muslim.uz

Четверг, 13 Февраль 2020 00:00

Навоий даҳоси

Жаҳон адабиётига катта ҳисса қўшган кўплаб олимларнинг сўз бойлиги ўрганиб чиқилган. Масалан, рус шоири А.С.Пушкин ўз асарларида 21.197 сўздан, Шекспир 20.000 сўздан, Сервантес 18.000 сўздан, Абдулла Тўқай 14.000 сўздан, Абай эса 6000 сўздан фойдаланган.

Шоирлар султони Алишер Навоий сўз ишлатиш борасида ҳам тенги йўқ шахс бўлган. Унинг асарларида, тахминан, 1.378.660 сўз ишлатилган. Биргина “Ғаройиб ус-Сиғар”нинг ўзида 7669, “Фарҳод ва Ширин”да 5431 сўз турли маъноларда қўлланилган. Навоий авлодлари бўлган Ойбекнинг сўз хазинаси 25.000, А.Қаҳҳорники эса 22.000 бўлган.

* * *

Алишер Навоий туркий ва форсий тилларда гўзал ғазаллар битиб, 15-16 ёшлигида эл орасида “зуллисонайн” шоир (“икки тил эгаси”) сифатида танилади.

* * *

Алишер Навоий 16 та адабий жанрда ижод қилган. Шоир Хисрав Деҳлавийдан қарийб 200 йил кейин 1483-1485 йилларда биринчи бўлиб туркий тилда 51 минг мисрадан ортиқ беш достондан ташкил топган “Хамса” асарини ёзади. Шоир бу улуғ асарнинг 2 йилда ёзилганини таъкидлаб, агар бошқа ишлар халақит бермаганида уни 6 ойда ёзиб тугатиши мумкинлигини, аслида бу беш достонни ёзишга кетган вақт “умумлаштирилса 6 ойдан ошмаслиги”ни ёзиб қолдирган.

Навоийнинг “Хамса” асари дунёдаги 64 тилга таржима қилинган.

* * *

Бир куни ёш Алишер мавлоно Лутфий ҳузурига келиб ўзининг қуйидаги:

Оразин ёпқач кўзумдин сочилур ҳар лаҳза ёш,

Ўйлаким пайдо бўлур юлдуз, ниҳон бўлғач қуёш, – деб бошланувчи ғазалини ўқиб беради. Кекса шоир бу ғазални тинглаб, ундан ниҳоятда хурсанд бўлиб: “Агар имкони бўлса эрди, ўзимнинг туркий ва форсийда ёзган 10-12 минг мисра шеъримни шу биргина ғазалга алмашган бўлар эдим...”, дейди.

Т.Низомов

тайёрлади.

Бўлим Мақолалар

Четверг, 13 Февраль 2020 00:00

“Валентин куни“ – беҳаёлик тантанаси

Ҳар “баҳорда“ шу бўлар такрор

Эркак ва аёл, йигит ва қиз ўртасидаги муносабатлар яқин-яқингача ўта нозик масала саналиб келган. Унаштирилган йигит-қизлар то тўй ўтмагунча қуда томон вакилларидан ўзларини олиб қочиши, момоларимиз ҳурмат юзасидан ўз тан-маҳрамларини бош фарзанд исми билан чақириши, боболаримиз номаҳрамлар олдида ҳатто аёлининг исмини тилга олмагани ҳам ана шундай гўзал қадриятлар сирасига кирган. Етти-ёт бегоналар олдида қучоқлашиб, муҳаббат изҳор қилиш, тўйларда ҳамманинг олдида ғарбона рақс тушиш, “love story”ларини кўз-кўз этишлар ҳақида-ку гап ҳам бўлиши мумкин эмасди.

Албатта, Ғарбнинг ҳам ўзига хос бетакрор маданияти, санъати, фалсафаси бор ва уларга ҳурмат билан ёндашишга ҳақлимиз. Шу билан бирга, Ғарбнинг ҳар қандай таомилини кўр-кўрона қабул қилиш, уларни амалда қўллаш ўз миллий менталитетимизга очиқ-ошкор ҳурматсизлик намойиши эканини ҳам тушунамиз. Бироқ, афсуски, аҳоли, айниқса, ёшларимиз ҳали-ҳамон ғарб “анъаналари”га кўр-кўрона эргашаётгани ҳар биримизни ташвишга солади.

14 февраль қандай кун?

Ана шундай иллатлардан бири бу шубҳасиз 14 февралнинг “Авлиё Валентин куни” ёки оддийгина айтсак “Севишганлар куни” сифатида нишонланишидир. Тўғри, бугун дунёнинг кўпгина мамлакатларида бу кун расман бўлмаса-да, ёшлар томонидан оммавий тарзда байрам қилинади. Бундай “тантана” юртимизга ҳам кеча ёки бугун кириб келгани йўқ. Бир пайтлар турли радио ва телеканалларимиз, кўнгилочар нашрлар саҳифаларида бу кун муносабати билан турли жўшқин табриклару, “севги ҳикоялари”, дил изҳорининг антиқа кўринишлари тарғибига зўр берилгани ҳам сир эмас.

Муайян чора-тадбирлар туфайли бундай “кампания”нинг “шовқини” босилгандек. Аммо, ёшларимиз бу кунни бутунлай “унутиб” юборгани йўқ. Айни шу “айём” арафасида бозор ва расталар, дўконларида “Севишганлар куни” тимсолларини акс эттирувчи турли ҳадялар, откриткалар, ўйинчоқлар савдоси авж олади. Гул сотувчиларининг “кетмони учади”. Кафе ва ресторанлар “ишқ аҳли”нинг ташрифидан “обод” бўлади. Ҳатто унаштирилган бўлғуси “келин-куёв”ларнинг айнан шу куни учрашишлари, бир-бирига совға жўнатишлари одатий тус олган.

Айрим “учар” тадбиркор шоуменлар “Севишганлар куни”га бағишланган байрам дастурларини “Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг таваллуди” билан ниқоблашга ҳам уринишади. Табиийки, бундай “кечалар”да Бобур Мирзонинг номи нари борса бир-икки марта тилга олинади, холос. Санъатимиз “юлдузлари” эса, азалий мавзудаги қўшиқлари билан жуфт-жуфт бўлиб ташриф буюрган тадбир меҳмонларини хушнуд этишади. Бу нима? Буюк саркарда ва шоир бобомиз руҳини таҳқирлаш эмасми? Савол туғилади: нега ўша “фидойи”лар 9 февраль – Ҳазрат Навоийнинг ёки 9 апрель – Соҳибқирон Амир Темурнинг таваллудига бағишланган маърифий тадбирлар ўтказишмайди? Жавоби ўзингизга маълум.

Ўйлаб кўрайлик: муҳаббат аталмиш покиза, илоҳий туйғунинг аллақандай сохта байрамлару бачкана “урф-одатлар”, ялтироқ сувенирлар билан ўлчаниши унинг қадр-қимматини тушириб юбормаяптими? Бугун “севишганлар куни”да андишаю ор-номусни унутиб, бир-бирига бўлган оташин “севгиси”ни оламга ёйишга уринаётган ошиқ-маъшуқлар бир неча ой, ҳафта ва ҳатто саноқли кунлардан сўнг бир-биридан безиб, бошқа “эрмак” излашга тушиши ҳам бор гап-ку?

Авлиё Валентиннинг “каромати”

Келинг, бу ҳақдаги мулоҳазаларни давом эттиришдан аввал ёшларимизнинг “тақвими”дан ўрин олган ушбу “байрам”нинг тарихига бир кўз ташласак. Хўш, “Авлиё Валентин” деганлари ким ўзи? “Ул зоти шариф” нима “каромат кўрсатганлар?”

Маълумотларга кўра, милоддан аввалги учинчи асрда Қадимги Римда ёш болалар ўлими жуда кўпайиб кетади. Туғилиш даражаси кескин пасаяди. Бу эса ҳукуматни ташвишга солади. Эрамиздан аввалги 276 йилда бир коҳин туғилиш даражасини ошириш учун ўзига хос усулни тавсия қилади. Яъни эркаклар қадимги Рим маъбудларига қурбонлик қилинган жониворларнинг терисидан қамчи ясаб қип-яланғоч ҳолда шаҳарга кўчалари бўйлаб югурадилар ва дуч келган аёлларни “илоҳий қамчи” билан савалайдилар. Бу одат ҳар йилги анъана тусини олади. Кейинчалик эркаклар ва аёллар алоҳида “сайлгоҳ”га чиқиб, яланғоч ҳолатда ўйин-кулги қилишга, оммавий фаҳш билан намойишкорона шуғулланишга ўтадилар. Ҳатто Европага христианлик кириб келганидан кейин ҳам бу “байрам” давом этаверади.

Бошқа бир ривоятга кўра, Қадимги Рим ҳукмдори Клавдий жанг пайтида ўз аскарларига уйланишни ман қилади. Императорнинг ҳарбий шифокори ва руҳонийси, шаҳватпарастлиги билан ном қозонган Валентин эса яширин тарзда аскарларни аёллар билан таъминлай бошлайди. Буни пайқаб қолган Клавдий Валентинни зиндонга ташлайди. Валентин ҳатто зиндонда ҳам бузуқлик, фаҳш, маишат учун шароит топа олади. Император уни ўлимга ҳукм этади. Руҳоний ўлими олдидан ўз жазманига мактуб йўллайди... Орадан асрлар ўтиб, на насронийлик, на бошқа расмий динга алоқаси бўлмаган бир кимсанинг номи афсоналарга йўғрилиб, “Авлиё Валентин” номини олади. Шу тариқа у қатл этилган 14 февраль куни “севишганларнинг бир-бирига махсус откриткалар – “валентинкалар” йўллаш удум бўлиб қолганмиш.

Ҳар қандай вазиятда ҳам ушбу куннинг тарихи фаҳш, бузуқлик ва итоатсизликка бориб тақалади. Шу боис, “Авлиё Валентин куни”ни нишонлашга христиан руҳонийлари ҳам қарши чиқишади. Ва ўз-ўзидан маълумки, эзгулик, поклик ва бағрикенглик дини бўлган Ислом ҳам фаҳш, бузуқлик тантанаси кескин қоралайди.

“Гар васл муаббад ўлса не бок?”

Дастурхон устида чиройли кўкатлар билан безатилган таом аслида ҳаром қотган жонзот гўштидан тайёрланганини билган хўранданинг иштаҳаси бўғилади. “Авлиё Валентин куни”, “Севишганлар куни” сингари жарангдор номлар билан аталадиган, ёшларни ўзига оҳанрабодек тортадиган бу “байрам” ҳам аслида миллий қадриятларимизга, муқаддас динимизга мутлақо ёт иллат эканини, уни “нишонлаш” ҳам тарбиясизлик, ҳам шаккоклик эканини англагандан кейин-чи? Наҳотки, бизнинг ёшларимиз аллақандай бутпараст шармандаларнинг ёки шилқим қўшмачининг “руҳини шод” этиш учун мана шундай томошаларга бош қўшишса?

Яна мозийга қайтайлик. Пок муҳаббат, илоҳий ишқ Шарқда ҳам қадрланган, тараннум этилган. Ҳақиқий ошиқлар ва маъшуқалар ҳақида қиссалар, достонлар тўқилган. Тоҳир ва Зуҳра, Фарҳод ва Ширин, Вомиқ ва Узро, Гул ва Наврўз...

Буюк бобокалонимиз Алишер Навоийнинг ўлмас асарларида ҳам, ишқ-муҳаббат таърифида гўзал байтларни учратамиз. Ул зот қаламига мансуб “Лайли ва Мажнун” достонидаги бир лавҳани эсланг: Икки севишган қалб эгаси тақдир тақозоси билан ярим тунда, саҳрода учрашадилар. Ширин дийдор онларида уларга ҳатто табиат ҳам халал беришни истамасди. Аммо, ана шундай дамларда ҳам икки ёш бирор ножўя ишга қўл уришмайди, одоб, ибо-ҳаё ва андишани унутишмайди. Чунки уларнинг покиза севгисига ҳали ота-она ризолик бермаган, уларнинг муносабатлари никоҳ риштаси ила ила боғланмаган эди.

Ҳазрат Навоий уларнинг висол дамларини таърифлай туриб:

Ҳар ишки ўтуб ҳалокликдин,

Айру эмас эрди покликдин,

Ишқ аҳли бу навъ бўлсалар пок,

Гар вас муаббад ўлса не бок?– дея хулоса қиладилар.

Яъни уларнинг муносабатлари покликдан айро эмасди. Агар севишганлар ҳам улар сингари покиза бўлишса, уларнинг висоли ҳам абадийдир.

Ҳа, аждодларимиз ишқ-муҳаббат бобида ҳам ўрнак кўрсатиб кетишган. Шундай экан, ёшларимиз ҳам маъжусийларнинг аллақайси қўшмачи “авлиёси”дан эмас, миллий адабиётимизнинг гултожи саналган ўлмас асарлардан ибрат олишса нур устига нур бўларди.

Рустам ЖАББОРОВ, ЎзА

Манба: http://uza.uz

Бўлим Мақолалар

Четверг, 13 Февраль 2020 00:00

Коррупцияга қарши курашишнинг 4 таъсир воситаси

Президентимизнинг Олий Мажлисга йўллаган Мурожаатномасида жамиятимизда коррупция иллати ўзининг турли кўринишлари билан тараққиётимизга ғов бўлаётганини алоҳида таъкидланган эди.

Ўзбекистон 2008 йилда БМТнинг Коррупцияга қарши конвенциясига қўшилиши – коррупцияга қарши курашнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришда муҳим қадам бўлди.

2017 йилда “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг қабул қилиниши – давлат органлари ва фуқаролик жамияти институтларининг коррупцияга қарши куч ва имкониятларини бирлаштириб, яхлит тизимни яратиш имконини берди.

Мазкур қонунда берилган таърифга кўра, коррупция – шахснинг ўз мансаб ёки хизмат мавқеидан шахсий манфаатларини ёхуд ўзга шахсларнинг манфаатларини кўзлаб, моддий ёки номоддий наф олиш мақсадида қонунга хилоф равишда фойдаланиши, худди шунингдек бундай нафни қонунга хилоф равишда тақдим этишни англатади.

Жаҳонда коррупция ҳолатларининг кўриниши ва тавсифи кўп. Унинг келиб чиқиш сабабларини очиш, унга қарши курашишнинг самарали йўлларини топиш бўйича олимлар, халқаро ташкилотлар, давлат органлари томонидан юзлаб тадқиқотлар ўтказилган.

Айтиш жоизки, юртимизда коррупцияга қарши сиёсатни олиб бориш бўйича жуда катта ислоҳотлар олиб борилмоқда.

Мамлакатимизда “коррупция” сўзи ишлатилган 207 та норматив-ҳуқуқий ҳужжат мавжуд. Уларнинг барчасида ушбу сўз коррупцияга қарши курашиш мақсадида ишлатилган.

Президентмиз ўз лавозимига киришгандан сўнг имзолаган дастлабки қонунлардан бири ҳам айнан “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Қонун бўлди (2017 йил 3 январь).

Фуқаролик жамияти институтлари иштирокида коррупцияга қарши жуда катта маърифий кураш, тадбирлар олиб борилмоқда. Таълим муассасаларида коррупциянинг олдини олиш мавзуларида ўқув дастурлари жорий этилди.

Давлат органларининг халқ билан мулоқот қилиш тизими йўлга қўйилди. Давлат органлари ҳузурида жамоатчилик кенгашлари тузилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Халқ қабулхоналари, Виртуал қабулхонаси фаолият кўрсатмоқда. Норматив-ҳуқуқий ҳужжат лойиҳаларини жамоатчилик муҳокамаси тизими ривожланмоқда.

Давлат органлари фаолиятининг очиқлиги таъминланмоқда, давлат хизматчисининг ҳар бир ножўя хатти-ҳаракати, унинг ким бўлишидан қатъи назар, ОАВ ва ижтимоий тармоқлар орқали ошкор этиб борилмоқда.

Коррупцияга қарши сиёсатимизни мувофиқлаштирган ҳолда олиб бориш мақсадида нафақат республика даражасида, балки ҳудудларда ҳам Коррупцияга қарши курашиш бўйича идоралараро комиссиялар тузилди.

Давлат харидларини амалга ошириш борасида сифат жиҳатдан янги тизимга ўтилди. Хусусан, 2018 йилда “Давлат харидлари тўғрисида”ги Қонун қабул қилинди. “Давлат-хусусий шериклик тўғрисида”ги Қонун билан эса, давлат органининг хусусий шерикни танловга кўра саралаб олиш механизми жорий этилди.

Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини текшириш мувофиқлаштирилади ва алоҳида назоратга олинадиган бўлди. Ҳатто, текширишларга мораторий ҳам эълон қилингани барчамизга маълум.

Давлат хизматчилари билан субъектив контактни минималлаштириш чоралари кўрилмоқда. Хусусан, давлат хизматлари “ягона дарча” тамойили асосида бу жараёнга ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш орқали амалга оширилмоқда, ҳуқуқбузарликлар электрон рақамли воситалар орқали қайд этилмоқда.

Кўпгина давлат хизматчиларининг аҳоли билан муносабатлари камералар орқали кузатиб борилади, ҳатто, йўл ҳаракати хавфсизлиги ходимлари эндиликда “боди камералар” билан жиҳозландилар.

Қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини ажратиш фақат электрон онлайн аукцион орқали амалга оширилиши тартиби жорий этилди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузурида Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги ташкил этилиб, унинг асосий вазифаларидан бири сифатида давлат хизматчиларида коррупцияга тоқатсиз муносабатни ва унга қарши курашиш маданиятини шакллантириш этиб белгиланди.

Шу билан бирга, Трансперенси Интернейшнл халқаро ташкилоти томонидан коррупцияга қарши кураш борасида дунё рейтингида Ўзбекистонга берган баҳоси йилдан йилга яхшиланиб бораётган бўлса-да, барибир бу кўрсаткичлар бизни қаноатлантирм айди.

Мурожаатномада таъкидланганидек, тадбиркорлар ҳанузгача ер ажратиш, кадастр, қурилиш, лицензия, божхона, банк, давлат харидлари каби соҳаларда коррупцияга дуч келмоқда. Коррупциянинг оқибатлари билан курашишдан унинг барвақт олдини олишга ўтиш ҳамда ана шу вазифалар ижросини тизимли ташкил этиш мақсадида парламент ва Президентга ҳисоб берадиган, коррупцияга қарши курашишга масъул бўладиган алоҳида органни ташкил этиш таклиф этилди.

Бугунги кунда парламент аъзолари мазкур органнинг мақоми, унинг ваколатлари ва ҳисобдорлиги устида бош қотиришмоқда. Яъни, бундай орган ўз фаолиятини тўлиқ ва самарали олиб бориши учун, унда етарлича ваколат бўлиши лозим, деб ҳисоблаймиз. Акс ҳолда, у ўзига юклатиладиган вазифаларни бажара олмайдиган “тишсиз” муассасага айланиб қолиши мумкин.

Шу билан бирга, назаримизда, бундай орган коррупцияни фош этиш, коррупцион схемаларни очиб ташлаш мақсадида тадқиқот олиб бориш имконига ҳам эга бўлиши лозим. Бироқ, масаланинг иккинчи тарафи ҳам бор. Яъни, бундай органга чексиз ваколатларнинг берилиши, унда “гегемония” кўринишларини келтириб чиқармаслиги лозим. Шу сабабли, ваколатларнинг меъёрини аниқлашда, албатта, бу борадаги хориж тажрибаси, олимларнинг қарашлари ҳамда жамоатчилик фикри ҳам инобатга олишини лозим.

Президентимиз ўз Мурожаатномасида “коррупцияга қарши курашишда аҳолининг барча қатламлари, энг яхши мутахассислар жалб қилинмас экан, жамиятимизнинг барча аъзолари, таъбир жоиз бўлса, “ҳалоллик вакцинаси” билан эмланмас экан, ўз олдимизга қўйган юксак марраларга эриша олмаймиз”, дея таъкидлаб ўтдилар.

Албатта, биз “коррупцияга қарши иммунитет”ни ҳосил қилиш учун “коррупционер” ва унинг атрофини ҳам тозалашимиз, аниқроғи, коррупцияга шарт шароит яратувчи омилларни йўқотишимиз лозим.

Бизнингча, коррупцияга қарши курашиш учун қуйидаги 4 та таъсир воситаси баравар қўлланилиши керак.

Дастлаб, ҳалол ишлашни рағбатлантирувчи таъсир. Бунда: муносиб маош, коррупция ҳақида хабар берган шахсларни рағбатлантириш, ҳалол инсонни юқори лавозимларга тайинлаш принципи татбиқ этилади.

Иккинчидан, коррупцияга шароит омилларини тўсувчи таъсир. Бунд давлат хизматларини ахборот-коммуникация технологиялари орқали кўрсатиб бориш йўли билан инсон омилини қисқартириш, ҳуқуқбузарликларни қайд этишнинг электрон тизими, давлат назоратини мақбуллаштириш, давлат хизматчиларини лавозимга тайинлашнинг танлов асосида ўтказилиши, давлат харидларининг белгиланган шаффоф тизимидан фойдаланиш ҳамда давлат хусусий шерикликнинг қонунда белгиланган қоидаларига риоя этиш, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардаги коррупциоген нормаларни бартараф этиш, тадбиркорлик фаолияти учун бюрократик тўсиқларни бекор қилиш, манфаатлар тўқнашувининг олдини олиш, судларнинг мустақиллигини таъминлаш кабилар муҳим роль ўйнайди.

Учинчидан, коррупцияга қарши маърифий таъсир. Бунда шахсда коррупцияга нисбатан муросасиз муносабатни шакллантириш, аҳолининг ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтириш, диний уламоларимиз томонидан коррупцияга қарши диний-маърифий даъват олиб бориш мақсадга мувофиқ.

Тўртинчидан, коррупцияга қарши назорат тизими. Бунда давлат органлари ва мансабдор шахслар устидан кучли жамоатчилик назорати, давлат органлари фаолиятининг очиқлиги, мансабдор шахсларнинг халқ олдида ҳисобдорлиги, коррупцияни фош этиш борасида профессионал тадқиқот олиб бора оладиган нодавлат нотижорат ташкилотлари ҳамда “журналистик текширув”лари, коррупция ҳолатларининг “латент” бўлиб қолишининг олдини олиш, коррупция учун жавобгарликнинг муқаррарлиги таъминланиши, коррупция йўли билан чиқарилган қарорларнинг бекор бўлиши, давлат органларида доимий равишда олиб бориладиган “коррупцияга қарши ички аудит” тизимининг самарали ишлаши талаб этилади.

Умуман олганда, коррупцияга қарши курашиш фақатгина давлат органларининг эмас, балки бу борада жамоатчиликнинг ҳам фаол иштирок этиши кутилган самарани беради.

Жаҳонгир ШИРИНОВ,

Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати

Бўлим Мақолалар

Четверг, 13 Февраль 2020 00:00

Халқаро Қуръони карим мусобақасида Ислом институти ўқитувчиси иштирок этди

Шу йилнинг 8-13 февраль кунлари Қуръони каримни ёддан ўқиш ва тафсир қилиш бўйича Миср Араб Республикасининг Қоҳира шаҳрида 27- халқаро Қуръони карим мусобақаси бўлиб ўтди.

Мазкур мусобақа машҳур Қуръон ҳофизларини Аллоҳ таолонинг каломи шарифига кўрсатган беқиёс хизматлари учун тақдирлашнинг юксак намунаси сифатида таниқли машҳур Қуръон ҳофизи, марҳум Шайх Абдулбосит Абдуссомад номи билан аталди. Тўрт йўналишда ўтказилган мазкур нуфузли мусобақада вакилимиз Тошкент ислом институти ўқитувчиси Валихон қори Азимбоев Қуръони каримни тажвид қоидаси асосида тўлиқ ёддан ўқиб бериш билан бирга Қуръони каримнинг луғавий маъноларини ҳам билиши йўналишида қатнашди. Мусобақа давомида 65 та давлатдан келган етук қорилар ўзаро рақобатлашди.

Мусобақа иштирокчилари учун Миср Араб Республикасининг диққатга сазовор жойларига зиёрат ташкил қилинди, унда иштирокчилар Қоҳира шаҳрининг марказида жойлашган Миср тарихий музейига ташриф буюрдилар. Иштирокчилар Миср тарихи, унинг асрлар оша маданияти тўғрисида маълумотларга эга бўлишди.

Халқаро алоқалар бўлими

Бўлим Дунё янгиликлари

Четверг, 13 Февраль 2020 00:00

Шоҳ ва шоир

Заҳириддин Муҳаммад Бобур ғоят мураккаб ҳаёт йўлини босиб ўтди, у ўн икки ёшида тахтга ўтирди. Ана шу фурсатдан бошлаб бир қўлида қалам, бир қўлида қилич ушлади, қалам ила ижод этди, қилич билан юртини қўриқлади.

У яшаган давр Мовароуннаҳр ижтимоий ҳаёти ва тарихий шароити ички низолар гирдобига тушиб қолган эди. Соҳибқирон Амир Темур барпо этган давлат эндиликда таназзулга юз тутган ва темурий ворислар мамлакатни пароканда ҳолатга келтириб қўйган эди. Бобур шундай бир пайтда Андижонда туриб, Самарқандга кўп бор интилди, унинг нияти бобоси Амир Темур салтанати соҳиби бўлиш эди. Бобур икки бора Самарқандни эгаллади, бу воқеалар 1498 ва 1500-йилларга тўғри келади. Бу орада Мовароуннаҳр ҳудудига Шайбонийхон хуружлари авж олади, бирин-кетин темурийзодалар қўл остидаги манзиллар маҳв этила бошлайди. Бобур иложсиз, хомуш ва паришон бир аҳволда она юртини тарк айлашга мажбур бўлади ва 1504 йилда аввал Ҳисор ва кейин Кобулга йўл олади. У эндиликда келажак тақдирини айни шу минтақалардан излайди, бу эса осон кечмайди, Бобур ўз лашкари билан тинимсиз изғийди, қўналға топиш мушкул эди. Бу ҳодисалар унинг ижодида ҳам ўз аксини топди:

Толеъ йўқки, жонимға балолиғ бўлди,

Ҳар ишниким айладим, хатолиғ бўлди.

Ниҳоят, Бобур Ҳиндистон сари йўл олади. Ушбу йўл ўта хавфли ва хатарли эди:

Ўз ерни қўйиб ҳинд сори юзландим,

Ёраб, нетайин, не юз қаролиғ бўлди.

Ҳиндистон мўъжизавий ўлка, у қадим-қадимдан кишиларни ўзига ром этиб келади, бу мафтункор ўлка Бобурни ҳам кўпдан бўён қизиқтириб келар эди. Бобур 1525 йили Ҳиндистонга лашкар тортди, унинг ҳудудларига кириб борди, жангларда ғолиб келиб бу афсонавий ўлканинг шимолий қисмларига эгалик қилди. Бобурнинг Ҳиндистондаги давлатини европаликлар “Буюк мўғул” империяси деб атай бошладилар ва бу атамани қасддан таомилга киритдилар. Европаликлар темурийларни Чингизхон (1155-1227) авлоди деб ҳисоблайди, бу ғалат талқин, чунки Бобур ўз асарларини мўғул тилида эмас, балки соф туркий, яъни ўзбек тилида яратган. Ана шу нуқтанинг ўзи европаликларнинг даъвоси мутлақо хато ва ноўрин эканлигини исботловчи катта далилдир. Бобур ва бобурийлар Ҳиндистон хўжалиги ривожида ҳамда маданияти равнақида улкан ишларни амалга оширдилар. Бобурийлар даврида Ҳиндистонда туркий тилли адабиёт вужудга келди, унинг намояндалари ижоди ўз тадқиқотчиларига мунтазир.

Бобур йирик давлат арбоби, етук саркарда бўлиш баробарида улкан адиб, ҳассос шоир, буюк олимдир. У яратган бадиий мерос ўзига хослиги билан ажралиб туради, унинг шеърияти мазмунан равон, англаш осон, унинг насри мусиқа оҳанги каби ёқимлидир. Бобурдан ўзбек тилида яратилган бир шеърий девон, “Бобурнома” (асли номи “Вақое” – “Воқеалар”), Хожа Аҳрори Вали (1404-1490)дан қилинган “Волидия” шеърий таржимаси, аруз назариясига доир “Муфассал”, Ислом рукнлари ҳақида “Мубаййин”, “Мусиқий илми”, “Ҳарб иши”, “Хатти Бобурий” асарлари етиб келган. Унинг “Мусиқий илми”, “Ҳарб иши” асарлари етиб келмаган ва “Хатти Бобурий” алифбоси ҳаётда татбиқ этилмаган. Бобур шеърларида аксар унинг ўз ҳаёти лавҳаларига ва лаҳзаларига ишоралар сезиларли даражада баён этилади:

Кўнгли тилаган муродға етса киши,

Ё барча муродларни тарк этса киши.

* * *

Чархнинг мен кўрмаган жавру жафоси қолдиму?

Хаста кўнглим чекмаган дарду балоси қолдиму?

Бобурнинг бошидан кечирган воқеалар тизими акс эттирилган “Бобурнома” асари ўзбек насрининг бебаҳо бадиий обидасидир. Шоир “Бобурнома” мазмуни нималардан иборат эканини бир рубоийсида эслатиб ўтади:

Бу оламаро ажаб аламлар кўрдим,

Олам элидин турфа ситамлар кўрдим.

Ҳар ким бу “Вақое”ни ўқур,билгайким,

Не ранжу не меҳнату не ғамлар кўрдим.

“Бобурнома”да, асосан, Бобур кўрган-кечирганларини ёзади, билганларини баён этади, натижада ўша давр табиати, набототи, ҳайвоноти, кишилар тақдири ҳақида тўкис тасаввур беради. Бобур воқеаларни холисона ёритади, тарихий шахсга муносабатда, улар тасвирида бу яққол кўзга ташланади. “Бобурнома”да воқеалар тасвири жараёнида халқ мақолларига, таъбирларига мурожаат қилишлар тез-тез учраб туради. Бобур бу билан ўзбек тилининг бойлигини кўрсатиб, ўзбек тилининг донишманди ва иштиёқманди эканини намоён этади.

Бобур эзгулик ва яхшилик ғояларини ўз асарларида баён этди, инсон ҳаёти давомида яхшиликка интилади, бу унга болаликдан ўргатилади. Инсон эзгулик қилиш учун дунёга келади, умри давомида яхшилик қидиради, бошқаларга ҳам худди шуни раво кўради. Бобурнинг қарийб мадҳияга айланиб кетган бир рубоийсида бу ҳолат ўзининг чинакам тажассумини топган:

Ҳар кимки вафо қилса, вафо топқусидир,

Ҳар кимки жафо қилса, жафо топқусидир.

Яхши киши кўрмагай ёмонлиғ ҳаргиз,

Ҳар кимки ёмон бўлса, жазо топқусидир.

Бобур васиятига биноан унинг хоки Аградан Кобулга кўчирилади, боиси Бобурнинг онаси Қутлуғ Нигорхоним 1505 йили Кобулда вафот этиб, шу ерда дафн этилган эди. Бобур ўзини онасининг ёнида дафн этилишини истайди ва шунга кўра унинг хоки олти ойдан сўнг Кобулга олиб келиб дафн этилади. Бобур дафн этилган жой ҳозирда Кобулда “Боғи Бобур” деб юритилади ва шаҳар аҳолиси Наврўз сайлини айни шу боғдан бошлайди. Бу афғон халқининг Мирзо Бобурга бўлган эътибори, эъзози ва эҳтироми рамзидир. Қолаверса, Кобул Бобурнинг Афғонистондаги давлатининг пойтахти эди. Афғонистон ўзбек халқи учун ҳам муқаддас замин. Зеро, ўзбек халқининг буюк фарзандлари Абу Райҳон Беруний (973-1048), Атоий, Лутфий, Алишер Навоий (1441-1501) ҳамда Ҳусайн Бойқаро (1438-1506) хоки Ғазна, Балх ва Ҳиротдадир. Айни замонда, бу улуғ алломаларнинг қабрлари афғон халқи учун муқаддас зиёратгоҳ ҳисобланади.

Бобоназар МУРТАЗОЕВ,

филология фанлари номзоди, доцент,

Анвар ОМОНТУРДИЕВ,

филология фанлари доктори,

Термиз ДУ профессори

Бўлим Мақолалар