Маънавий мерос

Ҳофизуддин Абул Баракот Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд Насафий Насафдан етишиб чиққан забадаст олимлардан бўлиб, 1232 йилда қадимий Насаф шаҳрида таваллуд топган. У беназир фақиҳ, ҳадис ва Қуръон илмларида комил бўлгани манбаларда келтирилган.

Олим яшаган даврда Насафдаги маданий ва иқтисодий ҳолат таназзулга юз тутган эди. Чунки бу даврда Мовароуннаҳрни муғуллар Чиғатой улуси таркибида бошқарган эди. Айнан шу даврни тарихчилар “Шарқ таназзули” деб ҳам атайди.

Насафийнинг умумий ҳисобда 13 та илмий асари бор. Уларнинг барчаси бизгача етиб келган. 5 таси фиқҳ, 4 таси калом, 3 таси усулул-фиқҳ, 1 таси тафсир илмига бағишланган. Бу асарларнинг 6 таси нашр этилган.

Муаллифнинг асарлари ичида “Канзуд-дақоиқ” асари ҳанафий фиқҳи бўйича машҳур муҳим манба ҳисобланади. Мазкур асар алломанинг “ал-Вофий фил-фуруъ” асарининг қисқартирилган шакли. Уламолар бу асарни ҳанафий мазҳабида Бурҳониддин Марғинонийнинг “Ҳидоя”сидан кейинги ўринга қўйишади.

Насафий “Канзуд дақоиқ” муқаддимасида асарнинг ёзилиш сабабини  бундай изоҳлайди: “Кишиларнинг ҳиммати пасайиб, мухтасарга мойил, узундан узоқ асарларни табиатлари кўтармайдиган бўлиб қолганини кўрганимдан кейин “ал-Вофий” учун умумий ва келиб чиқиши бир бўлган масалаларни танлаб олдим. Зеро, бу ҳолатда фойдаланиш учун қулай ва мурожаат қилиш осон бўлади. Фозилларнинг улуғларидан бир жамоа илтимос қилганидан кейин, имкониятим чекланган бўлса ҳам, уни ёзиб тугатдим ва “Канзуд дақоиқ” деб атадим”.

“Канзуд дақоиқ” асари мадрасаларда дарслик сифатида ўқитиб келинган. Шунинг учун унга ўнлаб шарҳлар битилган. Бундай шарҳларнинг кўплиги ушбу асарнинг нақадар машҳурлиги ва ҳанафий мазҳабида мўътабар манба эканлиги ҳамда ҳанафий фиқҳи илми ривожида беқиёс эканлигидан далолат беради.

Олимлар асарни “Мухтасарул Қудурий”дан кейинги мўътабар манба дейишади. Афсус, мўғуллар тазйиқи остида Насафий умриниг охирларида ватанидан узоқда бўлиши сабабли унинг асари “Мухтасарул виқоя” асари сингари Мовароуннаҳрда оммалашмади. Шундай бўлса-да, ҳанафий мазҳаби тарқалган ҳамда мазҳабларни қиёсий ўрганадиган илм масканларида асар ҳозирги кунгача дарслик сифатида фойдаланиб келинмоқда. 

Шунга кўра, алломанинг мазкур асарини таржима ва тадқиқ қилиш ҳамда бой меросини халқимизга етказиш бугунги кунда муҳим аҳамият касб этади.

Нуриллахон АБДУЛЛАХОН ўғли

Мактубларда манзаралар

Йил серёғин бўлди. Ёмғирдан қочиб, тушлик қилиш учун тамаддихонага кирдим. Бу ердаги таомларни еган ҳар қандай одам ёқтириб қолиши, тотини яна қўмсаши тайин. Хизмат ўз-ўзига. Навбатга турдим. Галим келгач, нон-чой, егуликлар олиб, бўш жойдан бирига ўтирдим.

Яқинимда она-бола тамадди қилишар, қиз онасига жуда ўхшарди. Унинг кўзлари  қора, киприклари онасиникидан ҳам узунроқ, жингалак сочлари долчин ранг эди. Қиз онасига овқат тутқазар, рўмолини тўғрилаб қўярди. Она гўштни чайнай олмаётгани кўриниб турар, умуман, у ейишга қийналаётганди. Таомни қизига илинар, қизи эса таомни қошиқда майдалаб онасининг раъйига қараб, гўдаклардек едирарди...

Уларнинг бу ҳоли менга алланечук таъсир қилди. Ёшлигим, ота-онам ёдимга тушди. Айниқса, онамнинг бизларга эринмай овқат едиришлари кўз олдимга келди. Қани эди ҳозир онам бўлганида... Мен ҳам шундай таомлантирган, хурсандлигидан шодланган, қўлларини тутиб лабларимга босган, кўзларимга сурган бўлардим...

Она етмиш, қизи ўттиз беш ёшлар атрофида эди. Тамадди қилиб бўлишгач, қиз ҳўл сочиқча билан онасининг юз-қўлини авайлаб артди. Идишларни  тахлади. Ўтирган жойларини ҳам артиб-суртди. Кейин она дуога қўл очиб, Аллоҳга ҳамдлар айтгач, қизи ҳақига тўлиқиб дуо қилди. Сўнг:

­­­­­­– Энди, қизим қани юр, кетдик! Туришимга ёрдам бер, –­ деди кўзойнагини тақаркан.

Қиз онасининг ҳассасини қўлига бериб, қўлтиғидан ушлаб, туриб олишига ёрдам берди.

– Баракалла, сени Худо ёрлақасин, она қизим! Доим омон бўлгин!..

Қалтираб ўрнидан тураркан, ҳассасини сиқиб ушлаб, бир қўли билан қизининг қўлидан тутган она қизига меҳр билан қарар, қизи ҳам онасига табассум қилиб турарди.

Ўтирган ўриндиқларини ҳам жойига суриб қўйишди. Қиз онасига илтифот қилди:

– Энди қаёққа боргингиз келяпти, онажон?

– Қаёққа кетардик, жон болам, уйга-да!—деди хурсанд ҳолда қизининг қўлидан ушлаб она. – Қарилик-да, қизим, таом еганимга ҳам толиқиб қолдим...

Улар аста-секин эшик томон юраркан, ўрнимдан туриб уларга пешвоз юрдим:

– Отангизга рахмат, қизим! Барака топинг. Афсус, шугина меҳрни ҳам ота-онасига бермай юрганлар йўқ эмас. Илоҳим, сиз онангизни қувонтирганингиз каби болаларингиз сизни севинтирсин...

Улар чиқиб кетгач, ўйлаб қолдим: таомнинг тоти ширинми, меҳрнингми?..

                                                                         Фазлиддин АБДУНАЗАРОВ,

Қува тумани 

Огоҳлик

Атрофимизда жуда кўп манзараларни кўрамиз. Кимдир бой, кимдир фақир, кимдир очликдан, кимдир тўқликдан ўлганини кўрамиз. Ер юзида зулм бўлаётгани, кимнингдир кўзи ожиз, кимдир ҳаракатлана олмайдиган ногирон, кимдир касаллик сабаб ҳолдан тойганини кўрамиз.

Одамлар орасида ҳаддан ошиш, зулм урчиган. Биз эса: “Болалар очликдан ўляпти. Қарилар заҳмат чекяпти. Қани бу ерда адолат?” деймиз. Озгина фикр қилсак бу иллатларнинг бари Аллоҳ таолонинг йўлида юрмасликдан эканини кўрамиз. Инсон ғурури ва жоҳиллиги сабаб ер юзида фасод қилади. Бунинг натижасида сизу биз кузатган манзаралар юзага келади. Аллоҳ таоло Каломида айтади: “У (Ернинг) устида тўла тўрт кунда тоғларни (пайдо) қилди ва уни баракотли қилди ҳамда ўша (ер)да унинг емишларини белгилади (тақсимлади). (Бу тафсилот Еру осмонлар ҳақида) сўровчиларга мосдир[1]” (Фуссилат сураси, 10-оят).

Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло “ўша (ер)да унинг емишларини белгилади” деган экан, ер юзидаги егуликлар Одам алайҳиссаломнинг давридан то қиёмат кунигача келадиган барчага етади. Бунга бир юртда очлик юз берса, бошқа жойдан олиб келиниши (импорт қилиниши) далилдир. Демак, масала озуқанинг инсониятга нисбатан камлигидамас, балки инсоннинг уни нотўғри тақсимлашида. Агар ишлар Аллоҳ таолонинг кўрсатмасига мувофиқ қилинганида ҳар бир инсон эҳтиёжи тушган озуқасини қийинчиликсиз қўлга киритган бўлар ва мувозанат сақланарди...

***

Шундай давлатлар борки, озиқ-овқат ва ишлаб чиқаришда нархларни бошқаради. Масалан: Америка нархни баланд ушлаб туриш учун ҳатто фермерларини (агар буғдой кўпайиб кетса) буғдой экишдан қайтаради ва бадал (конпенсация) тўлайди. Масалан: Бразилия қаҳва (кўпайиб кетганда) нархи тушиб кетмаслиги учун уни денгизга ташлайди. Бошқа давлатлар ҳам борки, сут, тухум ва бошқа турли махсулотларни исроф қилиб сувга оқизади. Мақсад юқори нархни ушлаб туриш. Ҳолбуки, миллионлаб инсон ўша нарсаларга муҳтож. Бир бурда нон ёки бир пиёла сутга ёки бир дона тухумга зорлар бор. Аллоҳнинг халқидан қизғониб, уларни маҳрум қолдирган ҳолда исроф қилинаётган ўша неъматлар Аллоҳ таолоникидир. Мана шу ерда бузғунчилик қилишдир.

Агар бу неъматлар инсон ишлаб чиқарган (инсон яратган) нарсалар-ку, дейилса, айтамизки, “тўғри, уларники бўлиши мумкин. Лекин у барибир Аллоҳнинг яратганидир. Чунки ўша суту гўштларни берадиган ҳайвонларни ҳам, тухум туғадиган паррандаларни ҳам, буғдой ва бошқа неъматлар униб чиқадиган ерни ҳам улар яратганлари йўқ. Юқоридаги ишлари билан эса Аллоҳнинг неъматларини Унинг бандаларидан тўсдилар.

Башарий ихтиёр – инсонга берилган танлаш имкони бор экан, яхшилик ўрнига бахтиқаролик, яратиш ўрнига яксон этиш, ечим ўрнига ерда муммо яратиш Аллоҳнинг амри ва дастуридан узоқлашдир. Бу ишлар инсонга бало олиб келади...

Баъзи давлатлар эркинлик номи остида зинони талаб қилишди. Биржинслилар никоҳини қонунийлаштиришгача боришди. Ҳатто буни инсоннинг шахсий эркинлигини белгиловчи катта ҳақлардан деб, белгилашди. Ҳолбуки, инсон эркинлигини белгилаб берувчи энг катта меъзон Аллоҳнинг дастуридир.

Хўш, ўшандан кейин нима рўй берди?

ОИТС тарқалди. Бу ўлдирадиган бедаво  касаллик. Бутун дунё олимларининг боши гаранг, бирор натижа йўқ. Шахсий эркинлик, зино ва биржинслилар никоҳи ҳақида гапирган давлатлар одамлардан ахлоқли бўлишни талаб қилишади. Буни иймон тақозосидан келиб чиқиб қилишадими? Йўқ, албатта. Уни (ахлоқли бўлишни) ўлим билан тугайдиган касалликдан қутилиш учун мажбурлик ва чорасизликдан  қилишди.

Мана шуларнинг барчаси мана шу коинотда, бизнинг атрофимизда бўлаётган ҳодисалардир. Биз эса парво қилмаяпмиз. Ҳолбуки, Холиқ бўлган Зот: “Сизга қандай яхшилик етса, у Аллоҳдандир. Сизга қандай нохушлик етса, у ўзингиздандир” (Нисо сураси 79-оят) дея огоҳлантириб турибди. Яна ҳам жайдари қилиб айтсак, “ўрмонга ўт кетса ҳўлу қуруқ баробар ёнади”. Шундай экан, ҳар бир инсон ўз вазифасини, бурчини масъулият билан адо этиши, айниқса, бугун лозим ва лобуд бўлмоқда...

Шайх Мутавалли Шаъровийнинг

“Яхшилик ва ёмонлик” китобидан

Абдуллоҳ АЛИҚУЛОВ таржимаси

[1] 10-оят. Ҳадисга кўра, Аллоҳ таоло Ерни якшанба ва душанба кунлари яратган. Тоғларни сешанба куни, дарахтлар, сув, обод ва хароб ерларни чоршанба куни яратган. Шу билан тўрт кун ўтган. Пайшанба куни осмонларни, жума куни эса юлдузлар, қуёш, ой, фаришталар ва куннинг охирида Одам (а.с.)ни яратган. У чарчамаган, дам олмаган (Мд.).