muslim.uz

muslim.uz

 

Ҳадис илмида сахобийларнинг ўрни беқиёс бўлиб, улар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларини ўзларидан кейин келувчи мусулмонларга етказиб берувчи кишилар, яъни ҳадис исноди занжирининг энг юқорисида турувчилардир. Муҳаддислар саҳобийларни билишга катта эътибор беришган бўлиб, бунинг бир нечта сабаблари мавжуд. Жумладан, саҳобийларнинг барчаси “адолатли” деб эътиқод қилингани сабабли, саҳобий экани аниқ бўлган ровийнинг адолати текширилмайди. Бу ўринда, муҳаддис ровийнинг саҳобийлигини текшириш билан кифояланилади. Шу билан бирга, бошқа табақа вакилларидан фарқли ўлароқ саҳобий бошқа бир саҳобийдан ривоят эшитиб, уни Расулуллоҳсоллаллоҳу алайҳи васалламдан деб айтиб берган бўлса ҳам, унинг ушбу ривояти қабул қилинаверади. Шунингдек, саҳобийларнинг қилган ишлари, айтган сўзлари ва бирор ишга муносабати ҳам ҳадис сифатида қабул қилинади.

Ҳадис илмида саҳобийлар тўғрисида гап кетганда, аввало уларни ҳадис ривоят қилган ва ривоят қилмаган тоифаларига ажратилади. Зеро, манбаларда 100 мингдан ортиқ саҳобийлар мавжудлиги айтилса-да, улар орасида ҳадис ривоят қилганлари 1500 нафардан ортмайди. Бу ҳақда тўхталган Заҳабий, Абу Зуръа Розийдан иқтибос қилиб, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларида 100 мингдан кўпроқ саҳобийлар бор бўлгани, улар орасидан ҳадис ривоят қилган саҳобийлар сонини Ҳоким Найсобурий 400 та деганини қайд этади.Сўнг ҳадис ривоят қилган саҳобийлар сонини 1500 нафарга яқин эканини таъкидлайди.

Мақолада муҳаддислар султони сифатида танилган Имом Бухорийнинг саҳобийларнинг ҳадис эшитганлигига доир қарашлари унинг “ат-Тарих ал-кабир” асари асосида ёритиб берилади.

Имом Бухорий ҳам бошқа муҳаддислар каби саҳобийларни бошқалардан ажратиб кўрсатишга катта аҳамият қаратган. Муаллифнинг ровийлар тарихи ҳамда ҳадис “иллати”га бағишланган “ат-Тарих ал-кабир” асарида 360 нафар саҳобийни бошқалардан ажратиб кўрсатиш учун бир нечта сўз ва иборалар ишлатилган. Улар орасида ровийнинг саҳобий эканини яққол кўрсатувчи “лаҳу суҳбатун” (суҳбат эгаси) ибораси энг кўп ишлатилган бўлиб, 300 дан ортиқ ўринда қўлланган.

Ровийнинг кимгадир суҳбатдош бўлганини кўрсатувчи “саҳиба” сўзи “соҳибун-Набиййи соллаллоҳу алайҳи васаллам” шаклида 18 ўринда ровийнинг саҳобийлардан эканини кўрсатиш учун келтирилган бўлса, бошқа ўринларда “соҳибу фулан” тарзида ровийнинг қайсидир машҳур кишига ҳамроҳ бўлганини кўрсатиш учун ишлатилган.

Асарда шунингдек, саҳобийларни кўрсатиш мақсадида бошқа бир нечта феъллардан ҳам унумли фойдаланилганини кўриш мумкин. Жумладан, “самиъа” (эшитган) феъли, одатда, ровийнинг ўзи ривоят қилаётган шайхлардан ҳадис эшитганлиги аниқ бўлган ўринларда ишлатилиб, ҳадис иснодининг узлуксизлигини кўрсатади. Маълумки, саҳобий бўлиш учун Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни мусулмон ҳолда кўриб, шу ҳолда вафот этишнинг ўзи кифоя қилади. Аммо, Имом Бухорий саҳобийнинг у зотнинг сўзларини эшитганини алоҳида кўрсатишга эътибор қаратган. Зеро, у зотни кўрган барча саҳобийлар ҳам ҳадис ривоят қилишмаган. Асарни кузатиш давомида ушбу ибора 6 мингдан кўпроқ ўринда зикр этилгани аниқланди. Уларнинг ишлатилиш ўринлари ва мазмуни таҳлил қилинганда баъзи ўринларда ушбу феъл ровийнинг саҳобийлардан эканини кўрсатиш учун ҳам ишлатилгани аниқланди.

Асарнинг бир қанча ўринларида “самиъа” феъли “лаҳу суҳба” (суҳбат эгаси, яъни саҳобий) ибораси билан биргаликда, аксарият ҳолларда эса алоҳида ишлатилган. Масалан, Анас ибн Ҳорис, Бар ибн Абдуллоҳ, Ҳорис Ашъарий, Ҳасан ибн Абу Толиб, Ҳакам ибн Муовия Нумайрий, Ҳакам ибн Муовия, Сулаймон, Салома ибн Қайсар Ҳазрамий, Сукайн Замрий, Шураҳбил ибн Авс, Шураҳбил Жуъфий, Сунобиҳ ибн Аъсар, Абдуллоҳ ибн Сабара, Абдулмалик ибн Аббод ибн Жаъфар, Арфажа ибн Шурайҳ, Молик ибн Рабийъа, Молик ибн Убода, Муовия ибн Ҳайда, Нуъмон ибн Розия, Нуайм ибн Масъуд, Ваҳб ибн Қайс ибн Абон, Ваҳший, Язид ибн Соиб, Язид ибн Асад, Ясор ибн Субаъ, Ибн Фиросий каби 25 нафар ровийларнинг саҳобийлигини тасдиқлаш учун “самиъа” сўзини ишлатган.

Имом Бухорий саҳобийларни кўрсатиш мақсадида “раъа” (кўрмоқ) феълидан ҳам унумли фойдаланган. Имом Бухорий томонидан бирор ровийнинг ўзи ривоят қилаётган ровийни кўрган ҳолда, ундан ривоят эшитмаган бўлиши эҳтимоли бўлган ўринларда ишлатилган ушбу феъл бир неча ўринларда саҳобийларни алоҳида кўрсатиш мақсадида ҳам қўлланган. Жумладан, муаллиф асарда Ҳабиб ибн Фудайк тўғрисида тўхталиб, уни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни кўргани ҳамда “мурсил” (саҳобийдан эшитганини Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитдим, деб ривоят қилувчи) эканини кўрсатилади. Саҳл ибн Саъднинг эса, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни 15 ёшда “кўрган”и тўғрисидаги ривоятни келтирилган. Шу билан бирга, Ибн Шиҳобдан қилинган ривоят ҳам келтирилади. Унда Саҳл 15 ёшда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга “етишган” унинг ўзидан ривоят қилинади. Ушбу ривоятдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, баъзида “раъа” сўзи “адрака” билан бир маънода ишлатилган. Асарда яна 5 нафар жами 7 нафар ровийнинг саҳобийлардан эканини кўрсатиш учун “раъа” феъли ишлатилгани аниқланди.

Асарда саҳобийларни кўрсатиш учун “адрака” (етишган, топган) феъли ҳам ишлатилганини кўриш мумкин. Ровийнинг “ўзи етишган” кишини кўргани ёки замондош бўлгани ҳолда, ушбу кишидан ҳадис ривоят қилмаганини кўрсатиш учун ишлатилган ушбу феъл асарда, аксарият ҳолларда, ровийнинг саҳобийлардан эканини таъкидлаш учун ишлатилган. Мисол учун, муаллиф Муҳаммад ибн Ҳотиб Қураший ҳақда: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни ёш болалик чоғида кўрган. Алидан эшитган”, деб, унга тегишли 2 та ривоятни келтиради. Ушбу ривоятларнинг бири Муҳаммад ибн Ҳотибнинг онасидан ўзининг туғилишига оид ривояти бўлса, иккинчиси Абу Исҳоқ Сабийъийнинг Абу Молик Ашжаъийдан қилган ривоятидир. Ушбу ривоятда: “Муҳаммад ибн Ҳотиб билан ўтирган эдим. Шунда у: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Хурмозорлари бўлган ерни кўряпман”, дедилар”. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Абдураҳмон ибн Абу Бакр Сиддиқ ҳақда: “Бобоси Муҳаммад ибн Абдураҳмоннинг куняси: Абу Атиқ, Қураший. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган”. Бу ерда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган киши, яъни саҳобий унинг бобоси Муҳаммад ибн Абдураҳмон экани кўрсатилган. Маълум бўладики, Муҳаммад ибн Абдураҳмон ибн Абу Бакр Сиддиқ саҳобийдир. Абу Нуайм Мусо ибн Уқбадан келтирган ривоятда, Уқба томонидан саҳобий экани билинмаган 4 кишининг 2 таси сифатида Абдураҳмон ибн Абу Бакр Сиддиқ ва унинг ўғли Муҳаммадлар зикр этилади. Ибн Ҳиббон унинг саҳобий эканига ишора қилади. Асвад ибн Халаф ибн Абд Яғус ҳақда: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган”. Шундан кейин, Муҳаммад ибн Асваднинг отасидан ривоят қилган ҳадисини келтиради. Унда Асвад Фатҳ куни, одамлар байъат бераётган вақтда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ёнига келган, у зотни кўрган. Ушбу ривоятда кишининг саҳобийлардан ҳисобланиши учун етарли бўлган шарт, яъни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни мўмин ҳолда кўриш зикр қилинган. Ушбу ўринда “адрака” феъли “раа” (кўрмоқ) феъли билан биргаликда, синоним сифатида келтирилмоқда. Ибн Қониъ ҳам уни саҳобийлар қаторида зикр этади. Ҳобис ибн Саъд Тоий ҳақда: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган, дейди. Ушбу ровийни Ибн Саъд, Ибн Ҳиббон ва Ибн Ҳажарлар саҳобийлар қаторида зикр этишган. Саид ибн Омир ибн Ҳузайм Жумаҳий ҳақда: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган. Ибн Ҳиббон, Ибн Қониъ, Табароний ва Абу Нуаймлар уни саҳобийлар қаторида зикр этишганини кўриш мумкин. Соиб ибн Ақраъ Сақафий ҳақда: “У саҳобийдир (лаҳу суҳбатун).Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган. Унинг бошини силаганлар”. Ушбу ўринда Имом Бухорий ровийнинг саҳобийлигини алоҳида, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишганини алоҳида зикр этмоқда. Ушбу ровий тўғрисида Ибн Абу Ҳотим ҳамда Ибн Ҳиббонлар ҳам тўхталишиб, мазкур ривоятни келтиришган. Сунайн Абу Жамийла ҳақда: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган ва у зот билар ғазотда қатнашган...Абу Жамила Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган ва Фатҳ йили у зот билан бирга ғазотларга чиққан”. Ушбу ровийни Ибн Абу Ҳотим, Ибн Ҳиббон ва Абу Нуаймлар саҳобийлардан дейишган бўлса, Ибн Саъд ва Ижлийлар эса тобеийларнинг табақасида зикр қилишган. Шақиқ ибн Салама ҳақда: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган, аммо у зотдан бирор нарса эшитмаган”. Имом Бухорийдан бошқа муаллифлар ушбу ровийнинг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни кўрмагани ва бирор нарса ривоят қилмаганини келтиришган. Фарқад ҳақида: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган. Айтади: “Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни кўрдим ва у зотнинг дастурхонидан таом едим”. Ибн Абу Ҳотим ҳам ушбу ривоят ҳақида тўхталиб ўтган. Аммо, Фарқадинг ривоятини зикр этмайди. Шу билан бирга Абу Ҳотимнинг ҳам шу фиркда эканини айтади. Молик ибн Зоҳир ҳақда: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган. Ундан Саид ибн Абу Шамр ривоят қилган”. Маҳмуд ибн Рабиъ Хазражий Ансорий ҳақда: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган”. Шундан сўнг, Зуҳрийнинг санад йўли билан ривоят қилинган хабарни келтиради. Имом Бухорий ушбу ривоятни “Саҳиҳ”да ҳам зикр этади. Жумладан, унда Маҳмуд 5 ёшлик вақтида Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг юзига бир челакдаги сувдан пуркаганини эслаб қолгани зикр этилган. Ушбу ривоятга асосланган ҳолда Ибн Абу Осим, Ибн Қониъ ва Абу Нуаймлар, Маҳмудни саҳобийлар қаторида зикр этишган. Абу Ҳотим эса, унинг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишган вақтида 5 ёшда бўлгани эътиборидан, Маҳмудни “суҳбат” (саҳобийлик) эмас, балки “руъя” (кўришлик) соҳиби сифатида зикр этади. Амр ибн Салама Абу Язид Жармий ҳақда: “Ундан Абу Қулоба ва Айюблар ривоят қилишган. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам замонига етишган”.

Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Имом Бухорий “ат-Тарих ал-кабир”да саҳобийларни бошқа ровийлардан алоҳида ажратиб кўрсатишга аҳамият берган. Жумладан, “саҳиба” феълидан олинган “соҳиб ан-Набий”, “лаҳу суҳбатун” каби иборалар саҳобийларга нисбатангина ишлатилган. Асарда “самиъа” феъли ровийнинг саҳобийлардан эканини кўрсатиш учун ҳам ишлатилган бўлиб, у саҳобийнинг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни нафақат кўргани, балки у зотнинг сўзларини ҳам эшитганини кўрсатиш мақсадида қўлланган. “Раъа” феъли ровийнинг ўзи ривоят қилаётган шайхни кўрганини ва ундан ҳадис эшитмаган бўлиши мумкинлигини кўрсатиш учун ишлатилган бўлиб, баъзи ўринларда саҳобийликнинг асосий шарти топилганини баён этишда қўлланган. Имом Бухорий “адрака” феълини баъзи ровийларнинг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга етишиб, саҳобийлар сафига кирганини кўрсатиш учун ишлатган бўлса-да, “самиъа”дан кўра паст даражани ифодалайди. Зеро, ушбу феъл саҳобийлигида шубҳа бўлган ёки у зотга етишган бўлса-да, сўзларини эшитмаган ровийга нисбатан ишлатилган.

 

Нўъмонжон ТЎРАЕВ,

Ўзбекистон халқаро ислом академияси докторанти

 

ЎМИ матбуот хизмати

Пятница, 07 Август 2020 00:00

Дангасалик сабаблари

1-сабаб: Кўнгил қолиши ва муваффақиятсизлик. Кишида бу ҳолатларнинг топилиши унинг мақсадларига етишиш йўлида гўёки “бу ишга сенинг қудратинг етмайди” деган ўйни келтириш билан тўсқинлик қилади. Айтайлик, бир инсон мақсадини рўёбга чиқариши учун ҳаракатни бошлайди ва нафсини шунга тайёрлайди. Бироқ, у ушбу мақсади йўлида турли тўсқинликларга рўбарў келади. Натижада икки йўл пайдо бўлади.

1 – Кўнгли қолиши ва муваффақиятсизликка учраши. Натижада дангасалик қилиб, мақсадидан ортга чекинишга ўтади.

Мисол учун, бир киши бирор-бир мавзуда мақола, дастур, қўлланма, китоб ёки илмий иш қилмоқчи. Албатта бу йўлда жуда кўплаб изланишларга, баҳс ва мунозараларга рўбарў ҳамда ёзганларига далиллар келтириши зарур. Баъзида бу ишларга қодир бўлмайди, қодир бўлсада у ўйлаган муддатдан кўпроқ вақт талаб қилади, натижада қилаётган ишидан кўнгли қола бошлайди ва шу сабаб мақсадидан дангасалик қилиб, ҳаракат қилишдан тўхтайди.

2 – Мақсади йўлидаги турли-туман тўсқинликлардан ўтади, уларга парво ҳам қилмасдан янада кўпроқ ҳаракат қилади, ўзидаги бор имкониятларини ишга солиш билан бир қаторда, Аллоҳдан ёрдам сўраш ила ўйлаган мақсадига эришади. Бу кучли ва сабр қаноатли кишиларнинг сифати бўлиб, афсуски бу тоифадагилар жуда кам учрайди.

Бир ўйлаб кўрайлик! Бу тиришқоқлик ва ҳаракатчанлик уламоларимизда бўлмаганида эди, биз ҳаргиз “Тафсири Тобарий”, “Умдатул Қорий”, “Жамиъул муснад ва сунан” ва “Тарихул Ислам” каби узоқ вақт, буюк матонат, гўзал сабр ва Аллоҳнинг ёрдами ила талаб қилинадиган улкан асарларга эга бўлмасдик.

Шундай экан ҳар қандай хайрли ишларимизда бизга рўбарў келадиган машаққатларга тезда енгилмасдан, кўзлаган мақсадимиз сари интилишда бардавом бўлишга интилайлик.

Абдураҳмонов Яҳё Убайдуллоҳ ўғли,

“Шайх Зайниддин” жоме масжиди имом-хатиби

Четверг, 06 Август 2020 00:00

Итоатли зотлар тавсифи

Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ

“Улар (фаришталар) устиларидаги (кузатиб турган) Парварди­горларидан қўрқурлар ва ўзларига буюрилган буйруқларини бажарурлар” (Наҳл, 50).

Бутун олам Аллоҳнинг мулкидир. Ундаги барча мавжудот — наботот, ҳайвонот, жонли ва жонсиз нарса кечаю кундуз У Зотга тасбеҳ айтади. Дарахтнинг битта барги ҳам Аллоҳнинг изнисиз узилиб тушмас. Аллоҳ бу оламни кўзга кўринадиган моддалардан яратганидек, кўз билан кўриб бўлмайдиган руҳ оламини ҳам яратган. Парвардигорнинг биз билган ва билмаган яна қанчадан-қанча махлуқотлари бор. Шулар ичида энг жозибалиси Аллоҳнинг нуроний, итоатли фаришталаридир. У зотлар руҳ оламидан бўлгани учун ҳам биз уларни кўз билан кўролмаймиз.

Аллоҳ таоло илоҳий ҳикмати билан фаришталар оламини бандаларига ғайб қилган. Бизга кифоя миқдордаги маълумотлар Қуръони карим ва суннатда баён қилинган. Уларга имон келтириш Аллоҳга имон келтиришдан сўнгги фарзлардандир. Фаришталарнинг борлигига ишонишнинг ўзи кифоя эмас. Қуръони карим ва ҳадиси шарифда айтилганидек, уларнинг васфлари, хизматлари ва хусусиятларига имон келтириш лозим. Муқаддас манбаларда исмлари Жаброил (алайҳиссалом) каби зикр қилинган фаришталарга ҳам, зикр қилинмаганларига ҳам ишониш лозим.

Қуръони каримда бундай дейилган:

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ

“Пайғамбар (Муҳаммад) ўзига Парвардигоридан нозил қилин­ган нарсага (оятларга) имон келтирди ва мўминлар ҳам. (Уларнинг) ҳар бири Аллоҳга, фаришталарига, китобларига ва пайғамбарла­рига бирортасини ажратмасдан (ҳаммасига) имон келтирди” (Бақара, 285).

Улар қандай ҳам ажойиб махлуқотдирлар! Улар Раббул Оламиннинг буйруғига доим шай бўлиб, У Зотга ҳамду сано, тасбеҳ айтиб турадилар. Инсон нафас олиб чарчамагани каби улар ҳам тоат-ибодат ва тасбеҳ айтиш билан чарчамайдилар. Бу ҳақда Қуръони каримда бундай дейилган:

وَلَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ * يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ

“Осмонлар ва Ердаги борлиқ Уники­дир. Унинг ҳузуридаги зотлар (фаришталар) Унинг ибодатидан орланмайдилар ва чарчамайдилар ҳам. Улар туну кун сусткашлик қилмасдан (Аллоҳга) тасбеҳ айтадилар” (Анбиё, 19-20).

Фаришталарга инсонлардан фарқли ўлароқ ихтиёр берилмаган, улар доимо Аллоҳ таолога итоатда бўлиб, исён қилмайдилар. Инсонга эса шаҳват ҳам, ақл ҳам берилган. Шу боис, аҳли сунна вал жамоа ақидасига кўра, киши имон келтириб, шаҳватини ақли билан бошқариб, солиҳ амаллар қилса, фаришталардан афзал ҳисобланади. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ

“Албатта, имон келтирган ва солиҳ амалларни қилган зотлар – айнан ўшалар халойиқнинг энг яхшисидирлар” (Баййина, 7). Зеро, фаришталар ҳам Аллоҳ таолонинг махлуқларидир.

Фаришталарнинг барчалари Аллоҳнинг ишончли бандалари, элчилари ва расуллари бўлиб, доимо У Зотнинг ибодати билан машғулдирлар. Улар гуноҳлар­дан холи, инсонлардаги каби нафс эҳтиёжларидан фориғ, ўзларига белгилан­ган вазифаларни сўзсиз бажарувчи мавжудотлардир. Бу зотларнинг қанотлари бор, улар учиб юрадилар ва фақат Раббул Оламинга буйсунадилар. 

Фаришталар пайғамбарлик ва расуллик мақомида турадилар. Чунки Жаброил (алайҳиссалом) Аллоҳнинг амрини одамларга етказганлар. Фаришталарни сўкиш ёки ҳақорат қилиш мумкин эмас. Ким бирор фариштани сўкса ёки ёмон кўрса, кофир бўлади, худди пайғамбарлар (алайҳимуссалом)ни сўкканидек ёки ҳақорат қилганидек. Ким бирор пайғамбарни ёки фариштани ҳақорат билан тилга олса, кофир саналади. Зеро, Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилган:

مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْكَافِرِينَ

Ким Аллоҳга, Унинг фаришталарига, пайғамбарларига, Жаброил ва Микоилга душман бўлса, (билиб қўйсинки) Аллоҳ ҳам (ундай) кофирларга душмандир” (Бақара, 98).

Фаришталар жаннатдан ман қилинмаган. Улар ҳозирда ҳам Аллоҳ таолонинг изни билан жаннатга кириб-чиқиб турадилар. Аммо жаннат ноз-неъматларига боқишдан бошқа роҳатга эришолмайдилар. Зеро, роҳатланиш иштаҳа ва лаззат орқали амалга ошади. Лаззат ва роҳатланиш эса, шаҳватдан юзага келади. Юқорида таъкидлаганимиздек, фаришталар шаҳват ва табиатдан холи қилиб яратилган. Шундай экан, жаннат неъматларидан уларга лаззат ва иштаҳа ҳосил бўлмайди. Шунга кўра, фаришталар тоатлари туфайли савобга эришмайдилар, яъни уларга жаннат ва унинг ноз-неъматларидан роҳатланиш бўлмайди. Лекин улар бугунги кундагидек қиёматда ҳам жаннатга киришдан тўсилмайди. Зеро, фаришталар тоат-ибодатлари ҳақини Аллоҳ таолодан тўлиқ қилиб олганлар. У эса, яратилишларидаги аслий неъматдир. Чунки Аллоҳ таоло уларни муқаддас, маъсум, шаҳватдан холи, дилхушлик, ўйин-кулги қилмайдиган, емайдиган ва никоҳланмайдиган ҳолатда яратган. Фариштада бу нарсаларга на хоҳиш ва на истак бор. Улар бу неъматга шукр қилиб, Аллоҳ таолога доимий ибодат қиладилар.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Жаброил (алайҳиссалом)ни икки марта асл хилқатида жумладан, Исро кечасида олти юз қаноти борлигини кўрганлар. Уларнинг ҳар бири мағрибдан машриққа етарди, дейилади.

Фаришталар нурдан яралган. Ойша онамиз (розияллоҳу анҳо)дан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам):

خلقت الملائكة من نور، وخلق إبليس من مارج من نار، وخلق آدم مما وصف لكم

“Фаришталар нурдан, жинлар олов тутунидан, Одам эса сизларга васфи қилинган нарсадан яратилгандир”, деганлар (Имом Муслим ривояти).

Фаришталар нурдан яралганини ҳозирги замон илми ҳам тасдиқлади. Нур-ёруғлик тезлиги тахминан сонияга 299792458 метр (уч юз минг километр)га тенг. Шунга биноан уламолар фаришталар нурдан яратилгани учун ҳам, уларнинг тезлиги ҳаддан зиёд бўлганидан кўзга кўринмайди, дейишади.

Аллоҳ таоло уларни комил итоат қиладиган табиатда яратгани ҳақида бундай хабар беради:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ

“Эй имон келтирганлар! Ўзларингизни ва оила аъзоларингизни ёқилғиси одамлар ва тошлар бўлмиш дўзахдан сақлангизки, унда дағал ва қаттиққўл, Аллоҳ буюрган нарсага итоатсизлик қилмайдиган, фақат буюрилган ишни қиладиган фаришталар (хизмат қилурлар) (Таҳрим, 6).

Фаришталар адади жуда кўп, уларнинг сонини эса ёлғиз Аллоҳ билади. Манбаларда, Жаброил,  Микоил, Исрофил, Азроил (алайҳимуссалом), жаннат ва жаҳаннам посбонлари, жаннат хизматчилари, забония – дўзах аҳлини азобловчи ўн тўққизта фаришта, Аршни кўтариб турувчи саккизта ёки саккиз турли фаришталар, киромун котибин, инсонларни жин, шайтонлар ёмонлигидан қуриқлашга вакил қилинган ёки кеча ва кундузда алмашиб турадиган фаришталар, зикр мажлисларида тўпланадиган фаришталар, дуо фаришталари, тоғлар фариштаси, бандалар­нинг руҳларини юқорига олиб чиқувчи фаришталар, Мункар ва Накир, она қорнидаги гўдакнинг ризқи, амали, ажали ва Аллоҳнинг амри билан бахтли ёки бахтсиз бўлишини тақдир китобида ёзишга буюрилган фаришталар ва ҳоказо.

Жаброил, Микоил, Исрофил ва Азроил (алайҳимуссалом) каби фаришталар махлуқларга расул ҳисобланадилар. Зеро, Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ

Аллоҳ фаришталардан ҳам элчилар танлар, инсонлардан ҳам...” (Ҳаж, 75).

Ёмғирнинг ҳар бир томчисида фаришта бор. Киши уларнинг мавжудлиги, сифатлари ва вазифаларига Қуръон ва суннатда айтилганидек қатъий ишонмагунича имони тўғри бўлмайди. Инсон қилаётган ҳар бир ишини ёзиб борувчи фаришталарга ишонса, доимий равишда кузатувда эканини ҳис этиб, инсонлар кўзидан ғоиб бўлганида ҳам гуноҳ иш қилишдан ҳаё қилади.

Фаришталарнинг борлиги қатъий далиллар билан собит бўлгани учун уларни инкор қилиш куфр ҳисобланади. Қуръони каримда бундай дейилган:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا

 “Эй имон келтирганлар! Аллоҳга, Пайғамбарига, (шу) Пайғамбарига нозил қилган Китоб (Қуръон)га ҳамда илгари нозил қилган Китобга имон келтирингиз! Кимки Аллоҳни, фаришталарини, китобларини, пайғамбарларини ва “Охирги кун (қиёмат)”ни инкор этса, демак, у жуда узоқ (қаттиқ) адашибди” (Нисо, 136).

Ҳар куни улардан етмиш минг фаришта “Байтул Маъмур”да намоз ўқийди. У ерда бир марта намоз ўқиб чиққан фаришта, қиёматгача иккинчи марта яна қайтиб келишига навбат етмайди.

Меърож қиссасида, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) еттинчи осмонга чиққан­ларини ҳикоя қилиб бундай дейдилар:

 

“…менга Байтул Маъмур кўрсатилди, Жаброил­ (алайҳисса­лом)дан у ҳақда сўрадим, у зот бундай деди: “Бу Байтул Маъмурдир, унда ҳар куни етмиш минг фаришта намоз ўқийди, у ердан чиққан фаришта, қиёматгача бошқа қайтиб келмайди” (Муттафақун алайҳ).

Фаришталар Одам (алайҳиссалом)дан олдин яратилган. Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ

“Эсланг, (эй Муҳаммад!) Раббингиз фаришталарга: “Мен Ерда халифа (Одам) яратмоқчиман”, – деганида, (улар) айтдилар: “Унда (Ерда) бузғунчилик қиладиган, (ноҳақ равишда) қонлар тўкадиган кимсани яратмоқчимисан? Ҳолбуки, биз Сенга ҳамдинг билан тасбеҳлар айтамиз ва Сени муқаддас деб биламиз. (Аллоҳ) айтди: “Албатта, Мен сизлар билмаган нарсаларни билурман” (Бақара, 30).

Фаришталар Аллоҳнинг Ердаги халифаси инсонларга ёрдамчидирлар. Аллоҳ таоло инсон онаси қорнидалигидаёқ унга бир фариштани бириктириб, ажали, бахтли ёки бахтсизлиги ва умрини тақдирда ёзиб қўйишга вакил қилган. Шундан бошлаб инсон вафот этгунча улар унга ҳамроҳ. Улар унинг ҳар бир сўзи, қилаётган барча амалини ёзиб борадилар. Қуръони каримда бундай дейилган:

مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ

“У бирор сўзни талаффуз қилса, албатта, унинг олдида ҳозиру нозир бўлган бир кузатувчи (сўзни ёзиб олувчи фаришта) бордир” (Қоф, 18).

Фаришталар доимо инсон ҳаётини муҳофаза этиб, ўлим соати келгач, жонини оладилар, қабрда азоб ёки роҳат берадилар. Бу гўзал фаришталар мўминларнинг дўстларидир. Улар бизларга манфаатли нарсаларни ўргатиб, яхшилик ва эзгуликка шижоатлантириб, ёмонлик ва гуноҳлардан қайтариб, огоҳлантириб борадилар. Улар модомики, Раббимизга тоат-ибодатда эканмиз, ҳақимизга истиғфор айтадилар. Бошқаларга яхшиликни насиҳат қилаётган чоғларимизда эса салавот ва салом айтадилар.

Бу ажойиб мавжудотлар туш, ўлим соатларимизда, қайта тирилиш дамларимизда ёнимизда, хотиржамлик ва тинчликни башорат қилиб, биз билан бирга бўладилар. Зеро, Қуръони каримда бундай дейилади:

إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ

“Албатта: «Раббимиз – Аллоҳ», – деб сўнгра тўғри бўлган зотлар ҳузурига (ўлим пайтида) фаришталар тушиб (дерлар): «Қўрқмангиз ва ғамгин ҳам бўлмангиз! Сизларга ваъда қилинган жаннат хушхабари билан шодланингиз! Дунё ҳаётида ҳам, охиратда ҳам биз сизларнинг дўстларингиздирмиз” (Фуссилат, 30-31).

Уларда заррача риё, ҳасад, адоват, исён, куфр, нифоқ йўқ. Қани энди ўтаётган ҳар бир соатимиз шу фаришталарга ўхшаб Улуғ, Меҳрибон Холиққа бўйсунишда ўтса.

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай марҳамат қилганлар: “Еттинчи осмонда яратилгандан бери саждада турган фаришталар бор. Қиёмат куни бошларини саждадан кўтариб айтишадики: “Эй Раббимиз, Сен барча айбу нуқсондан пок Зотсан. Биз сенга ҳақиқий ибодат қила олмадик. Сенга ҳақиқий қулчилик ҳақини ўтай олмадик”.

Жаннатда жаннат аҳлига бу нуроний мавжудотлар: (Аллоҳ йўлида турли машаққатларга) сабр қилиб ўтганларингиз сабабли (энди бу ерда) сизларга тинчлик бўлгай. Дунё оқибати (жаннат) нақадар яхши!” (Раъд, 24), дея нидо қилишади. Аллоҳ таоло барчамизни ана шундай саодатли бандалари қаторида қилсин. Омин!

Толибжон ҚОДИРОВ

Мақолалар

Top