Мулла Али Қорининг ҳаёти ва ижоди

Алломанинг тўлиқ исми Нуриддин Абул Ҳасан Али ибн Султон ибн Муҳаммад  Қори Ҳаравий Маккий Ҳанафий бўлиб, “Мулла Али Қори” номи билан машҳур[1].

Мулла Али Қорининг Ҳиротда туғилганлиги тўғрисида ҳеч қандай ихтилоф бўлмасада, туғилган санаси ҳақида аниқ маълумот йўқ. Чунки, ўша даврларда чақалоқ туғилганда унинг туғилган санасига эътибор бўлмагани сабабли инсонлар буни белгилаб қўйишга аҳамият бермас эдилар.[2]

Аммо, милодий 1606, ҳижрий 1014 йилда Макка шаҳрида вафот этганлиги тўғрисида эса барча тарихчилар бир хил фикр билдирганлар. Айрим манбаларда отасининг исми ҳақида тўхталиб, уни фақат Султон эканлиги ҳам таъкидлаб ўтилган.

Мулла Али Қори туғилиб ўсган юрт – Ҳиротда дастлаб Қуръони карим илмини ўрганди. Сўнг уни ёд олди, тажвид илмини ўрганди ва устози – ўз даврининг етук олимларидан бўлган Муинуддин ибн Ҳофиз Зайниддин Ҳаравийдан дарс олди. У асосий илмини Ҳиротдаги ўша даврнинг энг машҳур шайхларидан ўрганди. Илм ўрганишининг илк давридаёқ кўпгина катта китобларни ўқиб ўрганиб пухта ўзлаштириб олди[3]. Ҳирот шаҳри Темурийлар ҳукмронлиги даврида давлат пойтахти, маънавият ва маданият ўчоғи ҳисобланар эди.

Мулла Али Қори туғилган вақтлар эса, Ҳиротда илм-фан гуллаб-яшнашининг орқага кетаётган ва маънавий муҳит инқирозга юз тутиб бораётган бир давр эди.

 Сафавийларнинг биринчи подшоҳи Исмоил ибн Ҳайдар Сафавий Ҳиротга келганда мусулмонларни зулм билан қатл қила бошлади. Шу сабабли Ҳиротдан кўплаб уламолар ўз юртларини ташлаб чиқиб кета бошлади. Шулар қатори Сафавийлар зулм-истибдоди кучайган бир даврда Мулла Али Қори ҳам ўз юртини тарк этиб, Маккаи мукаррамага жўнади. У сафар давомида кўплаб шаҳарларда бўлиб, у ерлардаги илмий давраларда қатнашади, уламолар билан суҳбат қуриб, уларнинг илмидан баҳраманд бўлди. Тарихчилар унинг Маккага жўнаган санаси аниқ фикр билдирмаган. Аммо, ҳижрий 952 йилда Маккага кириб борганини айтганлар.

Мулла Али Қори Маккаи мукаррама шаҳрига кириб истиқомат қила бошлади. Шу кундан бошлаб унинг ўз илмий фаолиятини олиб бориши учун тинч ва осуда ҳаёт бошланди. Машойих ва уламоларнинг дарс ҳалқаларида иштирок этди. Шу асрнинг кўпгина уламоларининг илмларидан баҳраманд бўлди ва илм олиш йўлида юксалиб борди.

Мулла Али Қори Ҳанафий мазҳабига мансуб бўлгани учун ҳам, мазҳаб ҳимояси йўлида инкорчиларга қарши, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ шаънини ҳимоя қилиб раддиялар ёзди. Чунончи, у “ан-Ниқоя мухтасарул-виқоя” номли фиқҳга оид ҳанафий мазҳабидаги “Мухтасарул виқоя” китобига ёзган шарҳида барча аҳкомларни оят ва ҳадис билан исботлаб берган.

Алломанинг “Қори” деб номланишига сабаб, унинг қироат илмида моҳир ва пешқадам, бу илмнинг етук билимдони, мустаҳкам ва пухта эгаллаганидан далолат бериб, Ислом оламида ҳам Мулла Али Қори номи билан шуҳрат топган[4]. Бу борада ўзининг ёзган асарлари ва шарҳларида баён қилиб берилган.

Муҳаммад ал-Муҳиббий “Хулосатул-асар фи аъёнул-қорн ал-ҳадий ъашар” номли китобида: “Мулла Али Қори фозил илм пешволаридан, ўз асрининг беназир олими, ибораларни тузатиш ва тадқиқ этишда ўта моҳир, имом, фақиҳ, муҳаддис, усул ва наҳв билимдони, муфассир, мутаккалим, мутасаввуф, тарихчи ва адабиётшунос олим бўлган. Унинг шуҳрати ва донғи бутун ислом дунёсига таралган бўлиб, унда ақлий ва нақлий билимлар мужассам эди. Суннати набавияга келсак, у бу борада етук мутахасис бўлган”, деб келтиради[5].

Мулла Али Қори ўз қўл меҳнати билан топган нарсаси билан ризқланарди. Унинг ҳар йили чиройли хат[6] билан бир нусха мусҳафи шариф ёзиб сотиши ва топган даромадининг бир йил давомида етиб туришини юқорида зикр қилиб ўтилди. Али Қорининг таржимаи ҳолини ёзган баъзи уламолар бир йилда иккита мусҳаф кўчиришини, иккисини сотиб, бирининг пулини Ҳарами шариф фақирларига садақа қилишини ва иккинчисининг пулини эса, ўз эҳтиёжи учун ишлатишини айтганлар. Бундан ташқари, ёзган мусҳафларининг атрофига тафсир ҳам ёзган. Бу тафсир ҳозирда Туркияда сақланади.

Шайх Муҳаммад  Абд ал-Ҳалим ан-Нумоний аллома Али Қори ҳақида шундай деган:

“Али Қори кутобларини сотиб топган маблағига қаноат қилиб яшарди. Шу қаноати туфайли у тақдирга ризолик, топганига кифоя қилиш даражасига етди. Одамларга кам аралашарди. Тақвоси ва ибодати кучли эди...”.

Мулла Али Қори Маккаи мукаррамада ҳижрий 1014 йил, Шаввол ойида (милодий 1606 йил, март ойида) вафот этди. Маккаи мукарраманинг машҳур ал-Муъалло қабристонига дафн қилинди[7].

Алломанинг вафоти ҳақидаги хабар Мисрга етиб борганида, Миср уламолари ал-Азҳар университетида у кишининг илм ва динда пешволигини тақдирлаб, кўпчилик бўлиб ғойибдан жаноза намозини ўқидилар. Намозда қатнашганлар сони эса тўрт мингдан ортиқ кишидан иборат эди. Бу эса, Ислом оламида алломанинг шуҳрати баландлигидан яна бир дарак беради [8].

Бобохон Бобохонов,

ТИИ Модуль таълим шакли талабаси,

Самарқанд шаҳар Хўжа Нисбатдор

жоме масжиди имом-хатиби

[1] Али Қори. Мирқотул мафотиҳ шарҳ Мишкотил масобиҳ. – Байрут: Дорул-фикр, 2001. Ж. 1. – Б. 16.

[2] –Ўша асар, – Б. 17.

[3] Абдулмалик ал-Асомий аш-Шофеъий.Сумтун-нужум ал-авали ват-тавали. Ал-мактабатуш-шомила, Ж. 4. – Б. 393.

[4]Муҳаммад ал-Муҳиббий. Хулосатул-асар фи аъёнул-қорн ал-ҳадий ашар. ЎзФАШИ, тошбосма, инв. № 8130. – Б. 185.

[5] –Ўша асар, – Б. 20.

[6] Мулла Али Қори сулс ва насх турларида жуда моҳир хаттот ҳам бўлган.

[7] Абдулмалик ал-Асомий аш-Шофеъий. Сумтун-нужум ал-авали ват-тавали. Ал-мактабатуш-шомила, Ж. 4. – Б. 394.

[8] Аш Шавконий. Ал-Бадрут-Толеъ. – Қоҳира: Дорул-кутуб ал-исломий, 1909. – Б. 90.

Ислом ҳамкорлик ташкилоти ахборот агентликлари уюшмаси (Union of News Agencies – UNA OIC) сайтида "Тошкент ва Қоҳира Шавкат Мирзиёевнинг Мисрга ташрифи чоғида ҳар томонлама ҳамкорликни муҳокама қилмоқда" мақоласи чоп этилди, деб хабар бермоқда "Дунё"ахборот агентлиги.
Нашрнинг хабар беришича, Президент Шавкат Мирзиёев Президент Абдул Фаттоҳ Ас-Сисининг таклифига биноан 20 феврал куни расмий ташриф билан Мисрга келган.
"Ўзбекистон Президентининг Қоҳира халқаро аэропортида бўлиб ўтган учрашуви учун икки мамлакат давлат байроқлари кўтарилди, фахрий қоровул саф тортди, дейилади мақолада. Миср Президенти Абдул Фаттоҳ ас-Сиси Ўзбекистон раҳбарини кутиб олди ва самимий қутлади. Давлат раҳбарларининг қисқа учрашуви бўлиб ўтди. Ўзбекистон Президенти 20 февраль куни ўзбек аждоди, буюк олим Aҳмад Фарғоний томонидан бунёд этилган Қоҳира ниломери – “Миқёс ан-Нил” кўргазмасида бўлиб, Миср цивилизацияси Миллий музейи експозицияси билан танишди."
Ўзбекистон Республикаси президенти Шавкат Мирзиёев Мисрдаги етакчи компаниялар раҳбарлари билан учрашди. Учрашувда икки томонлама муносабатларнинг улкан салоҳияти, Ўзбекистон билан Миср ўртасида ишбилармонлик алоқаларини ривожлантириш, ўзаро инвестициялар ва товар айирбошлаш ҳажмини ошириш учун улкан имкониятлар мавжудлиги қайд этилди.
"Ўзбекистон раҳбари ҳамкорликнинг замонавий мустаҳкам кўприкларини барпо этишда икки мамлакат ишбилармон доиралари муҳим роль ўйнаётганини, жумладан, ўтмишда гуллаб-яшнаган Буюк Ипак йўлини тиклаш йўли мисолида таъкидлади, дейилади мақолада. Сўнгги йилларда ҳамкорликнинг ривожланиш динамикаси мамнуният билан қайд этилди. Хусусан, товар айирбошлаш кўрсаткичлари ўсиб бормоқда. Қўшма лойиҳалар ва корхоналар сони 6 баробар ошди."
Union of News Agencies (UNA OIC) - Ислом ҳамкорлик ташкилоти Ахборот агентликлари Иттифоқининг штаб-квартираси Жидда шаҳрида жойлашган. ИҲТ мамлакатларининг 57 та етакчи ахборот агентликлари ИҲТ ахборот агентликлари Иттифоқига аъзо. UNA OIC ҳар куни ИҲТга аъзо мамлакатларнинг сиёсат, иқтисодиёт, маданият, спорт ва бошқа соҳаларда араб, инглиз ва француз тилларида юзлаб мақолалари ва ҳисоботларини тақдим этади. UNA OIC хабарлари, шунингдек, ИҲТга аъзо 57 мамлакат ахборот агентликлари томонидан қайта нашр этилади ва чоп этилади.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Греция пойтахти Aфинадаги Ислом санъати музейи мамлакатдаги энг муҳим музейлардан биридир. Ушбу музейда Юнонистонда ислом пайдо бўлишидан то Усмонлилар давригача бўлган ислом цивилизациясининг ривожланиш тарихини ёритиб берувчи кўплаб тарихий экспонатлар намойиш этилмоқда.
Булар қаторида 100 йил аввал Искандарияда яшаган юнон муҳожири Aнтониус Бенаки томонидан жамланган исломий асарлар тўплами ҳам ўрин олган. Тўпламда еттинчи асрдан то ўнинчи асргача бўлган экспонатлар мавжуд.
Шунингдек, музейда кўплаб тарихий ашёлар намойиш этилмоқда. Хусусан, ислом санъати ва маданиятини акс эттирувчи қадимий буюмлар, нақшлар, қўлёзмалар, металл ва шиша буюмлар, сопол буюмлар, тилла буюмлар, қалқонлар, уруш асбоблари, тилла тақинчоқлар ҳамда катта маҳорат билан ишланган жарроҳлик асбоблари ҳам бор.
Айни кунда мазкур музейга ташриф буюрувчиларнинг қизиқиши тобора ортиб бормоқда.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

“Вақф” сўзи луғатларда “тутиб туриш”, “тўхтатиш” маъноларида келади.^[1] Вақфнинг шаръий таърифи борасида турли фикрлар билдирилган. “Вақф - нарсани Аллоҳ мулки ҳисобида сақлашдир”.^[2] Яъни, вақф қилинган нарса вақф қилувчининг мулкидан чиқади ва Аллоҳ мулкига айланади. Вақф қилинган нарсадан келадиган фойда вақф қилувчи уни вақф этишда тайинлаган жиҳатга (масалан, талабалар, мусофирлар, камбағаллар каби) сарф қилинади ва савоби вақф қилувчига абадий бўлади. Вақф қилинган нарса сотилмайди, ҳадя қилинмайди ва мерос бўлмайди. 

Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф раҳимаҳуллоҳ вақфнинг таърифини қўйидагича келтирган: “Вақф” сўзи луғатда “тутиб туриш” маъносини англатади. Шариатда эса бир молнинг аслини ушлаб туриб, фойдасини Аллоҳга қурбат ҳосил қилиш учун сарфлашга айтилади. Вақф қилиш орқали бир нарсадан келадиган фойдани вақфдан фойдаланувчилар учун абадийлаштирилади. Мазкур нарсанинг ўзи ушлаб турилади, ундан келадиган фойда эса, бардавом бўлиб туради.^[3]

Вақф икки хил бўлади: Аҳлий вақф. Унда вақф қилувчи ўзи вақф қилган нарсадан ўзининг аҳли, қариндошлари фойда олишларини шарт қилади. Хайрий вақф. Унда вақф қилувчи кўпчилик фойдаланишини шарт қилиб қўяди.

Ўзбекистон Миллий энциклопедиясида вақф ҳақида қуйидаги маълумотлар келтирилган:

“Вақф” сўзи арабчадан олинган бўлиб — мусулмон мамлакатларида давлат ёки айрим шахслар томонидан диний эҳтиёж ёки хайрия ишлари учун ажратилган мол-мулк. Вақфнома орқали расмийлаштирилади. Ер-сув, уй-жой, мактаб, масжид, шифохона ва бошқалар вақф мулки бўлиши мумкин. Ўз мулкини вақфга топширган шахс мазкур мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини йўқотади. Лекин унинг ўзи ёки оила аъзолари ёхуд учинчи бир шахс вақф мулкидан вақфномада қайд этилган мақсадларда фойдаланилаётганлигини аниқлаш учун вақф мулкини бошқариш ҳуқуқини сақлаб қолиши мумкин. Ўз мулкини вақф мулки сифатида топширган шахснинг фарзандлари ёки бошҳа авлодлари мазкур вақф мулкидан келадиган даромадлардан нафақа олиб туриши мумкин. Вақф мулкини шариат қонуни бўйича давлат бошлиғи ёки қози назорат қилади. Бу тартиб Шарқнинг баъзи мамлакатларида ҳозир ҳам амалда. 

Вақф – аслни ушлаб қолиб, фойдани кўпчилик фойдаланиши учун чиқариб қўйишдир. Аслдан мурод – таг-туги қолиши билан фойдаланиш мумкин бўлган нарсадир. Ҳовли-жойлар, дўконлар, мевали боғлар ва ҳоказолар каби. Фойдадан мурод – ўша аслдан келиб чиққан фойда-даромаддир. Мева-чева, ижара ҳақи, уй-жойда яшаш ва шу кабилар.

Вақфнинг ҳукми – у Исломда мустаҳаб бўлган қурбат, яъни ибодатдир. Бунга далил саҳиҳ суннатдир:

— “Саҳиҳайн”да Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Умар розияллоҳу анҳу Хайбардан ерга эга бўлди. Сўнг Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига у ҳақда маслаҳатга келиб: “Эй, Аллоҳнинг Расули! мен Хайбардан ерга эга бўлдим. Мен ҳеч қачон ундан нафисроқ молга эга бўлмаганман. Уни нима қилишга амр қиласиз?” деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агар хоҳласанг, аслини тутиб қолиб, (фойдасини) садақа  қиласан”, дедилар. Бас, Умар розияллоҳу анҳу унинг асли сотилмаслиги, сотиб олинмаслиги, мерос қилинмаслиги ва ҳадя қилинмаслиги шарти билан садақа қилди. Умар уни фақирларга, қариндошларга, қулларга, Аллоҳнинг йўлига, ибн сабийлга, меҳмонга садақа қилди. Унга ким валий (нозир) бўлса, маъруф йўли билан ундан еса ёки дўстига егизса, гуноҳ эмас. Уни ўзига мулк қилиб олмаса бўлди”^[4] (Бешовлари ривоят қилишган).

— Яна Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Муаъйқиб ёзди, Абдуллоҳ ибн Арқам гувоҳ бўлди: “Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм. Бу Аллоҳнинг бандаси Умар амирул мўмининнинг васият қилган нарсасидир. Агар унга бир нарса бўлса, Самғ, Сорма ибн Акваъ ва ундаги қул, ҳамда Хайбардаги юз улуш рафиқи ила ва Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам унга таом учун берган водийдаги юз(васақ)ларга Ҳафса умрининг охиригача қарайди. Сўнгра унинг аҳлидан фикр эгаси бўлгани қарайди. Сотилмайди, сотиб олинмайди, ўз билганича соилга, маҳрумга, қариндошларга нафақа қилади. Унга валий (нозир) бўлгани учун агар ўзи еса, бировга егизса ёки қул сотиб олса, танглик йўқ”^[5] (Абу Довуд ривоят қилган).

Ҳазрати Умар ибн Хаттоб Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг даврларида ўзларига Хайбардан теккан ерларини вақф қилган эдилар. Кейинчалик эса, ўша ерларни ва ушбу ривоятда зикр қилинган мулкларни вақф қилиб ёздириб қўйган эканлар.

Бу ёзиш ишини Ҳазрати Умарнинг халифалик вақтларидаги котиблари Муъайқиб розияллоҳу анҳу амалга оширганлар. Абдуллоҳ ибн Арқам розияллоҳу анҳу эса гувоҳ бўлганлар.

Вақф ҳужжатида Ҳазрати Умар ёздирган нарсаларнинг баъзиларини шарҳ қилиб ўтишга тўғри келади. “Агар унга бир нарса бўлса”, дейилгани, у вафот этса, маъносида. “Самғ ва Сорма ибн Акваъ” Ҳазрати Умарнинг Мадинаи мунавварадаги икки кўчмас мулкларининг номи. “Хайбардаги юз улуш” Ҳазрати Умарга ўлжа сифатида Хайбарнинг ерларини мусулмонларга бўлинганда теккан улуш. Аввалги ривоятда зикри келган Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг маслаҳатлари билан вақф қилинган ер, худди шу ер. Ўша пайтда вақф қилинган бўлса ҳам кейин ҳужжатга киритилган. “Водий”дан мурод, Мадина билан Шом орасидаги Мадинага қарашли қишлоқ жой. “Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам унга таом учун берган водийдаги юз васақ”дан мурод мазкур водийдан чиқадиган маҳсулни ҳам Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақдор мусулмонларга бўлиб берганларида Ҳазрати Умарга ҳар йили юз васақ миқдорида берилишини тайин қилганлар. “Ҳафса умрининг охиригача қарайди” де­йилгани унга нозир – бошқарувчи бўлади, маъносидадир.

Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи сотилмайди ёки сотиб олинмайди, деганидан бу ишлар лозим бўлиб қолмайди, сотса ёки сотиб олса, бўлаверади, деганлар. Уламолар Имом Абу Ҳанифанинг бу фатволарини вақф қилувчининг изни ила вақфни бир шаклдан иккинчи ҳолатга ўтказиш учун сотиш ҳақидаги гап, деганлар. Саҳобаи киромлардан Усмон, Абу Талҳа, Саъд, Абу Бакр, Али, Зубайр, Саъид, Анас, Амр ибн Осс, Зайд ибн Собит розияллоҳу анҳумлар ва бошқалар вақф қилганлари ҳақида ривоятлар бор.

Термиз шаҳар “Ҳаким Термизий” жоме

масжиди имом ноиби Ҳабибуллоҳ Саидов

[1] А. Анарбой. “Ан-наъим”. Тошкент. Абдулла Қодирий. 2003. Б: 929

[2] А. Абдурроҳман Ашур. “Вақф китоби”. Қоҳира. Дарул афақ аробийя, 2000. Б: 9 

[3] Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. “Ҳадис ва Ҳаёт”. Тошкент. “Шарқ” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси, 2011. Ж: 11. Б: 282

[4] Имом Бухорий. “Саҳиҳул Бухорий”. Байрут. Дарул фунун. 2007. Ҳ: 2737

[5] Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. “Ҳадис ва Ҳаёт”. Тошкент. “Шарқ” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси, 2011. Ж: 11. Б: 288

1 март куни Малайзиянинг Куала-Лумпур шаҳридаги «Малайзия Ислом санъати» музейида «Ўзбекистон – Ислом цивилизацияси маркази» фотокўргазмаси очилади, деб хабар бермоқда uzbektourism.uz.
Кўргазмада сўнгги икки минг йил давомида ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида ривожланган Ислом тарихи, маданияти ва турли тамаддунларга хос осори атиқалар, қадимий ва бой маданий меърос дурдоналарининг суратлари ва маълумотлари намойиш этилади. Шунингдек, Ислом динининг Марказий Осиёда тарқала бошлаганидан то ҳозирги кунга қадар фан, таълим ва архитектура соҳаларига қўшган ҳиссаси ҳам ўз ифодасини топади. Кўргазмаги аксарият суратлар Ислом дини ҳамда Самарқанд, Бухоро, Хива, Тошкент, Насаф ва Термиз каби қадимий шаҳарларнинг муштараклигини визуал тарзда акс эттиради.
Қайд этиш жоизки, кўргазмага ташриф буюрганлар Буюк Ипак йўлидаги ўзаро маданий алоқалар, минг йиллик Мовароуннаҳр диёри, ўзбек халқининг қадимий тарихи ва маданияти, санъати, меъморчилиги, урф-одатлари, турмуш тарзининг барча жабҳалари билан яқиндан танишиш имконига эга бўлишади.Ўзбекистон Республикаси Маданият ва туризм вазирлиги, Ўзбекистон
Ислом цивилизацияси маркази ҳамда мамлакатимизнинг Куала-Лумпур шаҳридаги элчихонаси томонидан Малайзия Ислом санъати музейи билан ҳамкорликда ташкил этиладиган кўргазма 27 апрелга қадар давом этади.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати