқ қилиб “Меҳмон сизни сўраяпти, гурунгга келинг”, деди.

Борганимда мени кўрар-кўрмасдан “Кеча нега бормадингиз? Жуда чиройли суҳбат қилиб бердилар...” деди.

Мен яна ўша эски гапимни такрорлаб: “Жуда ҳам боргим келган эди, аммо боришга уялдим”, дедим. Шунда у киши: “У зотлар қалбга қарайди...” деди ва бирмунча насиҳатлар қилди. Кейин ҳазрати Султон Мир Ҳайдарнинг зиёратига борганини, у ердан кўп файз олганини ва бирга юрган шериклари билан ҳам ўша ерда танишиб дўстлашиб олганини гапириб берди.

Ўшанда яна феълимдаги ноқислигим панд бериб шундай одамнинг зиёратидан, суҳбатидан бенасиб қолганимга афсусландим”.

У одам айтган гаплар, ўйлайманки, кўпчиликка таниш манзара бўлса керак. Биз мудом бошқаларнинг ноўрин хатти-ҳаракатини муҳокама қиламиз ва бунинг оқибатида ўзимизнинг асосий ишимиздан чалғиб қоламиз. Демак, бу билан ўзимиз ҳам хатога йўл қўйган бўламиз ва биз муҳокама қилаётган одамнинг амали билан бизнинг амалимиз ўртасида фарқ қолмайди. Шунингдек, ўта тортинчоқлик ҳам кўп ишларимизга панд беради. Арзимаган бир нарсани сабаб қилиб тортинамиз-у, хаёлимизга ҳам келмаган катта неъматлардан бебаҳра қолиб кетамиз.

Яна Шайх Саъдийга мурожаат қиламиз. “Болалигимда тун орасида отам билан таҳажжуд намозига турар эдик. Бир куни уйимизга меҳмонлар келди. Улар бизникида ётиб қолди. Одатимизга биноан отам иккаламиз тун ярмида туриб таҳорат олиб намозга ҳозирландик. Жойнамозни ёзаётиб пишиллаб ухлаб ётган меҳмонларга кўзим тушиб отамга: “Бу одамларнинг беғамгина ухлашини қаранг”, дедим. Отам: “Уларнинг ухлаганини маломат қилгунча кошкийди сен ҳам ухласанг эди”, деди”.

Шунингдек, тортинчоқлик ҳам унчалик яхши хислат эмасга ўхшайди. Тортинчоқ одам қаёқдаги бўлмағур нарсаларни ўйлаб, бир нималардан андеша қилиб ўзига ўзи муаммо чиқариб юради, Гапнинг индаллоси, ана шу феъли унинг яшашига, илм ўрганишига, улуғларнинг суҳбатидан файз олишига халақит қилади.

Шунинг учун инсон журъатлироқ бўлгани яхши, айниқса, илм ўрганиш, фазилат ҳосил қилиш борасида. Бунинг учун эса мана бу ҳадиси шарифни дастур қилиб олиш керак бўлади.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳикматли калима худди мўминнинг йўқотган нарсаси каби, мўмин уни қаерда топса ҳам, ҳақлироқдир», деганлар» (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоят қилган).

Дамин ЖУМАҚУЛ