Масжид мусулмонлар жамоа бўлиб, биргаликда ибодат қиладиган, хусусан, кундалик, жума ва ҳайит намозларини адо қиладиган маскан ҳисобланади. “Масжид” сўзи намоз ибодатининг асосий рукни бўлмиш “сажда” сўзининг негизида шаклланган бўлиб “сажда қилинадиган жой”, “саждагоҳ” деган маънони англатади.

Диёримизга ислом дини VII аср охирларида кириб келган бўлсада, Марказий Осиё минтақасида илк масжид милодий 713 йили Бухорода эски зардўштийлик ибодатхонаси ўрнида ҳамда Самарқандда ҳозирги “Ҳазрати Хизр” масжиди ўрнида қурилган. Қисқа вақт ичида, маҳаллий иқлим ва қурилиш услублари асосидаги ўзига хос масжид меъморчилиги юзага келиб, бугунгача тараққий этиб келмоқда. VIII аср бошида барпо қилинган дастлабки масжидлар бугунги кунда юртимизда фаолият юритиб турган 2126 та масжиднинг ҳар бирининг тамал асоси бўлиб хизмат қилган, десак муболаға бўлмайди.

Тошкентда дастлабки масжид шаҳар Бинкат номи билан аталган X асрларда бунёд этилгани айтилсада, у даврдаги бирор масжид номи ҳақида маълумот бизгача етиб келмаган.

XIII асрга оид маълумотларда Шош (бу даврда шаҳар шундай аталган) маҳаллаларида минглаб масжидлар бўлгани айтилади.

XVIII асрда Тошкент муҳим ижтимоий-сиёсий ва маданий-маънавий шаҳарлардан бири бўлгани сабаб шаҳарда олдингига қараганда кўпроқ масжид фаолият юритган.

XIX асрга келиб шаҳарда Масжидлар сони ортган. Бунинг сабаби бир томондан, шаҳарнинг кенгайиб бориши ва ундаги маҳаллалар сонининг ортиши билан боғлиқ. 1860 йилларда шаҳарда 280-310 та атрофида масжид бўлган. 1876 йилги маълумотда Бешёғоч даҳасида 68 та, Шайхонтоҳур даҳасида 60 та, Кўкча даҳасида 51 та, Себзор даҳасида 10 та Масжид борлигини қайд қилинган.

XX аср бошларига келиб Тошкентдаги масжидлар сони 400 тага яқинлашган. Жумладан, архив маълумотларида 1912 йилда шаҳарда 333 та масжид бўлгани қайд қилинган. Бу даврда Тошкентдаги масжидлар “жоме масжид”, “маҳалла масжиди”, “гузар масжиди”, “мадрасалар таркибидаги масжид”, “мозор-зиёратгоҳлар қошидаги масжид”, “бозор ва расталардаги масжид” каби тоифаларга бўлинган. Бундан ташқари, шаҳарда аҳоли намозгоҳлар ва ийдгоҳларда ҳам жамоат бўлиб намоз ўқиган.

Масжиднинг асосий қисми хонақоҳ, минора, мезана, айвон ва дарвозахонадан иборат бўлган. Тошкентда Баландмасжид, Гулбозор, Ўразалибой, Фўлодбой, Тинчбофий, Шарафибой, Қаффол Шоший мозоридаги жоме масжид, Хожа Аҳрор Валий жоме масжиди ва бошқа аксарият жоме масжидлар катта гумбазлар билан ёпилган. Жумладан, Баландмасжиднинг гумбази 8 буржли ҳашаматли қилиб ишланган.

Бу даврдаги масжидлар ҳокимлар, амалдорлар, тасаввуф вакиллари, шаҳарлик бойлар ҳамда маҳалла аҳолиси вакиллари томонидан қурилган. Айрим масжидлар эса ўзига тўқ аёллар маблағи эвазига бунёд этилган. Эскижўвадаги “Хотин”, Кўкча даҳасининг “Тугма хотин” масжидлари шулар жумласидан.

Масжиднинг барқарор моддий таъминоти учун вақф мулклари ажратилган. Масжиднинг вақфлари, аввало, масжид қурувчиси, қолаверса, ҳокимлар ва ўзига тўқ кишилар томонидан ажратилган. Масжид вақфлари, асосан, шаҳардаги дўкон ва ерлар ташкил қилган. Масжидга туташ ерда ва Масжид ҳовлиларида ҳам вақф сифатида дўконлар ишга туширилган. Бундан ташқари, карвонсаройлар, тегирмонлар, обжувозлар, экинзорлар, боғлар, дарахтзорлар, ҳовлилар ва пул маблағлари ҳам эгалари томонидан белгиланган шартлар асосида вақф қилинган. Вақф мулкларини назорат қилиш масжиднинг хўжалик ишларини юритувчиси – мутавалли томонидан олиб борилган. Масжидларда имом, муаззин, мутавалли, йирик масжидларда эса фаррош, сартарош ва қоровул хизмат қилган. Улар масжиднинг вақф мулкидан белгиланган тартибда маблағ билан таъминланган.

Масжидлар бошқаруви марказлашувининг дастлабки белгилари 1917 йил июнь ойида таъсис этилган “Уламо жамияти” фаолиятида кўзга ташланади. Мазкур жамият рус империалистик сиёсати ва маданиятининг тарғиботи кенг ёйилаётган бир даврда мусулмонларнинг ахлоқий асосларини муҳофаза қилишни мақсад қилиб диний муассасалар фаолиятини марказлаштиришда катта роль ўйнаган. Бироқ 1918 йил 13 майда ташкилотининг тугатилиши натижасида 1918-20 йиллар масжидлар фаолиятида беқарор давр бўлган.

1921 йил бошидан Тошкентда ташкил этилган “Диния бошқармаси” (“Маҳкамаи шаърия”) ўлка вақф бошқармаси сифатида кенг кўламда фаолият олиб борган. Бу пайтга келиб Тошкентда фаолият юритаётган масжид сони 1917 йилдагига нисбатан анча кам бўлган.

1925 йилда Ўзбекистон собиқ иттифоқ таркибига киритилгач, динларга, хусусан, Ислом динига бўлган муносабат кескин ўзгарди.

1927 йилда “Дин ва динга муносабат” резолюцияси қабул қилиниши оқибатида динга қарши ташвиқотлар бошланди. Ўзбекистон, жумладан, Тошкент шаҳридаги деярли барча масжид ёпилиб, бинолари бошқа мақсадларда фойдаланишга топшириб юборилди.

1943 йил Тошкентда Эшон Бобохон ташаббуси билан расман Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлар идораси ташкил этилгач, Тошкент масжидлар фаолияти яна жонланди.

Диний идора томонидан шаҳардаги айрим масжидлар таъмирланди. Тошкентда 1944-46 йилларда қайтадан очилиб ишга туширилган Тиллашайх, Мўғулкўча, Аллон, Чиғатой-Чақар, Маҳкама, Шайх Зайниддин, Қизил Товуш, Саричопон, Хожа Аламбардор, Новза, Яккасарой, Ракат, Қиёт, Мирза Юсуф, Отчопар, Олмазор, Орқакўча масжидлари фаолият юритган.

Бироқ орадан кўп вақт ўтмай яна бутун республика бўйлаб масжидларни ёпиш бошланди. Биргина Тошкент шаҳрининг ўзида 1951 йилда жоме масжидга қўшиб юбориш йўли билан 8 та масжид ёпилди. Жумладан, Мўғулкўча, Чиғатой, Оқилон, Чақар масжидлари Тиллашайх масжидига, Олмазор ва Маҳкама масжиди Саричопон масжидига қўшиб юборилди. Уларнинг бинолари эса фойдаланиш учун туман ижроия комитетларига берилди. Натижада Тошкент шаҳридаги кўплаб масжид биноларидан кўрлар жамиятлари, турли артелларнинг цехлари, омборхоналари, чойхоналар, ётоқхоналар, клублар сифатида фойдаланилди. 1954 йилда Тошкент шаҳридаги 60 га яқин масжид бинолари турли муассасалар ихтиёрида бўлган ва уларнинг кўпчилиги ўзининг асл ҳолатини йўқотган эди. Айрим масжидлар эса бузиб ташланган.

1960-70 йилларида Тошкент шаҳридаги масжидларнинг кўпчилик қисми харобага айланган ёки уларнинг биносидан бошқа мақсадларда фойдаланиш давом этган, айримларигина тарихий ёдгорлик сифатида сақлаб қолинган. 1966 йилги Тошкент зилзиласи ва шаҳарда олиб борилган қурилиш ишлари жараёнида ҳам кўплаб эски масжидлар бузиб ташланган.

Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг динга ва диндорларга бўлган муносабат тубдан ўзгарди. Ҳукумат томонидан тарихий ёдгорликларни асраб-авайлаш ва асл ҳолида таъмирлаш борасида олиб борилаётган саъй-ҳаракатлар натижасида Тошкент шаҳридаги сақланиб қолган масжидлар таъмирланиб, фойдаланишга берилди. Хусусан, Шайх Зайниддин ва Хожа Аҳрор жоме масжидлари айни шу йилларда ўз фаолиятини қайтадан бошлади.

Шу билан бирга шаҳарнинг турли туманларида янги масжидлар қурилиб, ишга туширилди. Айниқса, 2007 йилда Тошкентнинг ислом маданияти пойтахти деб эълон қилиниши билан Ҳазрати имом мажмуасида таъмирлаш ишлари олиб борилиб, Хастимом жоме масжиди шарқона услубда қайтадан бунёд қилинди.

Ҳозирги вақтда Тошкент шаҳрида 134 та масжид фаолият юритади. Улар орасида тарихий аҳамиятга эга масжидлардан “Хожа Аҳрор Валий”, “Мўйи Муборак Уккоша”, “Коҳота Бузрук”, “Хўжа Аламбардор”, “Сузук ота”, “Қўйлиқ ота”, “Тўхтабой”, “Эшонгузар”, “Имом ат-Термизий”, “Ҳазрати имом” ва бошқаларни кўрсатиш мумкин.

Муҳаммадамин НАСРИЕВ,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги

Тошкент ислом институти “Ижтимоий фанлар” кафедраси

катта ўқитувчиси

Мисрнинг етакчи «Сада ал-Балад» ахборот агентлиги веб-сайтида «Ўзбекистон очиқ маълумотлар рейтингида дунё бўйича 30-ўринга кўтарилди» сарлавҳали мақола инглиз тилида эълон қилинди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА мухбири.

«Ўзбекистон Open Data Inventory очиқ маълумотлар рейтингида 70 балл тўплаган ҳолда дунёда 30-ўринга кўтарилди, - дейилади нашрда. - Ушбу натижа республикада очиқлик соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг яққол ифодаси ҳисобланади. Open Data Inventory очиқ маълумотлар рейтингида дунёнинг 195 мамлакати баҳоланди».

Мақолада мазкур рейтингда Ўзбекистон Марказий Осиё мамлакатлари орасида биринчи ўринни эгаллагани маълум қилинган.

«Жаҳон рейтингида Қозоғистон 51-, Қирғизистон 92-, Тожикистон 126- ва Туркманистон 195-ўринда қайд этилган. 2022 йили Ўзбекистон мазкур рейтингда жаҳоннинг 192 давлати орасида 66 балл тўплагани ҳолда 40-ўринни эгаллаган эди», - деб ёзади «Сада ал-Балад».

Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Матбуот хизмати