Алишер Навоийнинг 1465­–1469 йиллари Самарқанд мадрасасида таҳсил олиши илмий ва ижодий салоҳиятининг янада юксалишига катта хизмат қилди. Бу илм даргоҳида у Хожа Жалолиддин Фазлуллоҳ Абулайснинг таълим-тар­биясидан баҳраманд бўлди.

Қувваи ҳофизаси кучлилиги туфайли Қуръони каримни ва Фаридуддин Аттор­нинг “Мантиқут тайр” достонини ёд олди. Шу боисдан Навоий ҳазратлари ижодига Қуръони карим, тафсирлар ва ҳадиси шарифлар таъсири борлигини инкор этиб бўлмайди. Буни ўзи ҳам тасдиқлайди: “...Кўпрак авқотим Каломуллоҳ иштиғоли ва анинг тафосири қийлу қоли била ўтар эрди, то аҳодис дарёсиға ғавс қилур эрдим ва андин гаронмоя (қимматбаҳо) гав­ҳарлар иликка кивурур эрдим”.

Давлатшоҳ Самарқандий Алишер На­воийга “Мир Низомид-дин”, яъни “Диннинг низоми” деб юксак баҳо берган. Алишер Навоий билан бир даврда яшаган замондошлари уни “Низомиддин Мир Алишер” деб улуғлаганлар.

Ўтган асрнинг бошларида шўро мафкураси халқимизни Ислом дини ва маърифатидан маҳрум қилиб, маънавиятимизга катта зарар етказди. Афсусли жиҳати шундаки, айни мафкура ҳукм сурган замонда Ҳазрат Навоийнинг ҳаёт йўли ва адабий меросини диний­ тасаввуфий тамойиллардан ажратган ҳолда ўрганиш ва таҳлил этиш нотўғри ва чалкаш ёндашувларни келтириб чиқарди.

Ҳазрат Навоий ижодига баҳо беришда дастлаб Қуръони карим, ҳадиси шарифлар, тасаввуф, балоғат ва фасоҳат илмларидан етарли даражада хабардор бўлиш керак. Аксинча, ҳар қандай тадқиқотчи жуда жўн ва юзаки хулосалар чиқариши аниқ.

Алишер Навоий нақшбандия тариқати таълимоти ва кўрсатмаларини ўз ижодий фаолиятида бадиий ифода ва тимсоллар орқали кўрсатиб берганини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим. Манбаларда Алишер Навоий устози ва пири Нуриддин Абдураҳмон Жомийнинг тавсияларига амал қилгани айтилган.

Ислом дини аҳкомларини яхши билганини деярли барча асарлари, айниқса, “Арбаъин” (“Қирқ ҳадис”), “Вақфия” , “Наз­мул жавоҳир”, “Сирожул­ муслимин” яққол тасдиқлайди. Алишер Навоий мўмин банда ва шоир сифатида Аллоҳнинг тавҳиди ва шариат аҳкомларидан асло оғишмаган.

Хондамир бир ўринда бу зотни ниҳоят­да тақводор, динимиз аҳкомларига сид­қидилдан ва ихлос билан амал қилиб яшаганини таъкидлайди. Тарихчи Воси­фий бу беназир зот оила қуришга им­кони ва лаёқати бўлишига қарамай, зуҳд ва тақво юзасидан оила қурмагани, бутун умрини дин ва халқ хизматига бағишлаганини айтади. Зеро, мутафаккир шоир “Назмул жавоҳир” асарида бундай дейди:

Иймон топқон кишига ҳақ раҳматидин,

Ғам йўқ шайтон вавасау заҳматидин.

Иймон мадор ўлди кўнгул қувватидин,

Кўнгул аро қувват ўлди дин сиҳҳатидин.

Чиндан ҳам ҳазрат Алишер Навоий бир умр эл-­юрт ва миллат қайғуси билан яшади, шу йўлда мол­-мулкини аямади, ўз нафси ва манфаатидан халқнинг манфаатини устун қўйди. У Ҳусайн Бойқаро саройида муҳрдорлик ва бош вазирлик мансабларида хизмат қилди. Шу расмий амалларини бажаришда эл-­юртнинг обод ва фаровон бўлишини ўйлаб иш тутди, муҳтож ва фақирларга хайру эҳсонлар улашди. Ночор талабалар ва уй-­жойи йўқ илм аҳлини уй-­жойлар билан таъминлади. Алишер Навоий давлат ишларида фаол иштирок этиш баробарида ўз мансаби ва вазифасини суиистеъмол қилувчи шахсларни қаттиқ танқид қилди ва уларнинг кирдикорларини фош этиб тўғри иш юритиши ва адолатдан оғишмасликка чақирди:

Адл айлаки, ул халқ ҳаёти бўлмиш,

Хуш ул кишиким, адл сифоти бўлмиш.

Ҳам мулк била адл жиҳоти бўлмиш,

Ҳам адл била мулк саботи бўлмиш.

Шоир жамиятда адолат байроғи баланд кўтарилса, унинг ҳар бир фуқароси ўз ишини адолат билан амалга оширса, мамлакат тараққиёт йўлига киришини таъкидламоқда.

“Маҳбубул қулуб” асарида ижтимоий табақаларнинг ўрни ва хизматини баён этиб, ҳатто шоҳ Ҳусайн Бойқаро хатога йўл қўйганини кўрганда жуда нозик­таъблик ва истиҳола билан эслатиб ўтади. Айниқса, бу асарда вазирлар, қози, муфтий ва шайхулислом каби ижтимоий табақа масъулларининг ўз мансабидан фойдаланиб порахўрлик, гуноҳ ишлардан тап тортмаслиги, халқнинг ҳақидан қўрқмаслиги ва бу билан ўзларига ҳам, халойиққа ҳам катта зиён етказишла­рини танқид қилади.

Хондамирнинг қайд қилишича, Алишер Навоий ўз маблағлари ҳисобидан Ҳиротда ва мамлакатнинг бошқа шаҳарларида бир неча мадраса, 40 та работ, 17 та масжид, 10 та хонақоҳ, 9 та ҳаммом, 9 та кўприк, 20 га яқин ҳовуз қурдирган ёки таъмирлаш ишларини амалга оширган. Улар орасида Ҳиротдаги “Ихлосия”, “Низомия” мад­расалари, “Халосия” хонақоҳи, “Шифоия” шифохонаси, қориларга мўлжалланган “Дорул-ҳуффоз” биноси, Марвдаги “Хус­равия” мадрасаси, Машҳаддаги “Дорул-­ҳуффоз” хайрия биноси ва бошқа ноёб меъморий ёдгорликлар бор.

Алишер Навоийни фақат шоир деб улуғлашимиз тўғри эмас. У халқпарвар, илмпарвар ва юртпарвар шахс бўлганини асло эсдан чиқармаслик керак. У олиму фузалолар, шоиру адибларни ўз ҳузури­га чорлаб, мунтазам илмий-­маърифий суҳбатлар ва баҳс-­мунозаралар ташкил этган. Бу эса мамлакатда илм аҳли­га эҳтиромни ошириб, илмга қизиқишни янада кучайтиради. Алишер Навоий кўплаб олимлар, шоир ва адибларга ҳо­мийлик қилиб, катта ижодий ишларни амалга оширишларига яқиндан ёрдам берган. 

Бобомурод ЭРАЛИ