Барчамизга маълумки, Рамазон ойининг уч ўн кунлиги уч хил фазилатга эгадир. Яъни, биринчи ўн кунлик Аллоҳнинг раҳмати нозил бўладиган кунлардир. Иккинчи ўн кунлик эса, Аллоҳнинг мағфирати кенг бўлган кунлардир. Учинчи ўн кунлик эса, рўзадор бандалар дўзахдан озод қилинадиган кунлардир. Ушбу ўринда учинчи ўн куннинг фазилати ҳақида сўз юритамиз:

Рамазоннинг охирги ўн кунининг бир нечта фазилатлари бор бўлиб, улар қуйидагилардир:

1. Бу кунларнинг фазилати сабабли Аллоҳ таоло бандаларини дўзахга киришдан озод қилади. Бу ҳақида Салмон ал-Форисий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “...У (Рамазон) унинг аввали раҳмат, ўртаси мағфират, охири дўзахдан озод қилиш бўлган ойдир....”, деганлар. Байҳақий ривоят қилган.

Рўзадорлар биринчи ўн кунликда Аллоҳнинг раҳматига сазовор бўлиб, иккинчи ўн кунликда гуноҳлари мағфират қилиниб, учинчи ўн кунликда эса, дўзахдан озод қилинади. Шунинг учун, ҳар ким бу улуғ кунларни ғанимат билиб, фойдаланиб қолиш лозим.

2. Рамазонинг охирги ўн кечалари ичида “Қадр” кечаси бор.

Бу ҳақида ҳадиси шарифда шундай дейилган:

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ : « تَحَرَّوْا لَيْلَةَ الْقَدْرِ فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ رَمَضَانَ » . رَوَاهُ مُسْلِمٌ .

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қадр кечасини Рамазоннинг охирги ўнлигидан қидиринглар”, дедилар. Муслим ривоят қилган.

Бошқа бир ривоятда, охирги ўн куннинг тоқ кечаларидан Қадр кечасини излаш ҳақида айтилган:

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ :  « تَحَرَّوْا لَيْلَةَ القَدْرِ في الوَتْرِ مِنَ العَشْرِ الأوَاخِرِ مِنْ رَمَضَانَ » . رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ .

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қадр кечасини Рамазоннинг охирги ўн (кечасининг) тоқ (кечалари)дан қидиринглар”, дедилар. Бухорий ривоят қилган.

Демак, бу ўн кун кечаларининг бирида Қадр кечаси борлиги сабабли бу ўн кун бошқа кунлардан фазилатли бўлди. Ким Қадр кечасининг фазилатига эга бўлмоқчи бўлса, Рамазонинг охирги ўн кечаларини ибодатлар билан бедор ўтказиши лозим бўлади.

3. Набий алайҳиссалом Рамазоннинг охирги ўн кунида эътикоф ўтирганлар.

Бу ҳақида ҳадиси шарифда шундай дейилган:

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَانَ يَعْتَكِفُ العَشْرَ الأَوَاخِرَ مِنْ رَمَضَانَ ، حَتَّى تَوَفَّاهُ اللهُ تَعَالَى ، ثُمَّ اعْتَكَفَ أزْوَاجُهُ مِنْ بَعْدِهِ . مُتَّفَقٌ عَلَيْهِ .

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

“Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ таоло у кишини вафот эттиргунича Рамазоннинг охирги ўн (кунида) эътикоф ўтирар эдилар. Сўнгра, у зотдан кейин, хотинлари эътикоф ўтиришди”. Муттафақун алайҳ.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бу кунларда эътикоф ўтиришлари ҳам, охирги ўн кунларнинг фазилатли эканига далолат қилади.

4. Пайғамбаримиз алайҳиссалом Рамазонинг охирги ўн куни кириши билан ибодатга қаттиқ бел боғлардилар.

Бу ҳақида ҳадиси шарифда шундай дейилган:

عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَجْتَهِدُ فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِا لا يَجْتَهِدُ فِي غَيْرِهِ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ .

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам охирги ўнликдан бошқасида қилмаган ҳаракатини охирги ўн кунликда қилар эдилар”. Муслим ривоят қилган.

Яна бир бошқа ҳадисда шундай дейилган:

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا قَالَتْ كَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا دَخَلَ الْعَشْرُ شَدَّ مِئْزَرَهُ وَأَحْيَا لَيْلَهُ وَأَيْقَظَ أَهْلَهُ. رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: У айтди:

“Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам охирги ўнлик кирган вақтда, белни маҳкам боғлардилар ва унинг кечасини тирилтирар ва ўз аҳлларини ҳам уйғотар эдилар”. Муслим ривоят қилган.

Набий алайҳиссалом бу ўн кунликда нафақат ўзлари ибодат билан машғул бўлганлар, балки аҳли оиласини ҳам шунга тарғиб қилиб, уларни ҳам кечаларда ибодат учун уйғотар эканлар. У зотнинг бу амалларини барчамиз ўзимизга лозим тутсак, муҳим суннатга амал қилган бўламиз. Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг бу кунларда ибодатларга қаттиқ киришишлари ҳам бу кунларнинг фазилатига далолат қилади.

5. Рамазоннинг охирги кечасида рўзадорларнинг мағфират қилиниши.

Бу ҳақида ҳадиси шарифда шундай дейилган:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: أَنَّهُ قَالَ: يُغْفَرُ لأُمَّتِهِ فِي آخِرِ لَيْلَةٍ مِنْ رَمَضَانَ ، قِيلَ : يَا رَسُولَ اللَّهِ أَهِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ ؟ قَالَ : « لا ، وَلَكِنَّ الْعَامِلَ إنَّمَا يُوَفَّى أَجْرَهُ إذَا قَضَى عَمَلَهُ » . رَوَاهُ أَحْمَدُ .

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Рамазоннинг охирги кечасида ўзининг умматини мағфират қилинади”, дедилар.

“Эй, Аллоҳнинг Расули! У (охирги кеча) Қадр кечасими?”-дейилди.

У зот: “Йўқ. Лекин амал қилувчи ўз амалини бажариб бўлса, ажрини унга тўлиқ қилинади”, дедилар. Аҳмад ривоят қилган.

Бу ҳадиси шарифда рўзадор киши бир ой мобайнида қилган ибодатлари сабабли эришган ажр ва савоблари унга Рамазонинг охирги кечасида тўлиқ қилиб берилиши ҳақида айтилмоқда.

Юқоридаги ҳадиси шарифлардан Рамазон ойининг охирги ўн куни нақадар фазилатли экани барчамизга маълум бўлди. Шунга кўра, барчамиз бу улуғ кунларни ғанимат билиб, савобларимизни кўпайтириб, гуноҳлардан покланиб олишга ҳаракат қилайлик. Зеро, Рамазонинг ҳам саноқли кунлари қоляпти. Бу имкониятни қўлдан чиқариб, кейин афсусланиб юрмайлик. Аллоҳ таоло бу улуғ ой сабабидан барчамизнинг гуноҳларимизни кечирсин, савобларимизни кўпайтириб берсин.

 “Кўкалдош” Тошкент ўрта махсус ислом билим юрти мударриси Мадаминов Шокиржон.

Маълумки, Рамазон ойи  уч даҳадан иборат: раҳмат, мағфират ва дўзахдан халос бўлиш. Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай марҳамат қиладилар: “Рамазоннинг аввали раҳмат, ўртаси мағфират, охири эса жаҳаннамдан халос бўлишдир” (Ибн Абу Дунё ривояти).

Рамазоннинг аввалги ўн кунлиги раҳмат даҳасидир. Бунда Аллоҳ таолонинг раҳамати жўш урганидан, ер юзига кўп ёғилади. Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар: «Рамазон келганида раҳмат эшиклари очилади...» (Имом Муслим ривоят).

Бу ойнинг ўртасидаги ўн кунлиги мағфират, охиридаги ўн куни эса, дўзахдан қутулиш даҳасидир. Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) айтади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «У (Рамазон)нинг охирги кечасида рўзадорларнинг гуноҳлари кечирилади», дедилар. Саҳобалар: «Ё Расулуллоҳ, у Қадр кечасими?», деб сўрашди. У зот: «Йўқ, лекин хизматкор ишини адо этганидан сўнг ажри – ҳақи тўла қилиб берилади», дедилар (Имом Аҳмад ривояти).

Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло Ўзининг ҳикмати илоҳийсига кўра, баъзи жойларни айримларидан фазилатли қилган. Шунингдек, баъзи бир вақтларни бошқаларидан афзал қилган. Жумладан, Рамазонни бошқа ойлардан фазилатли қилган. Бу муборак ойнинг охирги даҳасининг кундузлари олдингиларидан афзалдир. Энг файзли кечалар Рамазон ойи кечаларидир. Рамазон ойи кечаларининг энг фазилатлиси охирги ўн кечасидир.

Банда доимо Раббисининг тоат-ибодатида юради, албатта. Аммо, Рамазонни, айниқса бу муборак ойнинг охирги ўнлигини ғанимат билиб, унда кўпроқ ибодат билан машғул бўлса, улуғ фазл ва юксак ажрга эришади. Бу ютуқни қўлга киритиш учун қандай йўл тутиш керак? Албатта, суюкли Пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га эргашиш зарур. Зеро, у зоти бобаракот биз умматларига барча соҳада бўлганидек, бу борада ҳам ўрнак бўлганлар. Ойша (розияллоҳу анҳо) бундай ривоят қиладилар:

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا دَخَلَ الْعَشْرُ أَحْيَا اللَّيْلَ ، وَأَيْقَظَ أَهْلَهُ ، وَجَدَّ، وَشَدَّ الْمِئْزَرَ. رواه البخاري ومسلم.

«Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қачон (охирги) ўнлик кирса, кеча(лари)ни (намоз, Қуръон тиловати ва бошқа ибодатлар билан) тирилтирар (бедор ўтказар), аҳлларини (кечаси ибодат қилишлари учун) уйғотар, (тоат-ибодатда янада) ғайрат кўрсатар ва (ибодатга одатдагидан ташқари) белни маҳкам боғлар эдилар» (Муттафақун алайҳ).

Бошқа ривоятда бундай келган:

كان رسول الله صلى الله عليه وسلم يجتهد في رمضان ما لا يجتهد في غيره، وفي العشر الأواخر منه ما لا يجتهد في غيرها .

«Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Рамазонда бошқа ойларда қилмаган жидду жаҳдларини қилардилар. Айниқса, Рамазоннинг охирги ўнлиги келганида, унда бошқа кунларидан кўра ғайратли бўлардилар» (Муттафақун алайҳ).

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: كَانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم يَعْتَكِفُ الْعَشْرَ الأَوَاخِرَ مِنْ رَمَضَانَ حَتَّى تَوَفَّاهُ اللهُ ثُمَّ اعْتَكَفَ أَزْوَاجُهُ مِنْ بَعْدِهِ. متفق عليه.

Ойша (розияллоҳу анҳо)дан ривоят қилинади: «Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) то Аллоҳ у зотни вафот эттиргунича, Рамазоннинг охирги ўнлигида эътикоф ўтирар эдилар. Сўнгра, у зотдан кейин завжалари эътикоф ўтиришди» (Муттафақун алайҳ).

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُجَاوِرُ فِي الْعَشْرِ الأَوَاخِرِ مِنْ رَمَضَانَ وَيَقُولُ: تَحَرَّوْا لَيْلَةَ الْقَدْرِ فِي الْعَشْرِ الأَوَاخِرِ مِنْ رَمَضَانَ. متفق عليه.

Яна Ойша (розияллоҳу анҳо)дан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Рамазоннинг охирги ўн кунлигида эътикоф ўтирар ва: «Лайлатул қадрни Рамазоннинг охирги ўнлигидан изланглар» дер эдилар» (Муттафақун алайҳ).

Пайғамбаримиз (алайҳиссалом)нинг мазкур даҳада эътикоф ўтиришларидан мақсад – Лайлатул қадрни топиш эди. Зотан, масжидда ўн кечаю кундуз узлуксиз эътикоф ўтирган одам, албатта, ўша муборак кечани топади ва унда ваъда қилинган хайр-баракага эришиши муқаррар. Шу эътибордан, солиҳ зотлар доимо Рамазони шарифнинг охирги ўн кунлигида эътикоф ўтиришга интилишган. Шунга кўра, имкони, шароити кўтарган кишилар ҳам бу ибодатни бажаришса, айни муддао бўлади.

Мўмин киши доимо дуо қилиб юриши керак. Хусусан, Рамазон ойида:

اللَّهُمَّ، إِنَّك عَفُوٌّ تُحِبّ الْعَفْو، فَاعْفُ عَنِّي

“Аллоҳумма,  иннака ъафуввун туҳиббул ъафва, фаъфу ъанний – Ё Аллоҳ, Сен кечирувчи Зотсан, кечиришни яхши кўрасан, менинг (гуноҳларимни) афв эт”, деб кўпроқ илтижо қилиши зарур. Бу муборак дуони Рамазоннинг охирги ўнлигида, айниқса, тоқ кунларида янада кўпроқ такрорлаш мақсадга мувофиқ. Зеро, Абдуллоҳ ибн Бурайда (розияллоҳу анҳо)дан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Ойша (розияллоҳу анҳо) айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, мен Қадр кечасини топсам, нима деб дуо қиламан, дея сўрадим”. У зот: “Аллоҳумма,  иннака ъафуввун туҳиббул ъафва, фаъфу ъанний – Ё Аллоҳ, Сен кечирувчи Зотсан, кечиришни яхши кўрасан, менинг (гуноҳларим)ни афв эт”, деб айт”, дедилар (Имом Аҳмад, Термизий, Насоий ва  Ибн Можа ривоятлари).

Бу даҳадаги кечалар бизга берилган буюк фурсатдир. Манбаларда келишича, бу муборак кечанинг яхшиликларидан маҳрум бўлган киши жуда кўп хайр-баракадан қуруқ қолар экан. Зеро, бу даҳада дўзахдан озод бўлиш, яхшиликларда рақобат қилиш, Аллоҳга қурбат ҳосил қилиш, кўп баракани ўзида мужассам этган, сониялари қадрли, озгина амалга кўплаб ажр ёзиладиган, бисёр амалга эса, қўша-қўша савоб ато этиладиган тунлар онаси, минг ойдан афзал кеча яширилган. У Қадр кечасидир. Лайлатул қадр – қадри улуғ кеча, дегани. Бу кечадаги фазилатларнинг қадри юксаклиги, унинг қадр-қиммати минг ойдан улуғлиги ва бу кечада бандаларнинг бир йиллик амаллари ўлчаниб, режалаштирилишидан шундай номланган. Зеро, фаришталар бу кечада келгуси йилнинг шу кечасигача қилинадиган барча ишларни ўлчаб-ҳисоблаб қўядилар. Демак, бу даҳанинг бошқаларидан фазилатли томони ҳам шунда. Зотан, у кеча минг ойдан яхшироқдир. Бу тахминан, Лайлатул Қадр кечаси ичида бўлмаган 83,3 йилга тўғри келади. Бу, шу муборак кечада қилинган ибодатлар шунча йил давомида бажарилган ибодат савобидан фазли баланд, деганидир.

Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ

“Қадр кечаси минг ойдан яхшироқдир” (Қадр сураси, 3-оят).

Аллоҳ таоло бандалари тоат-ибодатни кўпайтириб, юқори даражаларга эришишлари учун Қадр кечасини Рамазон ойиининг охирги ўнлигида яширди. Шу боис, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ўзлари ўрнак бўлиб, бу даҳада олдингиларидан кўра ғайратлари ошиб, унда янада кўпроқ ибодат билан машғул бўлар ва саҳобаларни шунга чорлар эдилар.

Бу саноқли лаҳзалар ҳам яшин тезлигида ўтади, кетади. Шунинг учун, бу улуғ фурсатни қўлдан бой бермайлик, у дамларни ғанимат билиб, кўпроқ ибодат қилайлик. Зеро, биз яна қайтиб бу муборак кечаларга етамизми-йўқми Аллоҳга аён. Парвардигори олам ҳаммамизни бу файзли кечаларга эсон-омон етишимизни ва ундаги хайру баракадан баҳраманд бўлишимизни насиб этсин. Ундан асло маҳрум этмасин. Омин!

Толибжон ҚОДИРОВ 
тайёрлади.

“Лайлатул қадр” номи умумий тўрт хил маънога далолат қилади:

1. Ҳукм чиқариладиган кеча. Яъни бу кечада то келгуси Қадр кечасигача бутун йил давомида бўладиган ишларга ҳукм чиқарилади;
2. Аллоҳ таолонинг ҳузурида қадрли, мартабали кеча. Зеро қадр ва мартаба улуғ нарсаларга нисбатан ишлатилади;
3. Муборак кеча. Яъни бандаларига Аллоҳ таолонинг раҳматлари ёғилиб, У зотнинг марҳаматига сазовор бўлинадиган кеча;
4. Саодатли кеча. Яъни ибодатлар кўплаб адо этиладиган саодатли кеча.

“Лайлатул қадр” ҳақидаги хабарлар баён қилинган сура Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга Қуръони карим туширилгани ҳақидаги хабар билан бошланган:

 إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ

“Албатта биз У (Қуръон)ни Қадр кечасида нозил қилдик”.

“Албатта” дея таъкид билан бошланиши икки хил маънони англатади:

1. Қуръонни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга Аллоҳ таоло нозил қилганини инкор қилувчиларга ёки бунга шубҳа билан қаровчиларга раддия маъносида бу хабар таъкидлаб баён қилинган;
2. Берилаётган хабарнинг улканлигини билдириш ва уни қабул қилишга ундаш учун таъкидлаб баён қилинган.

Оят давомида “Мен нозил қилдим” дейилмасдан” кўплик шаклида “Биз У (Қуръон)ни Қадр кечасида нозил қилдик” дейилиши, нозил қилувчи ва нозил қилинган нарсанинг улуғлигини ифодалайди. Яъни оятда кўплик шаклининг қўлланиши Аллоҳ таолонинг ва каломининг улуғлигига далолат қилади.  

Қуръони каримнинг Қадр кечасида нозил қилиниши маъносини “Қуръон таржимони” унвонини олган Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо шундай тушунтирган: “Қуръон ушбу кечада Лавҳул маҳфуз”дан дунё осмонидаги “байтул изза” (иззатли уй)га тўлалигича нозил қилинган. Сўнгра уни Жаброил алайҳиссалом йигирма уч йил мобайнида турли воқеалар муносабати билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бўлак-бўлак тарзда олиб тушган”.

Аллома Совий “Жалолайн” тафсирининг ҳошиясида дунё осмонидаги “байтул изза” (иззатли уй) ҳақида қуйидагиларни ёзган: “Жаброил алайҳиссалом Қуръонни шу кечада дунё осмонидаги фаришталарга ўқиб берган ва улар уни дунё осмонида турган саҳифаларга ёзишган. Дунё осмонидаги мазкур саҳифалар турган жой “Байтул изза” (иззатли уй) дейилади”.   

Уламолар Қуръони каримнинг бундай босқичларда нозил қилинишининг ҳикматини қуйидагича тушунтирганлар: “Қуръони каримнинг дастлаб “Байтул изза”га тўлалигича туширилиши хабари унинг ҳаммаси Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга берилишини англатган. Шу маънода бу хабар  у зотни шодлантириш учун бўлган. Йигирма уч йил мобайнида бўлак-бўлак қилиб туширилиши эса бандаларнинг қалбларини унга мослаштириш ва унинг ҳукмларини қабул қилишни енгиллаштириш маъносидаги илоҳий илтифот бўлган”.   

Имом Замахшарий “Кашшоф” тафсирида қуйидагиларни ёзган: “Аллоҳ таоло ушбу сурада Қуръоннинг улуғлигини уч жиҳатдан намоён қилган:

1. Нозил қилиш нисбатини ўзига бериб “Биз нозил қилдик”, дея уни Ўзига хослаган;
2. Унинг ҳатто исмини очиқ айтишга ҳам эҳтиёж йўқ даражада машҳур ва маълумлигига гувоҳлик бериб “Қуръонни” демасдан “уни” (Қадр кечасида нозил қилдик) дея замир билан келтирган;
3. Уни нозил қилган вақтнинг миқдорини (минг ойдан яхшироқдир дея) юксак қилган”.

Келгуси оятда Қуръон нозил қилинган мазкур кечанинг фазилатлари баёнига ўтилган:

وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ

“(Эй, Муҳаммад алайҳиссалом) Қадр кечаси нима эканини сизга нима билдирди?”. Яъни бу кечанинг улуғлигини сизга нима билдирди?

Имом Мотуридий бобомиз бу оятни “Қадр кечаси нима эканини (Биз билдирмасак) сиз билмас эдингиз” маъносида ҳам тушуниш мумкинлигини айтган.

Баъзи уламолар: “Ушбу оят Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга тасалли бериш маъносида туширилган”, деганлар. Оятнинг давомида Қадр кечасининг биринчи фазилати шундай баён қилинган:

لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ

“Қадр кечаси минг ойдан яхшироқдир”. Яъни, қадр кечасида қилинган амаллар унда қадр кечаси бўлмаган минг ой яъни саксон уч йилу тўрт ой давомида қилинган амаллардан яхшироқдир. 

Шунингдек муфассир уламолар бу оятдан аниқ минг ойлик вақтнинг баёни эмас балки қадр кечасининг мутлақ улуғлигини кўрсатиш маъноси ирода қилинган бўлиши ҳам мумкин, деганлар. Зеро миқдор баёни гоҳида муаян ададни эмас бирор нарсанинг яхши ё ёмон сифатларини кўрсатиш маъносида ҳам келади. Худди ўзбек тилида “Яхши отга бир қамчи, ёмон отга минг қамчи”, дейилганидек. Шунга кўра бу оят ушбу кечадаги ибодатлар минг ойлик муддатга тенг ибодатлардан кўра яхшироқдир маъносининг ўзини эмас, балки бошқа вақтларда қилинган ибодатлардан мутлақо яхшироқдир маъносини ифодалаши ҳам мумкин бўлади.  

 Оятнинг давомида Қадр кечасининг иккинчи фазилати шундай баён қилинган:

تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ

“Унда фаришталар ва Руҳ Роббилари изни билан барча ишлар учун тушади”.

Оятдаги Руҳни аксар муфассирлар Жаброил алайҳиссалом, деганлар. Баъзи уламолар эса Руҳни Аллоҳ таолонинг раҳмати маъносида тушуниш ҳам мумкинлигини айтганлар. Бундай тафсир қилинганда  бу оят: “фаришталар Аллоҳнинг раҳмати билан тушадилар”, маъносида бўлади. “Барча ишлар учун тушади” ояти шу йил давомида қилинадиган ишлар учун тушади маъносини англатади. Яъни аслида фаришталар Аллоҳ таолонинг бандаларига нима тақдир қилганини билмайдилар. Эҳтимол улар ана шу кечада мазкур ишлардан хабардор қилинадилар ва Аллоҳ таолонинг амри билан ўша ишлар учун ерга тушадилар.  

“Лайлатул қадр” кечасида келгуси шу кечагача бутун йил давомидаги  барча ишлар ажрим қилиниши Духон сурасида бундай хабар берилган:

فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ

“У (муборак кеча)да барча ҳикматли ишлар ажрим қилинади” (Духон сураси, 4-оят). 

Ушбу оятдаги “ажрим қилинади” маъносидаги оятни Аллома Совий: “Тасарруф қилишга вакил қилинган фаришталарга барча мубрам (ўзгармайдиган) ишлар баён қилинади”, дея тафсир қилган. Шунга кўра бу кечадаги ажримни “Лавҳул маҳфуз”даги битикдан бир йилга тегишли миқдори мазкур фаришталарга билдирилади, маъносида тушунилади.     

Фаришталарнинг Қадр кечасида ерга тушишларининг ҳикматлари ҳақида Ваҳба Зуҳайлий раҳматуллоҳи алайҳ қуйидагиларни ёзган: “Фаришталар шу кеча ердаги турли турли тоат ибодатларни кўрадилар ва гуноҳкор бандаларларнинг  мағфират сўраб ёлвориб илтижо қилаётганларини эшитишади ва бир-бирларига: “Келинглар бизнинг тасбеҳларимиздан кўра Роббимизга севимли бўлган овозларни эшитамиз”, деб ерга тушишади.

Шунингдек фаришталарнинг ерга тушишлари бу кечада ерда қилинган тоатларга алоҳида хос фазилатлар ато қилиниши сабабли бўлиши ҳам мумкин. Худди ер юзининг барча жойлари ичида Масжидул ҳаромда қилинган ибодатларга алоҳида хос фазилатлар ато қилинганидек. Шунга кўра фаришталарнинг бу кечада ерга тушишлари ўша фазилатларга эришиш учун бўлиши ҳам мумкин”.

Оятнинг давомида бу кечанинг учинчи фазилати қуйидагича баён қилинган:

 سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ

“У то тонг отгунича саломатликдир”.

Ушбу оятдаги “У саломатликдир” сўзини аксар муфассирлар “у саломат бўлинадиган кеча” деб тафсир қилганлар. Яъни қуёш ботгандан то тонг отгунича бу кеча турли офат балолардан саломатлик бўлади.

Заҳҳок: “Аллоҳ таоло бу кечада фақат саломатликни тақдир қилади, бошқа кечаларда эса балоларга ҳам саломатликка ҳам ҳукм қилади”, деган.

Бази уламолар “У саломатлик”ни “фаришталар қанотларини силкитиб Аллоҳ таолонинг бандаларига саломи, раҳмати ва мағфиратини йўллаб турадилар” маъносида тафсир қилганлар.

“То тонг отгунича” сўзини Мотуридий бобомиз қуйидаги маъноларда ҳам тушуниш мумкинлигини айтган:

– мазкур баракалар то тонг отгунча давом этади;

– то тонг отгунича салом айтилиб турилади;

–  то тонг отгунича фаришталар ерда бўлиб турадилар.

Ҳар бир мўмин киши ундаги фазилатларига эришишни орзу қиладиган ушбу улуғ кечанинг айнан қайси кечалиги ҳақида турли ривоятлар келган:

• Имом Термизий Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилган ҳадисда Қадр кечасини Рамазоннинг охирги ўн кунлигидан қидириш лозимлиги айтилган;
• Имом Таҳовий Абу Зар розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Рамазоннинг аввалги ёки охирги ўн кунлигида экани айтилган;

– Имом Бухорий ва имом Муслимлар Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилган ҳадисда Рамазоннинг охирги ўн кечасининг тоқларидан излаш  хабар берилган;

• Имом Абу Довуд Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда йигирма еттинчи кеча экани очиқ айтилган;
• Машҳур саҳобий Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳуга Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг: “Кимки йил давомида қоим бўлса Қадр кечасини топади”, деган гапи айтилганда, Убай ибн Каъб: “Абу Абдурраҳмонни (Абдуллоҳ ибн Масъуднинг куняси) Аллоҳ раҳматига олсин, Аллоҳга қасамки албатта у Қадр кечасини Рамазоннинг ичида эканини билган, лекин уни гапиришларини ёқтирмаган. Аллоҳга қасам ичиб айтаманки у Рамазоннинг ичида, йигирма еттинчи кечададир”, деган.

Баъзи ориф зотлар Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳу қасам ичиб айтган ушбу гапларини Қадр сурасида келган ишоралар қўллаб-қувватлашини айтганлар. Бу ҳақида Аллома Совий “Жалолайн” тафсирининг ҳошиясида қуйидаги ишораларни келтирган:

– Қадр сурасидаги калималарнинг адади Рамазон кунлари сингари ўттизтадир. Унда келган هِيَ  (у) қалимаси эса йигирма еттинчи калимадир.

• لَيْلَةِ الْقَدْرِ (Қадр кечаси) маъносидаги калималарнинг ҳарфлари тўққизта бўлиб, ушбу калималар сурада уч марта такрорланган. Учта тўққиз эса йигирма етти бўлади.

Аслида Қадр кечасининг ҳаммага қатъий равишда аниқ билдириб қўйилмагани ҳам Аллоҳ таолонинг яна бир раҳматидир. Зеро бандаларга уларнинг қачон вафот этишлари ва қиёмат вақти махфий қилингани сингари Қадр кечаси ҳам махфий қилинган. Чунки унинг вақтини аниқ билмаслик бутун ой давомида ғафлатда қолмасликка ва ҳамиша тоат ибодатларга ғайрат қилишга ундаб туради.  

Шунинг учун Рамазон ойи давомида доимо қуйидаги дуони ўқиб юришга одатланиш тавсия қилинади:

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: قُلْتُ يَا رَسُولَ اللهِ أَرَأَيْتَ إِنْ عَلِمْتُ أَيَّ لَيْلَةٍ لَيْلَةَ الْقَدْرِ مَا أَقُولُ فِيهَا ؟ قَالَ:قُولِي: اَللَّهُمَّ إِنَّكَ عَفُوٌّا تُحِبُّ الْعَفْوَ فَاعْفُ عَنِّي. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: “Мен: “Эй Аллоҳнинг Расули агар мен қайси кечанинг Қадр кечаси эканини билсам у кечада нима деб дуо қилай”, дедим. У зот: “Аллоҳумма иннака афвуввун туҳиббул афва фаъфу анний” (Эй Аллоҳ, албатта сен ўта афв қилгувчисан, афв қилишни яхши кўрасан, мени афв қилгин), деб дуо қилинг”, дедилар”. Термизий ривоят қилган.

Аллоҳим, бизларни Қадр кечасининг фазилатларига муваффақ қилгин, гуноҳлари кечирилган бандаларинг қаторига қўшгин. (Амийн).

Ўта афв қилгувчи меҳрибон Роббимизга ҳамду санолар, У зотнинг элчиси бўлган саййидул башарга салавот ва саломлар бўлсин!  

Абдулқодир Абдур Раҳим

Рамазон ойи келиши сабабли жаннат эшиклари очилиб, дўзах эшиклари беркитилар экан. Шайтонлар кишанбанд қилиниб, Аллоҳ таолонинг раҳмат фаришталари ер юзига тушар экан.  Рамазон ойининг бошқа фазилатлари ҳам кўп бўлиб, улардан яна бири рўза ўз соҳибини дўзах ўтидан асрашлигидир. Инсон рўза тутиш билан гуноҳ ишлардан ўзини сақлашга ҳаракат қилади, шу жумладан рўза инсондаги шаҳвоний ҳирсларни бўғиб туради. Рўза бизларга бу дунёда гуноҳ ишлардан сақлагувчи бир қўрғон бўлса, охиратда дўзахдан тўсиб тўсиб турувчи бир қўрғон кабидир. Шунинг учун Расули акрам саллаллоҳу алайҳи ва саллам рўза ибодатини дўзахдан асровчи восита дедилар.  

Рўза тутмоқлик фақат еб ичиш ва шаҳвоний ҳирсни жиловлаш каби моддийликдан иборат нарсалардан сақланиш эмас. Балки, рўза фарз қилинишининг асосий ҳикмати бандаларда тақво ҳосил қилиш, мусулмонларнинг маънавий-руҳий дунёсини шакллантириш эканлигини Аллоҳ таоло “Бақара” сурасининг 183-оятида маълум қилган. Инсоннинг руҳий ва маънавий дунёсини шакллантириб, унинг хулқини олийларга кўтарадиган ишлардан бири бемаъни сўзлар, ҳақорат қилиш, масхаралаш, беҳуда гап сотиш, ғийбат, бўҳтонлардан ўзини тийишдир. Рўза тутган киши эса ўзини мана шундай қабиҳ ишлардан сақлаш кераклигини Пайғамбар саллаллоҳу алайҳи ва саллам таъкидлаганлар. Тилни бундай беъмани нарсалардан сақламаслик рўзанинг асл моҳиятига путур етказиб, уни савобидан маҳрум бўлишга олиб келади.  

Пайғамбар саллаллоҳу алайҳи ва саллам ушбу ҳадисларида рўза ва унинг фазилатлари, рўзадорнинг зиммасидаги бурчлари ва унга бўлган ҳисобсиз ажр-савобларни бирма-бир баён қилдилар. Дарҳақиқат, муборак Рамазон ойи келиши билан бандаларга мана шундай фазилатлар, улкан савобу ажрлар ёғилади.

Рамазон ойларнинг саййиди, хожасидир. Унинг бошқа ойлардан фазилатли жиҳатлари бор. Улар қуйидагилар:

1) Рамазонда Қуръони карим нозил бўлди. 

У Рамазонда, хусусан, Лайлат ул-қадрда Лавҳ ул-маҳфуздан Байт ул-иззатга бир дафъада эндирилди. Кейинчалик Қуръони карим Муҳаммад Мустафо саллаллоҳу алайҳи васалламга 23 йил давомида бўлиб-бўлиб нозил этилди. Аллоҳ таоло деган:

شهر رمضان الّذي أنزل فيه القرآن هدًى للنّاس وبيّناتٍ من الهدى والفرقان

“Рамазон ойи – одамлар учун ҳидоят (манбаи) ва тўғри йўл ҳамда ажрим этувчи ҳужжатлардан иборат Қуръон нозил қилинган ойдир”. (Бақара сураси, 185-оят).

2) Рамазон ойининг рўзаси Исломнинг бешта арконлардан биридир. 

Имом Бухорий ва Имом Муслимлар Ҳазрати Ибн Умар разияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда бундай дейилади: “Ислом бешта устун тепасига бино бўлгандир: Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқлигига, Муҳаммад Аллоҳнинг элчиси эканлигига гувоҳлик бериш; намозни барпо қилиш; закотни бериш; Байтуллоҳни тавоф қилиш; Рамазон рўзасини тутишдир”.

3) Рамазон ойида қилинган садақалар, хайр-эҳсонлар бошқа ойлардан кўра афзалдир. 

Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ўзлари табиатан сахий эдилар, Рамазон кириши билан эса саховатлари, яхшиликлари оммавий, узлуксиз бўлиб кетар эди. Рамазон ойида қилинган яхшиликлар бошқа ойлардагидан етмиш баробар ортиқ бўлиши ҳақидаги ҳадиси шариф (Байҳақий ривоятида) ворид бўлган. Иброҳим Нахаъийдек тобиъин: “Рамазонда бир марта тасбиҳ айтиш бошқа ойларда минг марта айтишдан яхшироқдир”, деган эканлар.

4) Рамазонда минг ойдан яхшироқ бўлган бир кеча бор. 

У Лайлат ул-қадр, яъни Қадр кечасидир. Мазкур кечанинг минг ойдан яхшироқ эканлигини Аллоҳ таолонинг ўзи ҳам, Расулуллоҳ алайҳиссалом ҳам таъкидлаганлар.

5) Рамазонда бошқа ойлардан фарқли ўлароқ кечалари намоз билан қоим бўлиш суннат қилинган. 

Таровеҳ намозлари масжидларда омматан ўқилиши, жамоат бўлиб дуо қилишлар файзу футуҳини ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайди!

6) Рамазоннинг охирги ўн кунлигида масжидларда эътикоф ўтиришлар суннати муаккададир. 

Жаноби Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам, аҳли аёллари ва асҳоблари билан эътикоф ўтиришни канда қилмаганлар. Ҳатто ул зоти шариф умрларининг охирги йилида йигирма кун эътикоф ўтирганлари нақл қилинган. Эътикоф эса ибодатларга шўнғиш, Аллоҳга астойдил бандалик қилиш демакдир!

7) Рамазон Қуръон ойидир. 

Қуръони каримни ўқиш ва ўрганиш ойидир. Қуръон ўқишни кўпайтириш, Қуръон дарсларини зиёда қилиш бу ойда мустаҳабдир. Зотан, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам Жаброил алайҳиссалом билан Қуръон дарсларини Рамазони шарифда ҳамманинг кўз ўнгида қилар, кўпайтирар эдилар. Ўтган салафи солиҳийн, ота-боболаримиз ҳатто мадраса дарсларини, ўзларининг илмий ишларини Рамазонда тўхтатиб, фақатгина Қуръони карим билан шуғулланганлари маълум.

8) Рамазонда бошқа ойларда бўлмайдиган ифторликлар бор. 

Бу хурсандчилик, каттаю кичикнинг дили шод бўладиган бир тадбирдир. “Кимки бир рўзадорни ифтор қилдириб, қорнини тўйдирса, унинг савобидан камайтирилмасдан унга ҳам берилади”, деган маънодаги ҳадиси шариф ворид бўлган.

9) Рамазонда қилинган умра ибодати бошқа вақтда қилинганидан савоби ортиқдир. 

Рамазонда қилинган умра фарз ҳаж амали билан тенглиги айтилган ҳадис ҳам бор.

Сафватулло Қаюмов,

“Ҳидоя” ўрта махсус ислом

 билим юрти ўқитувчиси

Ҳар йили мусулмонлар томонидан интиқиб кутиладиган, Аллоҳ таолонинг ойлари ичида энг суюклиси бўлмиш Рамазоннинг ҳам ярми ортда қолди. Ҳар бир инсон билиб-билмай кичик ва катта гуноҳлар қилади, жуда бўлмаса бировнинг кўнглини оғритиб қўяди, ҳаққига хиёнат қилиб қўяди. Аллоҳ таолонинг ваъда берган марҳаматига ихлос ила, ана шу ишлардан покланиш ҳамда онадан янги туғилган каби бегуноҳ бўлиб чиқиш мақсадида ушбу ойга доим интиқ бўлади. Аллоҳ таолонинг марҳаматининг кенглигини қарангки, ҳар йили бандасига янгидан имкон беради, йилда бир маротаба уни тозалайди, поклайди. Биз инсонлар эса бундан ҳар йили фойдаланаверамиз, фойдаланаверамиз. Худди она фарзандини оқ ювиб, оқ тараб кўчага чиқариб юборгандан кейин унинг кўча-куйда ўйнаб, яна кир-чир бўлиб келганидек. Чунки бола уйда уни яна ювиб-тараб қўядиган онажони борлигига ишонади-да. Шу каби, инсон ҳам Кечиргувчи Аллоҳ таолога шу каби “эркалик” қилса керак. Лекин афсуски, бу унинг сўнгги Рамазони бўлиши мумкинлигини доим ҳам англай олмайди. 

         ----- Ўн беш кундан бери саҳарликка ҳам ифторликка ҳам алоҳида тадорик. Мана ҳозир ҳам навбатдаги ифторликка она қизи билан ошхонада тайёргарлик кўраяпти. Ифтор дастурхони деганда, турли нозу-неъматлар, дастурхонга сиғмай кетадиган таомлар эмас, балки меъёрида, исрофдан нари бўлган дастурхон. Ана ота ҳам қўлида тарвуз кўтариб ишдан қайтди. Оила отани илиқ табассум ила кутиб олди. Ўғил отанинг қўлидан тарвузни олиб ошхонага олиб кирди. Ифторлик вақти бўлиб ота-она ва улардан ўрнак олаётган икки фарзанд Аллоҳ таолонинг ваъда берган мағфиратидан умид қилган ҳолда, узундан-узун дуо қилиб оғизни ҳам очдилар. Ана шу лаҳзалардаги роҳатни тил билан таърифлаб бўлмаса керак. Буни фақат бошдан ўтказиш керак. Шом намозини адо этиб таомлангандан сўнг таровиҳ намозига ҳаракат бошланди.

         “Қуш уясида кўрганини қилади” деганларидек, қандай гўзал намуна.

         ----- Саҳарликка яқин вақт. Она чанқади шекилли, ошхонага сув ичгани чиқди. Ошхонанинг эса чироғи ёқиқ, қизи саҳарлик қилиш билан овора:

- Бугун ҳам рўза тутмоқчимисан? Ахир, ўқишга борасан, толиқиб қоласан. Оч қоринга дарсларни тушуна олмайсан. Ҳали улгурасан рўза тутишга, ҳозир фақат ўқишинг ҳақида ўйлашинг керак. Сен ёшсан, каттароқ бўлганингда тутарсан.

- Ойижон, кўпчилик рўза тутаяпти. Мен ҳам саҳарлик ва ифтор қилганимда ҳамма-ҳамма тилакларимни айтаяпман, ўқишимни аъло баҳоларга битиришимни ҳам Аллоҳ таолодан сўраяпман. Сиз хавотир олманг, қийналмаяпман, ойижон.

         Фарзандга тўғри йўлни кўрсатадиган, нима тўғри-ю, нима нотўғри эканлигини илк таълим берадиган ва ўрнак бўладиган ота-она эмас-ми?

         ----- Рамазон ойи давом этмоқда. Бу хонадондан эса афсус унинг таровати таралмаяпти. Ҳар кунги кундалик тартибдаги ҳаёт давом этмоқда. Эрталаб нонушта, ўқишда ва иш жойида тушлик, кечки овқатнинг ифтор вақтига умуман алоқаси йўқ. Худди осмондан ерга таралган Рамазоннинг нури қалин парда тортилган ушбу хонадоннинг деразасидан кира олмагандек.

         Аллоҳ таолодан барчамизнинг қалбимизни Рамазон каби барча марҳаматлари билан тўлдиришини сўраймиз.

         ----- Йўналишли таксининг ичи тўла. Ҳайдовчи рулга ўтириб машинани ўт олдирди ва шу вақтнинг ўзида папиросини ҳам тутатди. Машина деразаси очиқ бўлгани билан шамол ҳам атай қилгандек ҳамма тутунни ичкарига ҳайдади. Ҳаммаёқ папирос ҳидига тўлди. Шунда кекса онахон ҳайдовчига қараб деди:

- Ўғлим, шу папиросингни машинага ўтиришингдан олдин чексанг бўлмайдими? Ҳаммаёқни тутатиб юбординг-ку? Бу тутинни ҳидлаб биз ҳам заҳарланишимизни қўя тур, ахир ҳозир Рамазон ойи бўлса, орамизда қанча рўзадорлар бор. Наҳот Рамазонга ҳурматинг йўқ?

Ҳайдовчи бир энсасини қотиргандек бўлдими ёки уялдими, секин папиросини деразадан улоқтирди.

Бироз вақт ўтмасдан худди келишиб олгандек, орқа ўриндиқда кимдир писиллатиб газли ичимлигини очди.

Ким нима учун Рамазон рўзасини тутмаётганининг минг бир сабаби бордир. Лекин, орамизда рўза тутмайдиганлар бўлса-да, унинг моҳиятини билмасликларига ишонмайсиз. Чунки бу ҳақида оммавий ахборот воситалари томонидан ҳар куни қанчадан-қанча маълумотлар бериб борилмоқда, кўрсатувлар намойиш этилаяпти. Наҳот, Рамазоннинг ҳурматини қилиш шунчалар мушкул бўлса?

Хулоса ўрнида... Бир неча йиллар олдин, кўп қаватли уйнинг олтинчи қаватида яшаган пайтларимиз деразадан қараганда бошқа бир неча кўп қаватли уйлар кўриниб турар эди. Рамазон ойининг биринчи кунларидан бошлаб саҳарликка турганимизда доим деразадан ташқарига қарардим. Қоронғи бўлганлиги сабабли ошхона чироқлари ёқиқ бўлган, саҳарликка уннаган хонадонларни санаш қийин эмас эди. Бугун қанча одам рўза ҳаракатида эканлиги билинарди. Рамазон охирлаб борган сари баъзи чироқлар ёнмай бошларди, сафимиз камайгани яққол кўринарди.

Аллоҳ таолодан қалбимиздан ҳидоятини дариғ тутмаслигини, Рамазоннинг сўнгги кунларигача иҳлосимизни бардавом қилишини ва ғафлат гирдоби ўз домига тортишидан паноҳ сўраймиз.

Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти ва

Ҳадичаи Кубро аёл-қизлар ўрта махсус ислом билим юрти

ўқитувчиси Саодат Валиева