У киши Нўъмон ибн Собит ибн Зуто ибн Моҳ Таймуллоҳ ибн Саълабанинг озод қилган қули. Бошқа ривоятда айтилишича: у киши ҳур форсларнинг авлодидандир. У кишининг набиралари Исмоил ибн Ҳаммод айтадилар: биз ҳур форсларнинг авлодлариданмиз, Аллоҳга қасамки бизнинг аждодларимизнинг ҳеч қайсиси қул бўлган эмас. Бобом Нўъмон саксонинчи йил туғилганлар. Катта бобом Собит ёшлик чоғларида ҳазрати Алининг ҳузурларига борганларида, у киши бобомнинг ҳақларига ва у кишининг фарзандлари ҳақларига барака сўраб дуо қилган эканлар.

Баъзи уламолар Абу Ҳанифани табаа тобеъинлардан дейдилар. У киши тўртта саҳоба билан замондош бўлганлар. Анас ибн Молик билан Басрада, Абдуллоҳ ибн Абу Авфа билан Куфада, Саҳл ибн Саъд ас-Саъидий билан Мадинада, Абу Туфайл Омир ибн Восила билан Маккада бир даврда яшаганлар, лекин уларнинг бирорталари билан ҳам учрашмадилар. Баъзи уламоларнинг фикрига кўра Анас ибн Молик билан учрашганлар ва у кишидан: “Илм талаб қилишлик ҳар бир мусулмонга фарздир”, деган ҳадисни ривоят қилганлар.

Тўқсон олтинчи ҳижрийда оталари билан ҳаж қилдилар ва Масжид ал-Ҳарамда саҳобий Абдуллоҳ ибн Ҳорис ибн Жуз аз-Зубайдий билан учрашдилар ва у кишидан: “Кимки Аллоҳнинг динини чуқур ўрганса, унинг дунёвий ишларига Аллоҳнинг ўзи кифоя қилади ва у ўйламаган томондан унга ризқ етказиб беради”, деган ҳадисни эшитганлар. Мана шу ривоятга кўра у киши тобеъинлардандир.

Абу Ҳанифа ҳадисларни Ато ибн Абу Рабоҳдан, ибн Умарнинг озод қилган қули Нофеъдан, Қатодадан ва ўн саккиз йил хизматларида бўлган Ҳаммод ибн Абу Сулаймондан ривоят қилганлар. Фиқҳни эса Ҳаммод ибн Абу Сулаймондан, у киши Алқама ан-Нахаийдан ва Асвад ибн Язиддан, улар ибн Масъуддан ўрганганлар.

Абу Ҳанифадан фиқҳни Абу Юсуф, Муҳаммад ибн ал-Ҳасан, Зуфар, Ҳасан ибн Зиёд ва бошқалар ўргандилар. Ҳадисни эса Вакиъ ибн Жарроҳ, ибн Муборак ва бошқалар ривоят қилишди.

Абу Ҳанифа ипакчилик билан шуғулланар, Куфада ипакдан тўқилган матоларни сотар эдилар. Чиройли муомала билан, харидорнинг ҳаққидан уриб қолишликдан нафратланишлари билан танилган эдилар.

У киши чиройли юзли, одамшинаванда, сахий, тақводор ва фақат билган нарсаларини гапирадиган ишончли киши эдилар. У кишини чиройли эътиборлари, аниқ қарашлари ва қиёслари фиқҳда мукаммал эканликлари ва шу бобда имом бўлганликлари тан олинган. Ибн Муборак айтадилар: фиқҳда энг кучли киши Абу Ҳанифадир, мен фиқҳ бобида у кишига тенг келадиганини кўрмадим. Яҳё ибн Саъид ал-Қаттон айтадилар: “Биз ёлғон гапирмаймиз, Аллоҳга қасамки, Абу Ҳанифанинг фикридан кўра яхшироғини ҳеч ҳам эшитмаганмиз. Биз ҳам у кишининг кўпгина гапларини олганмиз”. Шофеъий дедилар: “Инсонлар фиқҳ бобида Абу Ҳанифага муҳтождирлар”. Назр ибн Шамил айтадилар: “Одамлар фиқҳ бобида ҳали уйқуда ётган вақтларида Абу Ҳанифа келиб ўз фиқҳи ва баён қилган нарсалари билан уларни уйғотди”. Жаъфар ибн Робеъ айтдилар: “Мен Абу Ҳанифа билан беш йил бирга турдим, у кишидан кўра узоқ сукут сақловчи кишини кўрмадим. Агар у кишидан фиқҳдан бирор нарса ҳақида сўралса, очилиб кетар ва водийдан келаётган селдай қуйилар эдилар”. Абу Юсуф айтадилар: Мен Абу Ҳанифа билан бирга кетаётган эдим. Йўл четида икки киши гаплашиб турган экан. Бизни кўрганларидан кейин, бирлари иккинчиларига қараб: “Мана бу Абу Ҳанифа кечалари билан ухламай ибодат қилиб чиқар экан”, - деди. Абу Ҳанифа бу гапни эшитиб қолдилар ва “Ҳали мен тўғримда мен ўзим қилмайдиган ишни гапириб юришибдими”, - дедилар ва шундан кейин кечаларни бедор ўтказадиган бўлдилар. Ҳасан ибн Амора Абу Ҳанифа вафот қилганларида у кишининг жасадларини юва туриб: “Аллоҳ сизни раҳмат қилсин. Ўттиз йил рўза тутиб бирор марта ҳам рўзангизни очмадингиз, қирқ йил ёнбошингиз ёстиқ кўрмай кечаларни ўтказдингиз. Ўзингиздан кейингиларни кўп толиқтирдингиз, қориларни эса лол қолдирдингиз ”, - деди.

Ироқ валийси ибн Ҳубайра Абу Ҳанифани Куфанинг қозиси этиб тайинламоқчи бўлди. Абу Ҳанифа бу таклифни рад қилдилар. Оқибатда у кишини юз дарра урдирди, Абу Ҳанифа эса ўз гапларида маҳкам турдилар. Буни кўрганидан кейин волий у кишини ўз ҳоллларига қўйди. Аббосий халифалардан бўлмиш Мансурнинг замони келганда, у Абу Ҳанифани Куфадан Бағдодга юборди ва у кишини ўша ернинг қозиси этиб тайинламоқчи бўлди. Абу Ҳанифа таклифни рад эттилар. Мансур Абу Ҳанифани қози этиб тайинлашга қасам ичди, Абу Ҳанифа ҳам қози бўлмасликка қасам ичдилар. Шунда Ар-Робиъ ал-Ҳожиб: “Кўрмаяпсизми амирул мўъминин қасам ичяптилар”, - деди. Абу Ҳанифа: “Амирул мўминин менга қараганда каффорот беришликка қодирроқдир”, - дедилар.

Ар-Робиъ ибн Юнус айтадилар: Мен амирул мўминин Мансурни  Абу Ҳанифа билан тортишаётганларини кўрдим. Абу Ҳанифа Мансурга: “Аллоҳдан қўрқ, омонатингга фақат Аллоҳдан қўрқадиган кишини шерик қилгин. Аллоҳга қасамки, мен сени рози қилолмайман, бас шундай экан, қандай қилиб сенинг ғазабингдан омон бўлишим мумкин? Мени бу ишга салоҳиятим йўқ”, - дедилар. Шунда Мансур: “Ёлғон гапирдинг, сен салоҳиятлисан”, - деди. Шунда Абу Ҳанифа: “ўзинг ҳукм чиқардинг, қандай қилиб сен ўз омонатингга ёлғончи кишини қози қилиб тайинламоқчисан?” – дедилар.

Абу Ҳанифа кучли ҳужжат келтира олувчи ва ҳар қандай мушкул шароитдан ҳам чиройли тарзда чиқиб кета оладиган киши эдилар. Ривоят қилишларича бир куни Абу Ҳанифа масжидда ўтирган эдилар. У кишининг олдиларига хаворижлардан бўлган бир нечта киши қиличларини кўтариб кириб келишди ва: “Эй, Абу Ҳанифа! Биз сендан иккита масала сўраймиз. Агар тўғри жавоб берсанг омон қоласан, бўлмаса ўласан”, - дейишди. Абу Ҳанифа уларга: Қиличларингизни қинига солиб қўйинглар, мен уларни кўрсам фикрим бўлинади, дедилар. Улар: “Нима учун биз қиличимизни қинига солар эканмиз? Биз қиличимизни сенинг бўйнингга тиқиб, эвазига катта мукофот олиш умидида юрибмиз”, - дейишди. Абу Ҳанифа: “Ундай бўлса саволингизни беринг!” - дедилар. Улар: “эшик олдида икки кишининг жанозаси турибди. Биттаси эркак киши, ароқ ичиб маст ҳолатида ўлди. Иккинчиси аёл киши зинодан ҳомиладор бўлди. Ҳомилани туғаётган вақтида тавба қилмай ўлди. Улар кофирми ёки мўминми?”. Савол бераётганларнинг мазҳаби бўйича битта гуноҳ қилган киши кофир бўлар эди. Агар улар мўмин десалар, у ҳолда Абу Ҳанифани ўлдиришади. Шунда Абу Ҳанифа: “У иккаласи қайси фирқаданлар, яҳудийларданми?” – дедилар. Улар: “йўқ”, дейишди. Насороларданми? – дедилар. Улар: “йўқ”, дейишди. Мажусийларданми? – дедилар. Улар: “йўқ”, дейишди. Ундай бўлса кимлардан, дедилар. Мусулмонлардан, дейишди. Шунда Абу Ҳанифа: Жавобни ўзинглар бердинглар, дедилар. Улар яна: Улар жаннатга тушадиларми ёки дўзахгами? – дейишди. Бу тўғрисида мен Иброҳим алайҳиссалом булардан кўра ёмонроқ кишилар ҳақида гапирган гапларини айтаман. (“Бас ким менга эргашса, ана ўша мендандир (менинг динимдандир). Ким менга исён қилса, яна ўзинг мағфиратли, меҳрибонсан (яъни ундай кимсаларни ҳам ҳақ йўлга ҳидоят қилишга қодирсан)”). (Иброҳим сураси, 36-оят) ва Исо алайҳиссалом айтган гапини айтаман: “Агар уларни азобласанг, улар сенинг ожиз бандаларинг. Агар уларни мағфират қилсанг, албатта, сен ўзинг қудрат, ҳикмат эгасидирсан”. (Моида сураси, 118-оят), дедилар. Шундан кейин улар тавба қилиб узр сўраб кетишди.

Абдулвоҳид ибн Ғайёс айтадилар: Абулаббос Абу Ҳанифа ҳақида ёмон фикрда эди. Абу Ҳанифа ҳам буни биларди. Бир куни Абу Ҳанифа амирул мўминин Мансурнинг ҳузурига кирдилар. Одамлар жуда кўп эди. Шунда Тусий ўзича: Мен бугун Абу Ҳанифани ўлдираман, деди ва Абу Ҳанифага қараб: “Амирул мўминин бизларга бир кишини бошини чопишликка буйруқ бердилар. Биз ҳайронмиз, нима қилсак экан?” – деди. Эй Абулаббос! – дедилар Абу Ҳанифа ва амирул мўминин ҳаққа буюрдиларми ёки ботилгами? Ҳаққа, деди, Абулаббос. Ундай бўлса ҳаққа эргаш, у ҳақда сўраб ўтирма, дедилар ва ёнларидаги одамларга секингина: у мени оёқ-қўлимни боғламоқчи эди, мен уни боғлаб қўйдим, дедилар.

Баъзи кишилар Абу Ҳанифани жуда оз миқдорда ҳадис биладилар, бор-йўғи ўн еттита ҳадис ривоят қилганлар, деб ўйлашади. Бу ботил сўздир. Чунки ишончли ривоятларда келишича Абу Ҳанифа бошқа имомлар билан бирга ривоят қилган ҳадисларидан ташқари ёлғиз ўзлари икки юз ўн бешта ҳадис ривоят қилганлар. У кишини муснад китоблари ҳам бўлиб, фақатгина намоз бобининг узида 118 та ҳадисни ривоят қилганлар. Ибн Ҳажар ал-Асқалоний "Таажжул алманфаъа бизавоиди рижали ал-аимматил арбаъа" китобида айтадилар: "Абу Ҳанифа муснад китобини ўзлари жам қилмаганлар, Абу Ҳанифанинг ҳадислари мавжуд бўлган китоб Муҳаммад ибн Ҳасан ривоят қилган китобу Осор китобидир. Мyҳаммад ибн Ҳасаннинг китобларида ва ундан олдин ўтган Абу Юсуфнинг китобларида Абу Ҳанифадан  ривоят қилинган кўпгина ҳадислар бор. 300-ҳижрийда яшаган Ҳофиз Абу Муҳаммад ал-Хорижий Абу Ханифанинг ҳадисларини тўплашлик билан шуғуллаңди ва уларни бир мужалладга жамлади. Ҳадисларни Абу Ҳанифанинг шайхларининг номлари бўйича тартиблаб чиқди”.

650-ҳижрийда Абу Муаййад Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Хоразмий Абу Ҳанифанинг муснадларини жамлади. У китоб 1326  хижрийда Мисрда чоп этилган бўлиб, тақрибан 800 саҳифа атрофида бўлган. Бу китобдаги ҳадисларни муаллиф машҳур ҳадис уламоларининг Абу Ҳанифа ҳадисларини жамлаган ўн бешта муснад китобларидан танлаб олган. Бу муснадларни фиқҳ боблари тартибига биноан, ҳадисларни ва иснодларни такрор ёзмасдан жамлаган.

Аҳли зоҳир кишилари Абу Ҳанифанинг мазхабига таъна қилишган ва "Бу форсча фалсафа, шариат булган фиқҳ вазъий амалга айлантириб қуйилди. Далиллардан ўзга нарсаларга суяниш жоиз эмас. Маъно ва иллатларга назар солиш ихтилоф ва беқарорликни келтириб чиқаради. Бундан ташқари бу раъй ва ҳавоий нас билан шариат тузиш демакдир”, дейишган. Кўриб турганингиздек, бу қиёсни ҳужжат эканлигини очиқдан очиқ инкор қилиш ва унга амал қилишлик дурустлигига таъна қилиш демакдир. Бу масалани фуқаҳолар ва усул олимлари аллақачон ҳал қилиб бўлишган. Қиёсга амал қилишликни фақат Абу Ҳанифа айтган эмас, балки бошқа имомлар ҳам қиёсни ҳужжат эканлигини тан олишган. Биз ҳукмларни истинбот қилиб Абу Ҳанифа тўтган йўлларини бошқа мужтаҳид имомлар ҳам татбиқ қилганларини яхши биламиз. Абу Ҳанифа айтганлар: "Мен ҳукмларни Қуръондан оламан, ундан топа олмасам, Расулуллоҳнинг суннатларидан оламан. Агар Куръондан ҳам, суннатдан ҳам топа олмасам, саҳобалардан хоҳлаган кишининг сўзини оламан, хоҳламаганимни олмайман. Кейин уларнинг сўзларидан чиқмайман. Аммо Иброҳим, Шаъбий, Ҳасан, ибн Сирин, Саъид ибн Мусаййиб (яъни тобеинлар) га келсак, мени ҳам уларга ўхшаб ижтиҳод қилишга ҳаққим бор", деганлар.

Буңдан кўриниб турибдики, аҳли зоҳирларнинг Абу Ҳанифанинг фиқҳи форсча фалсафа, фиқҳ вазъий амалга айлантириб қўйилди - деганларининг ҳеч қандай маъноси йўқ.

Албатта, баъзи ҳукмларда Абу Ҳанифа бошқа мужтаҳид имомларга қараганда ўзгача назар билан қараганлар. Бу эса у кишининг эҳтиёткорлиги, ривоят қилган ҳадис ва асарларига бўлган ишончлари ёки бошқа сабаблар натижасидир. Ҳар бир мужтаҳиднинг мақсади ўз ижтиҳоди орқали гумонига ғолиб келган нарсани Аллоҳнинг ҳукми деб айтишликка эришмоқлиқдир. Бундан ташқари Абу Ҳанифа ҳадисни ишончли кишилар орасида машҳур бўлмоқлигини, ровий ўзи ривоят қилган ҳадисига хилоф тарзда амал қилмаслигини ва ривоят қилинган нарса оммага бало келтирадиган бўлмаслигини шарт қилдилар.

Гоҳида қиёс зарурат юзасидан ёки бирор бир асарнинг мавжудлиги туфайли тарк қилинади. Ёки бўлмаса умумий маънодаги аслни олинади ёки ундан ҳам кучлироқ қиёс аввалги қиёсдан олдинга қуйилади ва буни номини "истиҳсон" дейилади. Тўрттала имомларнинг барчалари қиёсни ҳам юқорида айтиб ўтилган маънодаги "истиҳсон" ни ҳам амалда қўллаганлар. Фақатгина бошқа имомлар буни истиҳсон деб номламайдилар, балки уни бошқа бобга, масалан, "истислоҳ" бобига киргизадилар. Қисқа  қилиб айтганда ҳанафийлар қиёсдан ва истиҳсондан бошқа мазҳабларга қараганда кенгроқ фойдаланганлар.

Муҳаммад ибн Ҳасан айтадилар: "Абу Ҳанифа шогирдлари билан қиёсли масалаларда мунозара қилар эдилар. Шогирдлари у кишига қарши чиқишар ва у кишидан инсоф талаб қилишар эди. Қачонки у киши мен буни "истиҳсон" (яъни, яхши) деб биламан деганларидагина истиҳсонда масалалар кўп булганлиги учун у кишига ҳеч ким сўз айтолмасди ва барчалари у кишига таъзим қилиб, у кишининг гапларини тўғри деб топардилар.

Абу Ҳанифа биринчи бўлиб тақдирий фиқҳ билан ва ўша даврда воқеъ бўлмаган фаразий масалалар билан шуғулландилар ва уларнинг ҳукмларини ҳам баён қилиб бердилар. Агар ўша масалалардан бирортаси воқеъ бўлиб қолса, унинг ҳукми ҳам ўз-ўзидан кўриниб турар эди. Шу тариқа фиқҳ илми кенгайиб, кенг қамровлик бўлиб борди.

Абу Ҳанифанинг бунданда кўп фазилатлари бор. У Зот 150 ҳижрий санада вафот қилдилар.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

раисининг биринчи ўринбосари

Ҳомиджон Ишматбеков

(Давоми, 1-қисм, 2-қисм) 

Кўп таҳлил ва мушоҳадаларим асосида айтишим мумкинки, советнинг динсиз мафкураси даврида ислом дини, эътиқод масалаларининг бардавомлигида эшонбоболар, саноқли аҳли илмларнинг саъй-ҳаракатлари алоҳида ўрин тутиб келган. Қайси бирлари бу йўлда жонини тиккан, яна қай бирлари соғлигини гаровга қўйиб дин учун хизмат қилиб ўтишган. Илоҳий илмни тарқатиш, оммани ахлоқий тарбиясини таъминлашга камарбаста бўлганлар ва бунга эришганлар ҳам. Тасаввур қилинг, бутун бир мамлакат худосиз,  мансабга ўтиришининг асосий имтиҳони “дин – афюн, худо йўқ” деган сўзларни такрорлашдан ибрат бўлган. Мамлакатнинг бош мафкураси, матбуоти, таълим-тарбия  концепциясида шу таълимот ҳукмрон эди. КГБ, ички ишлар, прокуратура органлари ҳам зўр бериб худосизликни тарғиб қиларди. Мабодо, қаердандир динга тарғибот бўлаётганини билишса, ўша диндорлар қаттиқ жазоланган. Қамоққа ёки  сургун азобига дучор бўлганлар. Бу ишлари учун халқ орасидан хуфялар, қулоқлар ёлланган: улар етказган маълумотлари эвазига мукофотлар ва имтиёзларга эга бўлишган. Шу қалтис даврда ҳам имонли, тақводор, асл эшонбобо ва аҳли илмлар бошларини кундага қўйиб бўлса-да,  Аллоҳ  олдидаги масъулиятини,  йўлини топиб бажарганлар. Улар том маънодаги мазлумлар эди. Мазлумнинг дуоси ижобат деган ҳадис бор. Яқиндагина қайсидир бадбахт, Расулимиз соллалоҳу алайҳи васаллам ҳақларида ёмон фикр билдирди. Оламда мусулмон борки, у қайсидир маконда яшамасин, бу ифлоснинг иддаосига тили билан ҳам дили билан ҳам қаршилик қилди. У пайтлар эса дин афюн деса ҳам худо йўқ деса ҳам Расулуллоҳга хоҳлаган туҳматини қилса ҳам мусулмонлар жим эди. Олий ўқув юртларда, мактабларда  атеистик ташвиқот очиқчасига, давлат ҳимояси остида қилинарди. Рамазон ойи бошланиш арафасида бутун матбуот рўзага қарши фаолиятини бошлар, минглаб врачлар рўзанинг инсон соғлигига “зарар” экани ҳақида маърузалар ўқирди. Аллоҳ таоло, динимиз, унинг аҳкомларига ва Пайғамбар алайҳиссаломга кўр-кўрона тош отиб, маломатлар қилишарди. Ким бу нокасларни бу разил ишдан қайтарарди? Ҳеч ким! Ўша пайт маълум маънода уларнинг ташвиқотларига юрганлар, алданганлар, динига мусулмонлилигига бепарво бўлганлар талайгина бўлган. Қама-қамалар, жисмоний ва маънавий таъсир ўтказиш тажрибасини ўз танасида синаб кўрган,  калтакланиб, соғлигидан ажралган юртдошларимизни санаб саноғига етиш мушкул. Мана шу мушкулотлар қаршисида иймон ва эътиқод борасида бардам туриб берган қатъиятли инсонлар боис Аллоҳ бизга динимизнинг моҳиятини тўла-тукис берадиган илм ва эътиқодни насиб қилган бўлса не ажаб. Шунинг учун   халқимиз уларни қоридодалар, махдумлар, тўралар,  махсумлар, хўжалар, саййидлар, эшонбоболар деб эъзозлаб, ҳар доим иззат-икромда, керак пайтда ҳимоясига олиб юришди. Ҳаммаларидан Аллоҳим рози бўлгин!

***

Эшон ва мурид, мурид киму мухлис ким, деган мавзуда отам бот-бот ўзларининг хотираларини сўзлаб берардилар. Ёдимда айтганлари: “Йил оралатиб, қишлоғимизга эшонбоболар келарди. Собиқ шўро сиёсатига соме бўлган кишилар буни "мурид овлаш" деб киноя билан тилга олишган. Эшакка ортилган хуржунда тасбеҳ, исломнинг беш аркони содда ва равон тарзда баён этилган рисолалар ва яна қандайдир ҳадялар бўларди. Бир кун бир кишиникида, иккинчи кун унисиникида, хуллас бир ҳафта турарди. Енгил зиёфат, ўн-йигирма киши йиғилиб ҳозирги тилда айтилганда амри маъруф эшитар, ўзларини қизиқтирган саволларга жавоблар оларди.  Қишлоқ аҳлининг қарғишидан қўрқибми, хуфялар ҳам хабар беришмаган ё фойдаси йўқ дейишганми, ишқилиб тинчликда ўтарди. Мажлис охирида арзимас пулга китоб ё тасбеҳ олардик”.

Ўйлаб қоласан киши, бутун мамлакат динга қарши бўлган замонда, улар бу рисолаларни қандай йўл билан нашр қилган? Уни қўрқмасдан олиб юрган ва тарқатган?. Амри маъруф қилишгани-чи?  Ўша даврда оталаримиз жума намозини ўқиш учун вилоят марказига боришган. Саноқли масжид, саноқли одамлар... Маъруза эшитишган, маълум маънода ўзлари учун илм олишган. Аммо аксар, 99 фоиз мусулмон бўлган қишлоқ аҳолиси-чи?  Шунинг учун эшонбоболар, қоридодалар, махдумлар, тўралар, махсумлар, хўжа-саййидлар, аҳли илмлар буни идрок қилишган ва ўзлари учун хатарнок бўлса-да Аллоҳ олдидаги мажбуриятларини бажаришган. Гоҳида фикр қиласан киши, ҳозирда интернетда қайсидир ўтган олимнинг сўзини ёки ўзимиз ўқиган нималардандир қўйиб савоб умидида лайкни кутамиз. Лайк сони кўпайса  савобга эришаяпман, деб хурсанд бўламиз. Ўша пайтдаги ҳолат билан ҳозиргисини бир таққослайлик-чи? Уларнинг бу хатти-ҳаракатлари бошларига тўқмоқ бўлиб ёғилиш эҳтимоли бўлган, шуни биламизми? Ўша улуғларимизнинг саъй-ҳаракатлари, дуолари самараси ўлароқ жамиятимизда минглаб қорилар, олимлар, миллионлаб намозхонлар, динини, Аллоҳни ва унинг Расулини севадиган авлод пайдо бўлганини-чи, шуларни ҳис қиламизми?! 

Барча-барчаларингиздан розимиз ва Аллоҳни раҳматини сўраймиз. Сизлардан миннатдормиз ва сизлар қилаётган дуоларимиздан баҳраманд бўлаяпсизлар деб умид қиламиз. Шулар қатори ҳазратнинг оталари Темирхон эшон бобонинг ҳам саъй-ҳаракатларидан қанчалаб кишилар баҳраманд бўлиб, иймон ва эътиқод, ҳидоят топиб тўғри йулни танлашган. Бунинг самараси эса динга, халққа, ватанга хизмат қилувчи авлодларни Аллоҳ кўпайтириб берди.

***

Ўша пайтлари каттароқ лавозимда ишлаган бир укамизга ҳазратга бўлган ҳурмат ва эҳтиромим эриш туюлган шекилли: “Дилмурод ака, нима мунча эшонбобо, ҳазрат-ҳазрат деяверасиз, – деб қолди. “Бизга шундай дейиш буюрилган”, деб қўя қолдим. Унга ортиқча изоҳнинг ҳожати йўқ эди. 

Аллоҳ раҳмат қилсин, отам умри давомида аҳли илмларни, эшон боболарнинг ҳурмат эҳтиромини қилиб ўтди. Сабабини у киши, динимизга тазйиқлар, диндорларга таъқиблар бўлган кезлари ҳам улар халққа шариат қоидаларини ўргатишдан чекинмадилар, деб изоҳлар эдилар. Ўшалар ёйган илмларнинг барокатидан бизлар, фарзандларимиз, невараларимиз то қиёматга қадар  исломда иншааллоҳ собитмиз, дердилар. 

Айтингчи ибодат, эътиқод ўлароқ яхшилик мукофоти нима бўлади?. Ахир ҳазратнинг  динимизга, мўмин мусулмонларга қилаётган хизматларини кўриб туриб ҳам ҳурматларини жойига қўймасам, эъзозламасам, кимман? Такаббурлик ёмон иллат, бу нарса ҳозирда аксар ёшларимизнинг ҳатти-ҳаракатларида, гап-сўзларида, бирор-бир киши  ёки нарсаларга бўлган муносабатида бўртиб, кўриниб қолмоқда. Бугун аҳли илмлар, уламоларни тан олмаган авлод, эртага отасини менсимаслиги мумкин. Сабаби, у зомбига айланиб боради. 

Отам раҳматликнинг аҳли илмлар, динимиз, уламоларимизга билдирган эҳтиромини мен ҳам муносиб давом эттириб келяпман, бу – масаланинг бир жиҳати. Яна бир жиҳати: буни фарзандларим, набираларим ҳам бардавом этишларига масъулман.   

***

Ҳазрат, ҳар бир ишда янгилик қилиш ва унинг  давомий  бўлишини истар, йўл ва имкон ахтарар эдилар. У киши муфтий лавозимига тайинланмасларидан олдин, Қуръон мусобақаси ислом билим юртлари талабалари ўртасида, мадраса хоналаридан бирида ўтарди. Ва бу ҳисобот кўринишига ўхшарди. Бир  куни ҳазрат мени чақириб, Қуръон мусобақаси  каттароқ ва муҳташамроқ, мусобақа бўладиган жой эса чиройли дизайн  ва мукаммал  сценарий  асосида бўлишини ва малакали тасвирчилар, монтаж  усталари керак бўлса рассомларни жалб қилиш лозимлигини таъкидлаб, топшириқ бердилар. Бу ишни аъло даражада қилиш мумкин, аммо моддий томондан муаммолар бўлишини айтганимда, ҳазрат бу ёғидан хотиржам бўлишимни уқтириб, иш  бошлашимизга фотиҳа бердилар.

Жараён бошланди, шу асно билдимки у киши аввалбошдаёқ бу тадбир учун кетадиган харажат масалаларини тегишли масъулларга тайинлаб қўйган эканлар. Биринчи Қуръон мусобақаси Тошкентдаги “Собитхон ҳожи” масжидида бўлиб ўтди. Тадбир бежирим дизайн асосида жило берилган масжид хонақоҳида, мухлис томошабинлар иштирокида чиройли тарзда ўтди. Тасвирга олиш гуруҳи эса малакали мутахассислардан иборат эди. Ижодий гуруҳнинг ишидан хурсанд бўлган ҳазрат, асрдан кейин олдиларига киришимни сўрадилар. Кирдим. Анчагина пул бериб,  “бу ўзимнинг жамғармамдан,  ишлаганларга мукофот тариқасида тарқатинг ва менинг ташаккуримни етказинг, дедилар. Бир нарсани эслатишим керак, у пайтларда диний тадбирларда қилинаётган ҳар қандай янгилик қаттиқ цензурадан ўтарди. Масалан, интернетда идора сайтига бирор янгилик ёки хабар қўймоқчи бўлсак, икки-уч жой кўригидан ўтказиб, сўнг эълон қилардик. “Ахборотнинг тезкорлиги қаерда қоларди, идоранинг имиджи, нуфузи” деган масалалар уларни зиғирчалик қизиқтирмасди. Қуръон мусобақасини чиройли тарзда ўтказишда ҳам баъзи инсонлар, ташкилотлар хуфялари ё укахонлари томонидан  огоҳлантирилганини мен ҳам, ҳазрат ҳам билардик. Иш манфий томонга ўзгариши ҳам мумкин эди. Аммо ҳазрат тап тортмасдан ўтказди. Нима қилдилар, кимга нима дедилар, тўғриси менга қоронғу. Фақат, Ўзбекистоннинг юз йиллик тарихида мисли кўрилмаган мана шу тадбир амалга ошди. Шу-шу Қуръон мусобақаси дабдаба, ўзига хос, чет элдаги мусобақалар кўринишида давом этаверди

***

Ҳазрат, бир куни мени ҳузурларига чорлаб: “Дилмурод, медиа марказ очамиз. Идора учун зарур.  Имомларимизни маърузаларини, ўтган уламоларимиз ҳақида филъмлар, "Муслим.уз" сайтимиз учун видео ролик, материаллар тайёрлайсизлар. Сарф-харажатларини Рустам билан ҳисоблаб чиқинглар; хоналар ажратсин; малакали тележурналистлар, шу соҳанинг билимдонларини топиб, шартнома тузиб, менга ҳисоботини беринглар, – деб тайинладилар.

Бу ажойиб таклиф ва имконият эди. Мана-ман, деган вазирликлар бюджетида хоҳлаганича моддий таъминоти мавжуд, аммо бу каби на режаси ва на лойиҳаси бор. Ташаккур сизга ҳазрат!  Аллоҳ сиздан рози бўлсин! Дин ташвишидаги бу ишларингиз мақбул  бўлсин!  

Ҳазрат тайинлаган ҳамма ишлар тез ва  қисқа муддатда  бажарилди. Ижодий гуруҳ учун хоналар,  телемаҳсулотларнинг олди бўлган камералар, чироқлар, монтаж  хоналар – барча-барчаси мукаммал қўйилди. Файзулохон бошчилигидаги тасвирчи, режиссёр ва монтаж усталари жам бўлишган бўлса,  Илҳом  Жуманов атрофида моҳир журналистлар йиғилишган эди. Бу ижодий гуруҳ билан анчагина ишлар қилинди. Аммо яна эски ўйин: қайсидир идоранинг қайсидир амалдорига бу ишлар хуш ёқмади. Нимаси ёқмади, бизга номаълум, эҳтимол ҳадемай махсус телеканал очишимиздан чўчишгандир, қайдам. Ҳар нима бўлганда ҳам ишлагани қўйишмади. Бу сафар ҳазратнинг аралашувлари ҳам ёрдам бермади. Тепароқдан акс-садо бўлган бўлса  керак. Анчагина ўзимга келолмай юрдим. Ҳазрат хоналарига чақириб: “Хафа бўлманг, ҳаракат ва амалларни қилдик. Аллоҳ таоло билиб турибди. Улар билан тортишиш, баҳслашиш умуман бефойда. Кези келганида ўзлари жавоб беришади, дея мени юпатган бўлдилар-у, бироқ  ўзлари ҳам тараққиёт йўлига ғов бўлганлардан ниҳоятда зада бўлганликларини, озорланганликларини юз ва кўзларидаги маъюс ҳолат ифода этиб турарди. 

(давоми бор)

Дилмурод Қўшоқов

Кўпгина буюк ҳақиқатлар аввалига масхараланган.

Шоу

***

Ўзгалар сирини ошкор этиш – сотқинлик, ўз сирини ошкор этиш ахмоқликдир.

Валтер

***

Энг катта хато одам ўзини ҳамма нарсада бенуқсон деб билишидир.

Карлейл

***

Бирон-бир нарсани бажаролмайман деб кўнгилга келтирдингизми, шу пайтдан бошлаб уни амалга ошириш ғоят мушкул бўлиб қолади.

Бенедикт Спиноза

***

Одамлар сенга мослашишини талаб қилиш – кечириб бўлмас аҳмоқлик.

Гёте

***

Ўқишни бошлаш ҳеч қачон кеч эмас, ҳатто олий ўқув юртини битиргандан кейин ҳам.

Устозлар ўгитидан

***

Олтиндан ясалган балиқ Олтин балиқ бўлолмайди.

Тарих муҳрлаган сўзлар

***

Келажак учун курашмоқчи бўлсанг, ўтмишни ўрган.

Конфуций

***

Яхши бўл ва сенинг яхши эканингни ҳеч ким билмаслигига интил.

Толстой

***

Яқинларингизни синаманг, барибир синовингиздан ўта олмайди...

Саййид Аброр Умар

***

Бутун ҳаётида қийшиқ ойнага қараб келган одам тўғри ойнада ўзини таний олмайди?

Сайфуллоҳ Аҳмад

***

Мактабда, қийин нарсани ёд олиш машаққатли деб таълим олган эдик. Ҳаётда эса қийин воқеъани унутиш машаққатли эканини таълим олдик.

Араб ҳикматларидан

***

“Доимий (бажариш билан бирор амал) кичиклигича қолмайди, истиғфор билан эса (гуноҳ) катталигича қолмайди”.

Ҳадис

***

“Яхшилик билан ёмонлик баробар бўлмас. Сиз (ёмонликни) гўзалроқ (муомала) билан даф қилинг! (Шунда) бирдан сиз билан ўрталарингизда адоват бўлган кимса қайноқ (қалин) дўстдек бўлиб қолур”.

Фуссилат сураси, 34 оят

***

Манбалар асосида Саидаброр Умаров тайёрлади

Агар огоҳсан сен…

Тарихда фаолияти қайд этилган хори­жия, қадария, муътазилия, кар­ромия каби адашган оқимлар негизида шаклланган замонавий бузғунчи фирқа­ларнинг ғояларига улуғ ватандошимиз Абу Мансур Мотуридий асарлари асосида жавоб бериш муҳим аҳамият касб этади.

Хусусан, биринчи бўлиб муътазилийлар томонидан илгари сурилган ва ҳозирги кунда мутаассиб оқимлар: “Солиҳ амаллар савобини оламдан ўтганлар­га бағишлаш жоиз эмас”, “қабр­ларни зиёрат қилиш, дунёдан ўтганларнинг ру­ҳига бағишлаб Қуръон тиловат қилиш кечирилмас гуноҳдир”, масаласини келтириш мумкин. Қайд этиш лозимки, мўътабар ман­баларда вафот этганларнинг ҳақига қилинган дуои хайр­ларнинг савоби уларга етиб бориши зикр қилинган. Жумладан, Абу Ҳафс Насафий “Ақоид” асарида: “Тирикларнинг вафот этганлар ҳақига қилган дуолари ва садақалари улар учун наф беради”, деган.¹

Ушбу фикр мотуридийлик ва тўрт фиқҳий мазҳаб имомларининг қарашларига мос. Абдулмалик Саъдий мазкур матн­ни шарҳлаш ва қўллаб-­қувватлаш асносида Ҳашр сурасининг: «Улардан ке­­йин (дунёга) келган зотлар айтурлар: “Эй Раббимиз, Ўзинг бизларни ва биздан илгари имон билан ўтганларни мағфират қилгин”» 10-оятини, шу­нинг­дек, “Май­йитни дафн қилгандан ке­йин унинг ҳақига истиғ­фор айтиб, собит ту­ришини сў­­ранг­лар. Чунки у ҳозир ҳи­­соб-­китоб қилинади” (Имом Термизий ривояти), де­ган ҳа­дисни далил сифатида кел­тирган.

Юқоридагилар билан бир қаторда, Абдулмалик Саъдий ушбу қарашни қувватловчи тўққизта ҳадисни ҳамда “Жаноза намозининг ўзи ҳам маййит ҳақига дуо, ҳам истиғфордир”, деган ­фикрни келтириб ўтади.²

Адашган оқимларнинг асо­­сий ғояси бўлиб хизмат қилган “такфир” масаласи ҳам бугунги кунда долзарблигича қолмоқда. Ҳозирги кунда “Жамоатул муслимин”, “Сохта салафийлар”, “Шабаб Муҳаммад”, “Ал-қоида” каби оқим ва ташки­лотлар “уларнинг йўлини тутмаган мусулмонларни”, “та­саввуф йўлини тутганларни”, умуман олганда, ­арзимас сабабларни важ ­қилиб, мусулмонларни ко­фирга чиқарадилар.

Бу каби ботил қарашларга аллома Абу Ҳафс Насафий “Ақоид” асарида: “Гуноҳи кабира мўмин бандани имондан чиқармайди ва уни куфрга ҳам киргаз­майди”, деб таъкидлаганини келтиришнинг ўзи кифоя.³ Тафтазо­ний мазкур матнга шарҳ бериб: “Кабира гуноҳ – бу ноҳақ одам ўлдириш, покдомон инсонни зинода айб­лаш, зино қилиш, сеҳр, етимнинг мо­лини ейиш, ота-онага оқ бўлиш…”, деган. Демак, ҳатто, шундай оғир гуноҳга қўл урган кишида ҳам имон сақланиб қолади.⁴

Шиҳобиддин Маржоний “Ақоид”да келган мазкур матн остида гуноҳи кабира билан киши мўминликдан чиқиб қолмаслиги ҳақида ҳадислар келтириб, мўътазилия ва хорижия таъли­моти вакилларига раддия берган. Абу Зарр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «“Раббим ҳузуридан бир элчи келиб, умматимдан ким Аллоҳга бирор нарсани шерик қилмай вафот этса, жаннатга кири­шининг хабарини берди”, дедилар. Мен: “Зино қилса ҳамми? Ўғрилик қилса ҳамми?” деб сўрадим. У зот: “Зино қилса ҳам, ўғрилик қилса ҳам”, дедилар» (Имом Байҳақий риво­яти).

Убода ибн Сомит розияллоҳу анҳудан нақл қилинган бошқа ривоятда Пайғамбаримиз алайҳиссалом: «Ким: “Ёлғиз Аллоҳдан ўзга илоҳ мавжуд эмас, Унинг шериги йўқдир, Муҳаммад Унинг бандаси ва Расулидир. Исо Аллоҳнинг бандаси, расули ва Марямга ташлаган “калима”си ҳамда Ўзидан бўлган руҳдир. Жаннат ҳақ, ­дўзах ҳам ҳақ”, деб гувоҳ­лик берса, қилган амалига қараб, Аллоҳ уни жаннатга киритади”, деганлар» (Имом Бухорий ривояти).

Ҳазрат Усмон розияллоҳу анҳудан нақл қилинган ҳадисда бундай дейилган: «Ра­сулуллоҳ соллаллоҳу алай­ҳи ва саллам: “Ким Аллоҳ­дан ўз­га илоҳ йўқлигини эътироф этган (тасдиқлаган) ҳолда вафот этса, жаннатга киради”, дедилар» (Имом Муслим ривояти). Бун­дай маънодаги ҳадислар маънавий мутавотир даражасига етган. Мазкур ҳадислардан киши гуноҳи кабира орқали имондан айрилмаслиги тушунилади.⁵

Ғулом Ҳусайн “Шарҳу ақоидин Насафий” китобида: “Оят, ҳадисда гуноҳи каби­ра қилган кишиларга нисба­тан “куфр” сўзининг ишлати­лишидан зоҳирий маъно ­ту­шунилмайди. Чунки бош­қа оят ва ҳадисларда гуноҳи кабира қилган киши имонидан айрилмаслиги қатъий собит бўлган.

Хулоса қилиб айтганда, Абу Ҳанифанинг “Ал-фиқҳул акбар”, Абул Юср Паздавийнинг “Усулуд дин”, Абул Муин На­сафий­нинг “Баҳрул калом”, Абу Ҳафс Насафийнинг “Ақоид”, Абул Баракот На­сафий­нинг “Умда”, Усмон Ўшийнинг “Бадъул омолий” асарларида ҳанафий-­моту­ридий­­­лик таълимоти асос­ла­ри тў­ла-тўкис баён этилган.

Мутаассиб оқимларнинг имон ва такфир мавзусида­ги нотўғри қарашларига аҳ­ли сунна вал жамоа олимларининг асарларида тарихда ҳам, ҳозир ҳам асосли рад­диялар берилган.

ТИИ Ижтимоий фанлар кафедраси

ўқитувчиси Жасур НАЖМИДДИНОВ