“Ужб” сўзи луғатда “кеккайиш”, “такаббурлик” ва “фахрланиш” маъноларини англатади. Уламолар инсонда вужудга келадиган ужб сифатини турлича таърифлашган.

Роғиб Асфаҳоний: Ужб – инсон ўзини ўзи ҳақли бўлмаган даражага ҳақлиман деб ўйлашидир, деган.

Ғаззолий раҳматуллоҳу алайҳ: Ужб – неъматни ҳақиқий неъмат берувчига нисбат беришни унитиб, уни ўзида катта санаб унга суяниб қолишдир, деган.

Ибн Абдуссалом: Инсон ўзига берилган неъмат ёки яхши амални Аллоҳдан эканини унитиши ва буларни ўз нафсидан деб хурсанд бўлиши ужбдир, деган.

Аллоҳ таоло мутлоқ суймайдиган кибр ҳам айни мана шу ужб, яъни ўзидан-ўзи фахрланиш ортидан юзага келади. Шу сабабдан ҳам Аллоҳ таоло Қуръони карим оятларида ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадиси шарифларда ужбни ёмонлаб зикр қилган. Аллоҳ таоло Ҳунайн ғазоти кунида мусулмонларнинг мағлубиятга ужб сабаб бўлганини эслатиб шундай дейди:

“...Ҳунайн кунида (сон жиҳатдан) кўплигингиз сизларни мағрурлантирган эди, аммо (бу) сизлардан бирор нарсани даф қила олмади[1]”.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Уч нарса ҳалок қилувчидир: итоат қилинадиган бахиллик, эргашиладиган ҳавои-нафс ва киши ўз нафси билан фахрланиши[2]” – дедилар.

Бошқа бир ўринда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ужбни катта гуноҳлардан бири эканини айтиб шундай деганлар: “Агар сизлар бирор гуноҳ қилмайдиган бўлганларингизда, мен сизларга бунданда каттароғидан қўрққан бўлар эдим. У ужбдир[3]”.

Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу: “Ҳалокат иккита нарсада: Ужб ва Аллоҳнинг раҳматидан умидни узишда”, деган. Маълумки, бахт-саодатга талаб қилиш билан эришилади. Умидни узган одам талаб қилмайди. Ўзидан ўзи фахрланган одам мақсадга эришиб бўлдим деб ўйлайди ва ҳаракат қилмайди. Шунинг учун ҳам ибн Масъуд розияллоҳу анҳу бу икки сифатни ҳалокат сабабчилари сифатида айтган.

Али розияллоҳу анҳу: “Ўзидан ўзи фахрланиш тўғриликни зидди ва ақлларнинг офатидир”, деб бежиз айтмаган.

Шерозий раҳматуллоҳу алайҳ айтади: “Билгинки, ужб энг ёмон сифатдир. У фазилатларни тортиб олиб, пасткашлик келтиради. Нафратни келтириб чиқариб, яхшиликларни йўқ қилади. Ёмонликларни ошкор қилиб, ҳалокатга олиб боради”.

Уламолар ужбни саккизта қисми мавжуд эканини айтишиб, буларнинг олдини олиш йўлларини ҳам таъкидлаб ўтишган.

Биринчиси, инсон ўзининг хилқатининг гўзаллигига қараб фахрланади. Буни Аллоҳнинг неъмати эканини ва бир лаҳзада йўқ бўлиб қолишини унутади. Бунинг олдини олиш учун биринчи нимадан яратилгану, оқибатда яна нимага қайтишини мулоҳаза қилсин.

Иккинчиси, ўзига берилган куч-қувват бўлиб, унга шукр келтиришни унутиб, ушбу куч-қувватни ато этган зотга суянишни тарк қилиб қўяди. Бунинг олдини олиш учун ҳақиқий куч-қувват эгаси Аллоҳ эканини эътироф этиб шукр келтирсин. Ўзидаги куч-қувват тортиб олиниб, энг заиф бандага айланиб қолишини унутмасин.

Учинчиси, ақл бўлиб,  уни чиройли санаб бундай ақл фақат менда бор деб ўйлаб қолади. Бунинг олдини олиш учун, аввало Аллоҳга қайта-қайта шукр келтирсин. Бу неъмат бошқаларга берилмагандек, ўзидан ҳам олиб қўйилиши мумкин эканини ўйлаб кўрсин. Ақл сабабли қанчалаб илмга эга бўлмасин, барибир оз эканини унитмасин.

Тўртинчиси, улуғ насабга эга бўлиш бўлиб, у билан фахрланиши ва шу сабабли мен кўплаб одамлардан афзалман деб қолиши. Бунинг олдини олиш учун, насаб бирор савоб келтирмаслиги ёки бирор азобни даф қилмаслигини билсин. Аллоҳ ҳузурида энг ҳурматли инсон тақводор инсондир. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам қизлари Фотима ва аммалари София розияллоҳу анҳумоларга “Мен сизларга Аллоҳдан бирор нарсани беҳожат қила олмасман” деганлар. Бунинг олдини олиш учун, насаб билан фахрланиш бу бошқанинг камоли билан ўзини азиз тутиш эканини билсин. Сўнг яна, яқин (тирик) отаси нутфадан пайдо бўлганини ва узоқ (вафот этган) бобоси тупроққа айланиб бўлганини ҳам билиб қўйсин.

Бешинчиси, золим ҳукмдорларга ўзини нисбатини бериб, улар билан фахрланиши. Ғаззолий раҳматуллоҳу алайҳ айтади: Бу ниҳоятда нодонлик бўлиб, бунинг олдини олиш учун, золимлар Аллоҳнинг ҳузурида хорланиб ғазабга дучор бўлишларини ўйлаб кўрсин.

Олтинчиси, фарзандлари, қариндошлари ва ўзига тобеъ кишиларнинг кўплигига ишониб, Аллоҳга суянишни ва Унга таваккул қилишни унутиб қўйиши. Бунинг олдини олиш учун, ҳақиқий кўмак берувчи зот Аллоҳ эканини аниқ билсин. Албатта, уларнинг кўплиги ўлим вақтида бирор фойда бермаслигини тушунсин.

Еттинчиси, мол-дунёнинг кўплиги бўлиб, унга суяниб қолиши. Аллоҳ таоло бунинг мисолини икки боғ эгасини хабарини бериш билан келтирган: “Яна унинг бойлиги ҳам бор эди. Бас, у биродарига мурожаат қилиб: “Менинг бойлигим сеникидан кўпроқ ва одамларим кучлироқ” - деди[4]”. Бунинг олдини олиш учун, мол-дунёни фитна эканини ва унинг офатга учрайдиган сабаблари бир қанчалигини билсин.

Саккизинчиси, хато фикрга эга бўлиб қолиб, буни неъмат деб ўйлаб қолиши. Аслида эса, бу азобдир. Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай деган:

“Ахир, (қилган) ёмон иши ўзига чиройли кўрсатилиб, уни гўзал (иш) деб ўйлаган кимса (ҳидоят топган зот каби бўлармиди)?![5]”.  Бунинг олдини олиш бошқаларидан қаттиқроқ бўлади. Чунки хато фикр эгаси, ўзининг хатоси сабабли нодондир. Бунинг олдини олиш учун, ўзининг фикрига суяниб алданиб қолмаслиги керак. Ўзининг фикрини Қуръон ёки ҳадис ёки соғлом ақлий далил қувватласа шунда фикрига қараб иш қилсин.

Шуни ҳам алоҳида таъкидлаб айтиш керакки, кўпинча инсонда ужбнинг пайдо бўлишига атрофдаги маддоҳларнинг мақтовлари ва олқишлари ҳам сабаб бўлади. Абу Бакра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида бир киши бошқа бир кишини мақтади. Шунда Пайғамбаримиз: Ҳолингга вой бўлсин, биродарингни бўйнини синдирдинг, деб бир неча маротаба такрорладилар. Сўнг: Сизлардан бирингиз бошқани чорасиз мақташга тўғри келиб қолса “Мен уни шундай деб ўйлайман. Аллоҳнинг Ўзи кифоядир. Мен Аллоҳга ҳеч кимни покламайман” – десин, дедилар.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу: Мақташ сўйишдир, деган.

Шу сабабдан оқил инсон атрофидаги маддоҳларнинг олқишларига эмас, балки қалби соф дўстларнинг маслаҳатларига қулоқ солиши лозим. Зеро мана шундай дўстларгина яхшилик ва айбларга кўзгу бўладилар. Инсон ўзича яхши деб ўйлаб эътиборсиз қолдирган ёмонликларидан огоҳ этадилар.

Анас ибн Молик розяияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мўмин мўминнинг кўзгусидир. Агар унда бирор айбни кўрса, тузатади[6]” – деганлар.

Умар розияллоҳу анҳу: Айбларимни кўрсатиб қўйган инсонни Аллоҳ раҳм қилсин, дер эди.

Мовардий раҳматуллоҳу алайҳ айтади: “Кибр ва ужб инсондаги фазилатларни тортиб олиб, разил-ёмон сифатларни келтиради. Кибр ва ужб эгаси насиҳатчининг насиҳатига ва одоб берувчининг таълимига қулоқ солмай қўяди. Чунки кибр инсон бирор даражага эришганда ва ужб эса инсон бирор фазилатга эга бўлганда  юзага келиб қолади. Шунда мутакаббир ўзини таълим берувчининг мартабасидан юқори қўяди. Ужб эгаси эса ўз фазлини одоб берувчиникидан ортиқ санайди”.

Шундай экан, ужб инсонга кўплаб зарарлар келтиради. Ужбнинг оқибати кибрга олиб боришининг ўзи унинг офтига кифоя қилади десак муболаға бўлмайди. Зеро, шайтоннинг Аллоҳга осий бўлишига кибри сабаб бўлгани барчамизга маълум. Имом Ғаззолий раҳматуллоҳу алайҳ ужбнинг зарарли оқибатларидан огоҳлантириб айтади: Ужб гуноҳларни унутиб уларга бепарво бўлиб қолишга сабаб бўлади. Ужб соҳиби қилаётган ибодатларини ва амалларини катта санаб фахрланиб қолади. Ушбу ибодатларни қилаётганидан Аллоҳга миннат қилишгача боради. Ўз ибодатларидан ужбга тушгани сари бунинг ёмон оқибатларини ҳам унутиб боради. Ким амалларини ёмон оқибат билан якун топишига эътибор қилмаса қилаётган ҳаракатлари зое бўлиб қолаверади. Ужб эгаси ўз нафси ва фикри билан алданиб қолиб, Аллоҳнинг макри ва азобидан хотиржам бўлиб қолади. У ўз нафсини мақтаб бирор айб ва камчиликлардан холи деб билади. Натижада бошқалар билан маслаҳатлашиш ёки бирор билмаган нарсасини сўрашни ўзига ор билиб, ўз фикри билан кифояланиб қолади. Энг ёмони ўзининг хато фикрини тўғри деб билиб, ўзидан шундай фикр чиққанидан хурсанд бўлиб ўша фикрида қатъий туриб олишидир. Гоҳо бу нарса уни ҳалокатига сабаб бўлади. Айниқса унинг бу хато фикри дин ишларига тегишли фикр бўлса. Шунинг учун ҳам ужб ҳалокатга олиб борувчи иллатлардан бири сифатида саналган. Ужб эгасининг мен мақсадга эришиб бўлдим деб амал қилишдан тўхтаб қолиши, ужбнинг энг катта офтларидан биридир. Бу эса шубҳасиз очиқ ойдин ҳалокатдан бошқа нарса эмас.

Дарҳақиқат, бугунги кунимизда озгина илм ўқиб ёки эшитиб, лекин уқимай ўзини “олим”ман деб юрган ёшларимиз борлиги хеч кимга сир эмас. Улар ўзларидаги ана шу озгина илм билан кифояланиб ва шундан хурсанд бўлиб ҳамда бўлди мақсадга эришдим деб, юришларига нафсларига ўрнашиб қолган ужб сабабдир эҳтимол. Ўзларини қўлларига китоб олиб бир қатор ўқишга сабрлари етмасдан туриб, ўнлаб мужалладли китоблар ёзган мужтаҳид уламоларга тил теккизишлари ачинарли ҳолатдир. Илм ва салоҳияти етмаган ҳолда оят ва ҳадисларнинг зоҳирий маъноларидан ўзларининг хато фикрларига асосланиб ҳукм олмоқчи бўладилар. Мустаҳкам илм ва асосли далилга суянмасдан туриб оят ва ҳадислардан тўғридан тўғри ҳукм олиб бўлмайди, деган уламоларнинг насиҳатига қулоқ солишни ўзларига эп кўрмайдилар. Натижада ўзларини ҳам бошқаларни ҳам адшишига сабаб бўлиб қоладилар.

Ушбу хатоларни тузатиш учун илм ўқийлик, нафсимизни зикр, тиловати Қуръон, саловатлар ила сайқаллаб ужб ва кибр каби иллатлардан софлайлик. Мужтаҳид уламолар ва уларнинг мўътабар асарларини ҳурматини ўз ўрнига қўяйлик. Энг муҳими, “Ким мен олимман деса, у жоҳилдир” деган насиҳатни унутмайлик!

Манбалар асосида

Тошкент ислом институти ўқитувчиси

Фарҳод ЖЎРАЕВ

тайёрлади

[1] Тавба сураси 25-оят.

[2] Баззор ривояти.

[3] Баззор Анаса розияллоҳу анҳудан ривоят қилган.

[4] Каҳф сураси 34-оят.

[5] Фотир сураси 8-оят.

[6] Имом Абу Довуд ривояти.

Маълумки, Қуръони каримдаги энг ихчам суралардан бири “Кавсар” сурасидир. Бу сура атиги уч оятдан иборатдир. Лекин, Аллоҳ таъоло Ўзининг қудратини, энг кичик сурасининг бирида “ўн” рақамига боғлиқ қилиб ўнта мўъжиза кўрсатганлиги инсонни ҳайратга солмай иложи йўқ. Бу рақамлардаги сонлар бир дона кўп ёки бир дона кам бўлмай, айни ўнта эканлигини кўриб, беихтиёр “Субҳаналлоҳ” деб юборасан киши. Чунки бундай мўъжиза фақат оламларнинг Роббиси томонидан бўлиши мумкин холос. Тўғри, бу мўъжизаларнинг ҳаммаси араб алифбосидагина кўринади. Зеро, Аллоҳнинг каломининг мўъжазлиги, нозил бўлган тилидагина намоён бўлади. Келинг, уларни бир-бир санаб чиқамиз: 

1. Суранинг калима (сўз)лари сони ўнтадир.
2. Суранинг аввалги оятида ҳижо ҳарфлариниг ўнтаси қўлланган.
3. Суранинг иккинчи ояти ҳам, ўнта ҳижо ҳарфларидан ташкил топган.
4. Сўнгги оятда ҳам ўнта ҳижо ҳарфлари мавжуд.
5. Сурада энг кўп такрорланган ҳарф “алиф” бўлиб у ҳам ўнтадир.
6. Сурада фақат бир марта келган ҳарфларнинг сони ўнтадир.
7. Сурада “ҳарфи муқаттаот”лардан бўлмаган ҳарфлар ўн марта такрорланган.
8. Суранинг барча оятлари “ро” ҳарфи билан тугаган. “Ро” ҳарфи эса ҳарфи ҳижоияларнинг ўнинчи тартибида туради.
9. Қуръони каримда оятлари “ро” ҳарфи билан тугайдиган сураларнинг сони ўнта бўлиб, Кавсар сураси ўнинчи ўринда туради.
10. Суранинг сўнгги оятида Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга “Қурбонлик қилинг” деб буюрилган. Бу қурбонликни сўйиш амали зулҳижжа ойининг ўнинчисидан бошланади.

Юқоридаги муборак суранинг ўзбек тилидаги маъноларига бир назар ташласак, фойдадан холи бўлмас.

Кавсар сураси

Меҳрибон ва раҳимли Аллоҳ номи билан бошлайман.

1. (Эй Муҳаммад)! Биз сизга Кавсарни ато этдик.
2. Бас, Роббингизга намоз ўқинг ва қурбонлик қилинг.
3. Албатта Сизни айбловчининг ўзи маҳрумдир.

Суранинг ўқилиши ва ёд олишнинг осонлиги, ҳар бир оятнинг вазнлари ва “қофия”ларининг бир-бирига ўта мутаносиблиги, Аллоҳ таъолонинг Ўзи ҳам, сўзи ҳам нақадар буюк эканлигига далолат қилади.

Манбалар асосида

Қувасой шаҳар “Ислом” масжиди имом-ноиби

Олимжон АБИДЖОНОВ

тайёрлади

“Эркаклар хотинлар устидан (оила бошлиғи сифатида доимий) қоим турувчилардир. Сабаб – Аллоҳ уларнинг айримлари (эркаклар)ни айримлари (аёллар)дан (баъзи хусу-сиятларда) ортиқ қилгани ва (эркаклар ўз оиласига) ўз мол-мулкларидан сарф қилиб туришларидир. (Аёллар ичида) солиҳалари – бу (Аллоҳга ва эрига) итоатли, ғойибга Аллоҳ сақлаганича ҳимоятли (яъни, эрларининг сирлари, мулклари ва обрўларини сақловчи)лардир. Хотинларнинг итоатсизлигидан қўрқсангиз, аввало уларга насиҳат қилингиз, сўнгра (бу таъсир қилмаса,) уларни ўринларда (алоқасиз) тарк этингиз, сўнгра (бу ҳам кор қилмаса) уларни (мажруҳ бўлмагудек даражада) урингиз. Аммо сизларга итоат қилсалар, уларга қарши (бошқача) йўл ахтармангиз. Албатта, Аллоҳ олий ва улуғ зотдир”.

Аллоҳ таоло ушбу ояти каримада оиладаги раҳбарлик масъулияти кимнинг зиммасида бўлиши, солиҳа аёлларнинг сифати ва оилада заифа аёл сабабли юзага келадиган келишмовчиликни бартараф этиш йўлларини қуйидагича баён қилган:

“Эркаклар хотинлар устидан (оила бошлиғи сифатида доимий) қоим турувчилардир”. Яъни, эр оилада хотин ва фарзандлар устидан уларни манфаатли бўлган ишларга буюриб, зарарли ҳолатлардан қайтариб туришда раҳбардир. Оятда “қоим турувчилар” маъносини англатувчи “қоввамун” сўзи араб тили қоидасига кўра муболаға сийғасида келган. Бу оила бошлиғи бўлган эр хотин ва фарзандларнинг тарбиясида уларга одоб-ахлоқ ўргатишда, моддий таъминотда, ҳақ-ҳуқуқларини сақлашда ва ҳимоя қилишда улкан масъулият устида эканини кўрсатади. Имом Қуртубий: “Эркакларнинг табиатида аёллар табиатида бўлмаган зиёда қувват бор. Чунки эркакларнинг табиатида иссиқлик ва қуруқлик ғолиб бўлиб, бу қувват ва шиддатдан далолат беради. Аёлларнинг табиатида намлик ва совуқлик бўлиб, бу юмшоқлик ва заифликдан далолат беради. Шу сабабдан эркакларга аёллар устидан раҳбарлик ҳаққини берган”, деган.

Ушбу оятнинг нозил бўлишига қуйидаги воқеъа сабаб бўлган. Ҳабиба бинти Зайд эри Саъд ибн Робеъга итоатсизлик қилди. Шунда Саъд уни бир шапалоқ урди. Ҳабиба отаси билан бирга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига бориб: “Мен қизимни унга тўшак қилиб берсам, у қизимни урибди” деб шикоят қилди. У зот: эридан қасос олсин, дедилар. Улар қайтиб кетаётган эдилар, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларни қайтариб: “Жаброил алайҳис салом оят келтирди”, дедиларда мазкур оятни ўқидилар. Сўнгра: “Биз бир ишни хоҳладик ва Аллоҳ ҳам бир ишни ирода қилди. Аллоҳ ирода қилгани яхшидир”, дедилар.

Сўнгра Аллоҳ таоло оилада эрларга раҳбарлик масъулияти берилишидаги асосий икки сабабни баён қилди:

Сабаб – Аллоҳ уларнинг айримлари (эркаклар)ни айримлари (аёллар)дан (баъзи хусусиятларда) ортиқ қилгани ва (эркаклар ўз оиласига) ўз мол-мулкларидан сарф қилиб туришларидир. Демак, ушбу икки сабабнинг биринчиси эркакларнинг аёллардан баъзи хусусиятларда ортиқлиги ва иккинчиси ўз мол-мулкларидан нафақа қилганлари. Бу билан айтишлик мумкинки, эркакларни афзал қилиб яратилиши аёлларнинг фоидаси учундир. Чунки эркаклар ўзларига берилган ақлу идрок ва куч-ғайрат орқали оилани гўзал таризда бошқаради ва моддий томонлама таъминлайди. Муфасссирлар оятда келган “ортиқлик”ни пайғамбарлик, халифалик, жисмоний куч-қувват, оила нафақасига масъуллик, ақлу идрок, хотира ва тафаккурнинг зиёдалиги, имом-хатиблик, муаззинлик, жамоат билан намоз ўқиш, жума намозининг вожиб бўлиши, ташриқ такбирини айтиш, жангларда қатнашиш, тўлиқ гувоҳлик, талоқ бериш ҳуқуқига эга бўлиш, оила номини унга нисбат берилиши, намоз ва рўзани узрсиз адо этиш каби хусусиятлар билан тафсир қилганлар.

Сўнгра Аллоҳ таоло эрнинг бошқаруви остида бўлган аёллар ҳақида сўз юритиб, уларни икки қисм бўлишини айтди. Уларнинг биринчи қисми:

(Аёллар ичида) солиҳалари – бу (Аллоҳга ва эрига) итоатли, ғойибга Аллоҳ сақлаганича ҳимоятли (яъни, эрларининг сирлари, мулклари ва обрўларини сақловчи)лардир. Ушбу жумлалар хабар кўринишида келган бўлсада, бундан эрга итоат этиш, уни мол-мулкини ва ўз иффатини сақлашга буюриш қасд қилинган. Демак, ўз динида солиҳа бўлган аёлларнинг бир сифати Аллоҳга ва эрига итоатли бўлишидир. Уларнинг иккинчи сифати эса, нафақат эрлари ҳузурида, балки улар йўқлигида ҳам мол-мулкларини ва обрўларини ҳамда ўз иффатларини сақлайдилар. Улар бу ишларида Аллоҳнинг розилигини кўзлаганлари учун Аллоҳ ҳам уларни ўз ҳимоясига олади. Абу Довуд Тайолисий “Муснад”да Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Аёлларнинг яхшиси–назар солсанг, хурсанд қиладиган, амр қилсанг, итоат этадиган ва ғойиб бўлсанг, сени ўз нафсида ва молингда муҳофаза қиладиганидир”, деганлар. Имом Аҳмад Абдурроҳман ибн Авф розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Агар аёл киши беш вақт намозини ўқиса, бир ой рўзасини тутса, фаржини сақласа ва эрига итоат қилса, унга: “Жаннатнинг қайси эшигидан хоҳласанг, киравер”, дейилади”, деганлар.

Кейинги оятларда Аллоҳ таоло аёлларнинг иккинчи қисмини баён қилиб, улар сабабли баъзан оилада вужудга келадиган нохушликлар муолажасини қилган. Бу нохушликка аёл сабабчи бўлиб, эрига итоатсизлик қилса, унга нисбатан қандай йўл тутилиши баён этилган:

“Хотинларнинг итоатсизлигидан қўрқсангиз, аввало уларга насиҳат қилингиз, сўнгра (бу таъсир қилмаса,) уларни ўринларда (алоқасиз) тарк этингиз, сўнгра (бу ҳам кор қилмаса) уларни (мажруҳ бўлмагудек даражада) урингиз. Аммо сизларга итоат қилсалар, уларга қарши (бошқача) йўл ахтармангиз. Албатта, Аллоҳ олий ва улуғ зотдир”. Демак, ўз эрига итоатсизлик қилган аёлларга нисбатан биринчи навбатда Аллоҳнинг китоби ва Расулининг суннатини эслатиш орқали панд-насиҳат қилинади. Яъни, Аллоҳ аёллар зиммасига ўз эрларига итоатда, чиройли муомала ва муносабатда бўлишни вожиб қилиб қўйгани айтилади. Эр ўз аёли устидан бир даража юқори туришини эътироф этишга чақирилади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Агар инсонни инсонга сажда қилишга буюрганимда эди, аёлни ўз эрига сажда қилишга буюрган бўлар эдим[1]” деб марҳамат қилган ҳадислари яна бир бор эслатилади. Имом Шофеъий раҳматуллоҳу алайҳ насиҳат қилиш: “Аллоҳдан қўрққин. Сени устингда мени ҳаққим бор. Сен ушбу ҳолатингдан қайтгин. Менга итоат этишинг сени зиммангда фарз эканини билгин” каби гаплар билан бўлади, деганлар.

Салафи солиҳларимиз эрига итоатсизлик қилган хотинга нафақа берилмаслигини алоҳида таъкидлаганлар.

“сўнгра (бу таъсир қилмаса,) уларни ўринларда (алоқасиз) тарк этингиз,”.  Яъни, агар аёлга панд-насиҳат манфаат бермаса, бирга ётадиган тўшагини алоҳида қилади. Зеро, ўринни алоҳида қилиш эрига муҳаббатли аёл учун оғир ботиб, тезда ўзини ўнглашга ҳаракат қилади. Бундан ўзига хулоса чиқармаган аёл, эрига итоатсизликда қатъий эканини кўрсатиб қўйган бўлади. Муфассирлар оятда келган “тарк этиш”ни турлича тафсир қилишиб, жумладан, Ибн Аббос розияллоҳу анҳу: бир тўшакда ундан юз буриб, гаплашмайди, деган. Баъзилар: юмшоқ гапирмасдан, дағаллик қилади, дейишган. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Қачон аёл эрининг тўшагидан алоҳида таризда тунни ўтказадиган бўлса, қайтгунича фаришталар унга лаънат айтиб туради[2]”, деганлар.

“сўнгра (бу ҳам кор қилмаса) уларни (мажруҳ бўлмагудек даражада) урингиз”. Аллоҳ таоло аёлларга аввало панд-насиҳат қилишга сўнг ўринларда тарк қилишга буюрди. Агар бу иккиси фойда бермаса урушга ўтилади. Зеро, баъзи аёлларга борки уларни уриш ўнглайди ва эрининг ҳаққига тўла-тўкис риоя қилишга ундайди. Аммо уриш деганда, қаттиқ калтаклаш, аъзоларини синдириш ёки бошқа жароҳатлар етказиш тушунмаслик керак. Уламолар ушбу ояти каримада изн берилган уришнинг маъноси, мисвок ёки бирор бармоғи билан туртиш, деганлар.

Аллоҳ таоло Қуръонда фақат мана шу ўринда ва улкан гуноҳларнинг ҳадларидагина очиқ-ойдин уришга буюрган. Хотинларнинг ўз эрларига нисбатан гуноҳларини улкан гуноҳлар билан тенглаштирган. Одоб бериш ҳуқуқини тўғридан-тўғри эрларнинг ўзларига берган. Ушбу гуноҳни гувоҳ ёки ҳужжатлар орқали исботланиши ва белгиланган чораларни қўллашда қозининг ҳузурида бўлишини шарт қилмади. Бу Аллоҳ эрларни хотинлар устидан раҳбар қилиб қўйгани, улар учун ҳақиқий неъмат эканига далолат қилади.

Муовия ибн Ҳайра Қушайрий розияллоҳу анҳу: “Эй Аллоҳнинг Расули, хотинларимизнинг биздаги ҳақлари нима?” деб сўраганида, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Агар таом есанг, унга ҳам едирасан, кийим кийсанг, унга ҳам кийдирасан, юзига урма, ёмон сўкма, ташқарида ҳижрон қилма”, деганлар. Бошқа бир ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Аллоҳнинг чўриларини урманглар!” деганлар. Ушбу ривоятлардан маълум бўладики, ояти каримадаги уришга берилган изн фақат сиёсат, ўзини билмаган аёлларга таъсир ўтказиш ва ўртани тузатиш учундир.

 “Аммо сизларга итоат қилсалар, уларга қарши (бошқача) йўл ахтармангиз. Албатта, Аллоҳ олий ва улуғ зотдир”. Аллоҳ оятнинг аввалида эрларнинг фазилатини, сўнг уларга одоб бериш ҳаққини берганини баён қилиб, ушбу оятда зулм қилиб қўйишдан қайтармоқда. Аёлларнинг ҳассос ва заиф ҳолда яратилгани айни ҳақиқатдир. Улар ўз заифаликларига бориб, итоасизлик ва одобсизлик қилиб қўядилар. Юқорида айтиб ўтилган чоралардан бири қўллангач, ўзларига келиб итоатга қайтсалар, уларга нисбатан бошқа чора қўллашга ўтилмайди. Чунки мазкур чораларни қўллаш оилани сақлаб қолиш учун эди. Зеро, мақсад ҳосил бўлгач, бошқа чорага эҳтиёж ҳам йўқ аслида. Шуни унутмаслик керакки, хотин итоат қилгандан кейин ҳам уларга қарши бошқа йўл ахтариш, уларга зулм қилиш бўлиб қолади.  Албатта, Аллоҳ таоло зулм қилган золимлардан ўч олишга қодир олий ва улуғ зотдир.

Манбалар асосида

Тошкент ислом институти ўқитувчиси

Фарҳод ЖЎРАЕВ

тайёрлади

[1] Ушбу ҳадисни имом Термизий Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган.

[2] Имом Бухорий ривояти.

Муфти ас-сақолайн Имом Нажмиддин Абу Ҳафс Насафий  ҳазратлари ислом оламида беназир зотлардан биридир. Тафсир, ҳадис, фиқҳ, усул ул-фиқҳ, луғат, адаб ва бошқа илмларда моҳир бўлиб, ушбу фанларга доир ўзидан қимматли асарлар қолдирган.

“Тилбатут талаба” асари шулардан бири бўлиб, ислом оламида илк фиқҳга оид энциклопедик китобдир. Китобнинг рўза бобида, Имом Насафий рамазон ва унинг луғавий ва истилоҳий маъноларини таърифлаб, ундаги маъноларнинг ҳикматини қуйидагича келтиради:

“رمضان” — ирмоз (إرماض) сўзининг ўзагидан ясалган бўлиб, унинг бир неча маънолари бор. Шулардан бири:

— “куйдириш” маъноси. Яъни, Рамазон рўзаси банданинг гуноҳларини куйдиради, уни ўчиради.

— “ўткирлаш”, “чархлаш” маъноси. Яъни, Рамазон қалбларни бу ойда ибодат ва яхшиликларни кўпайтиришга чархлайди, уни ўткирлайди.

— “кутиш”, “интизор бўлиш” маъноси. Яъни, бу ойда мўминлар Аллоҳ таолонинг савоб ва мукофотини интизор бўлиб кутади.

— “чарчатиш”, “ҳолдан тойдириш” маъноси. Арабларда “رمضت الظبي” ибораси мавжуд бўлиб, бу сўз кийикни овлаган овчига нисбатан ишлатилади. Унинг кўриниши қуйидагича:

— одатда кийик чаққон жонивор бўлиб, овчининг тўрига тушиши қийин. Уни овлаш учун, овчи унинг изидан тушади ва қизиб турган тошлоқ ерга уни ҳайдаб боради (араб диёрларида иссиқ қаттиқ бўлганидан, қум ва тошлоқ устида овқат тайёрлаш мумкин). Унинг устида кийикнинг туёқлари нозик бўлгани учун куяди, қавариб кетади ва тўхтаб қолади. Натижада, овчи уни осонгина қўлга киритади.

Рамазони шарифнинг бундай номланишидаги ҳикмат шуки, мўмин киши Аллоҳ таоло томонидан бу ойда рўза тутиш ва кечаларини қоим қилишга буюрилади. Кундузи рўзадор бўлиб, оч қолади, чанқайди, чарчайди. Кечаларини бедор ўтказиб ҳолдан тойади, кучи кетади. Натижада, шаҳват-у лаззатларига берилишидан тўхтайди ва ўзини Аллоҳ субҳанаҳу ва таолога батамом топширади. Яъни, Рамазон ойи бамисоли қизиб турган тошлоқ бўлиб, унинг устида мўмин киши ўзининг Аллоҳ таолонинг бандаси ва қули эканлиги тан олади ва У зотга ўзини топширади”.

Бундан кўриниб турибдики, Рамазони шариф савобу мукофотларга тўла ва ғанимат билишга ҳақли ойдир. Зеро, бу ойда Қуръони карим нозил бўлган, унда минг ойдан афзал Қадр кечаси бор. Энг асосийси, ҳадиси қудсийда Аллоҳ таоло бу ойни Ўзининг ойи эканлиги ва унда қилинган ибодатнинг савобини Ўзи беришини таъкидлаган.

Мана, бу йилнинг Рамазон ойи ҳам ниҳоялаб бормоқда. Аллоҳ таолодан бу ойнинг шарофатидан тўла манфаат олган ҳолда, Ўзининг ва Расули (саллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг розилигини топиб, онадан туғилган кундагидай гуноҳлардан покланиб чиқишимизни насиб айласин!

Халилуллоҳ ЮСУФ

Тошкент ислом институти 

талабаси

Қалбга келган васвасалар ва уларнинг ҳукми ҳақида  Алий  Қорий  роҳматуллоҳи  алайҳнинг “Мишкатул масобиҳ” китобига ёзган “Мирқотул мафотиҳ” асаридан баъзи ҳадислар ва уларнинг шарҳларини келтирамиз.

Қалбга келадиган фикрлар агар ёмон, разил нарсаларга ундаса, у васваса бўлади. Агар яхшиликка ундаса у илҳом бўлади. Юқоридаги китобнинг биринчи фаслида келган ҳадис:

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Росулуллоҳ  соллаллоҳу  алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ таоло умматимдан қалблари васваса қиладиган нарсаларни авф этди, модомики, уни амалга оширмаса ёки гапирмаса.

Ҳадисдаги модомики уни қилмаса ёки гапирмаса дегани қалбидаги васваса қилинадиган нарса бўлсаю уни амалга оширмаса масалан, ноҳақ одам ўлдириш, зино, ўғирлик ва шунга ўхшашларни қалбга олиб келса, лекин уни қилмаса. Модомики, гапирмаса дегани у васваса тил орқали амалга ошириладиган ишлар, ҳақорат, куфрга олиб борувчи сўзлар бўлсаю уни айтмаса деган маънодадир. Бухорийнинг саҳиҳ китоблари шарҳи бўлган “Равза” китобининг муаллифи айтадики, агар у қалбда ўрнашса, бу сабабидан ҳисоб китоб қилинади. Юқоридаги ҳадис эса, ўша васваса қарор топмаса, шак-шубҳасиз авф қилинади деган маънога йўямиз. Чунки ўрнашмаган турли хил фикрлардан қутилиш бандани тоқатидаги нарса эмасдир.

Яна бир ҳадисда қалбдаги васвасалар ўта хатарли бўлсачи деган саволга жавоб беради:

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади.  Росулуллоҳ  соллаллоҳу  алайҳи васалламнинг саҳобаларидан бир нечалари Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келиб сўрадилар, биз қалбимизда шундай нарсаларни топдикки уни гапиришни катта нарса деб ҳисоблаймиз. У зот шундай нарса топаяпсиларми? – деди. Улар: “Ҳа”, дейишди. Шунда у зот ана ўша очиқ ойдин иймондир, деб марҳамат қилдилар.

Қалбимизга турли нарсалар келиб қолади деган жумлани Алий Қори роҳимаҳуллоҳ хунук нарсалар, масалан: Аллоҳни ким яратди, унинг кўриниши қанақа ва шунга ўхшаш ёмон сўзлар деб шарҳлайди.  Расулуллоҳ  соллаллоҳу алайҳи васалламнинг охирида ана шу очиқ ойдин иймондир деганларини, инсоннинг қалби Аллоҳни бирор нарсага ўхшатишдан ва баъзи куфрга олиб бориб қўядиган даражада инкор қилишдан холи эканини билдиради. Чунки кофир инсон Аллоҳни яратган махлуқотларига доимий ўхшатиб юради ва чиройли санайди. Энди ким уни ёмон деб, Аллоҳга лойиқ эмаслигини билиб, хунук санаса ана ўша ҳақиқий мўминдир. Бирор шубҳа қанчалик кучли бўлса ҳам уни тебрата олмайди. Баъзи уламолар наздида бунинг маъноси васваса бу иймоннинг белгисидир чунки ўғри ҳеч қачон бўм-бўш уйга кирмайди, деганлар.

Кейинги ҳадисда шунга ўхшаш васвасани кўринишларини Пайғамбаримиз  соллаллоҳу  алайҳи васаллам айтиб, ундан халос бўлиш йўлларини ҳам баён қилиб берганлар.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади,  Росулуллоҳ  соллаллоҳу  алайҳи васаллам Шайтон бирингизга келади ва буни ким яратди, буни ким яратди дейди охири Роббингни ким яратди, дейди. Кимга шу нарса етса, шайтондан паноҳ сўрасин ва тўхтасин.

Шарҳ: Иблис ёки унинг инсон ва жинлардан бўлган ёрдамчилари одам фарзандини чалкаштириш учун васваса қилади. Осмонни ким яратди, ерни ким яратди, дейди. Мақсади адаштириш, куфрга тушириш бўлади, шу зайлда савол бераверади, охири Роббинг ҳамма нарсани яратган зот бўлса, унинг ўзини ким яратган, дейди. Кимга шу нарса етса, Аллоҳ таолодан шайтонни кетказиш учун паноҳ сўрасин. Қуръони каримда шайтон ихлосли бандаларингни адаштира олмайман деган. Ҳадиси шарифларда ҳам келади “Яхшилик қилишга ҳам ёмонликдан қайтишга ҳам бирор куч қувват йўқ фақат Аллоҳнинг ёрдами билангина бордир”. Бандага хожасидан паноҳ сўраши вожиб бўлади. Шунда тили билан اعوذ بالله من الشيطان الرجيم (Аъузу биллаҳи минаш шайтонир рожийм)ни айтади, яъни қувилган шайтонни ёмонлигидан Аллоҳдан паноҳ сўрайди. Чунки Аллоҳ таоло ўз лутфи илоҳийси билан уни заиф ҳам хор ҳам қилдириб қўймайди. Шу сабабли шайтон эшик олдида очилишини кутиб турган, қачон очилса кирмоқчи бўладиган итга ўхшатилади. Шайтон ҳам қалб зикридан, Аллоҳдан паноҳ сўрамасдан ғофил бўлишини кутиб туради. Ҳадисни охирида “тўхтасин” дегани бу қалбига келган нарсалар ҳақида фикрлашни тарк қилсин ва бошқа нарса билан машғул бўлсин маъносидадир.

Иброҳим ТЕМИРОВ

Тошкент ислом институти талабаси