_{Маълумки, барча фаннинг ўзига хос истилоҳлари бор.  Мусталаҳул ҳадис фанида ҳам ўзига хос истилоҳлар бўлиб, улар ичида “мурсал ҳадис” истилоҳи алоҳида ўрин эгаллайди. Мурсал ҳадис бу- санаднинг  охиридан тобеъиндан кейин бирорта ровий (саҳобий ёки тобеъин) тушиб қолган ҳадисдир.}

<sub>Уч имом; Абу Ҳанифа, Молик ва Аҳмаднинг наздида мурсал ҳадис саҳиҳ бўлиб, ҳужжат учун қабул қилинади. Фақат у зотлар мурсал ҳадис айтувчи ҳам, унга ҳадисни етказувчи ҳам ишончли – сиқа бўлишини шарт қилганлар. Баъзи олимларимиз қайси тобеъининг мурсаллари саҳиҳ эканлигини санаб ўтганлар. Шу зотлар ичида тобеъинларнинг улуғи Саъид ибн Мусаййиб роҳматуллоҳи алайҳ ҳам зикр қилинган. У кишига шундай таъриф берилади. Ибн Маъин айтадилар: “Мурсалларнинг саҳиҳроғи Саъид ибн Мусаййибнинг мурсалларидир, чунки у киши саҳобанинг фарзанди, жаннат башорат қилинган саҳобаларни кўрган, Ҳижоз аҳлининг фақиҳи ва муфтийси, “Етти фақиҳ”нинг аввалгисидир. Зеро Имом Молик “Етти фақиҳ”нинг ижмосини бошқа барча одамлар ижмосидек деб ҳисоблар эди. Устозимизнинг кўрсатмаси билан юқоридаги гапдаги “Етти фақиҳ”нинг тарихларини ўрганишга ҳаракат қилдик ва имом Заҳабийнинг “Тазкиротул Ҳуффоз” китобидаги таржимаи ҳолларни сизларнинг эътиборингизга ҳавола этмоқчимиз. Мақолалар ўқимишли бўлиши учун уларнинг таржимаи ҳолларини ““ЕТТИ ФАҚИҲ”  - УЛАР КИМ ЭДИ” рукни остида  бирин – кетин бериб борамиз. Зеро биз учун ўтган олимлар, хусусан аввалги уч аср кишилари ҳаётида жуда кўп ибратлар бор. Тавфиқ Аллоҳ таолодан.

 САЪИД ИБН МУСАЙЙИБ

سعيد بن المسيب بضم الميم وفتح الياء على المشهور وقيل بالكسر وكان يكره فتحها وأما غير والد سعيد فبالفتح من غير خلاف كالمسيب بن رافع وابنه العلاء بن المسيب وغيرهما

عمدة القاري شرح صحيح البخاري

Машҳур сўзга кўра заммали “мим” ва фатҳали “йо” билан Саъид ибн Мусаййаб, бир сўзда касрали “йо” билан Саъид ибн Мусаййиб. У киши Мусаййаб, деб айтилишини ёқтирмас эди. Саъиднинг отасидан бошқаларнинг барчаси ихтилофсиз Мусаййаб, дейилади. Масалан, Мусаййаб ибн Рофеъ, унинг ўғли Ало ибн Мусаййаб ва бошқалар...

(“Умдатул Қорий шарҳи саҳиҳул Бухорий” китобидан)

Имом, шайхул ислом, Мадинанинг фақиҳи Саъид ибн Мусаййиб Абу Муҳаммад ал- Махзумий роҳматуллоҳи алайҳ тобеъинларнинг улуғи, ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу халифалигининг иккинчи йилида туғилган. Ҳазрати Умарнинг баъзи хутбаларини эшитган ҳамда ҳазрати Усмон, Зайд ибн Собит, Оиша онамиз, Саъд, Абу Ҳурайра ва бошқа саҳобий розияллоҳу анҳумлардан ҳадис эшитган.

Жуда билимли, фақиҳ, ҳурматли, диёнатли, ҳамиша ҳақгўй эди. Усома ибн Зайд Нофеъдан ривоят қиладики, Ибн Умар розияллоҳу анҳу айтади: “Аллоҳга қасамки, Саъид ибн Мусаййиб фатво айтувчилардан биридир ”.  Аҳмад ибн Ҳанбал ва бошқалар айтадилар: “Саъиднинг мурсал ҳадислари ҳам саҳиҳдир”. Қатода айтади: “Саъид ибн Мусаййибдан олимроқ кишини кўрмадим”. Зуҳрий, Макҳул ҳамда бошқа кўпчилик ҳам шундай дейишган ва тўғриси ҳам шу. Али ибн Мадиний айтади: “Тобеъинлар ичида Саъидан ҳам илмлироғи борлигини билмайман. Менинг наздимда у тобеъинларнинг улуғидир”. Ижлий ва бошқалар айтишади: “У киши султоннинг совғаларини қабул қилмас, 400 динори бор эди, шу билан ёғ ва бошқа нарсалар савдосини юритарди ”.  Саъд ибн Иброҳим айтади: “Саъид ибн Мусаййибнинг: “Росулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам чиқарган ҳукмларни мендан яхши биладиган бирор киши йўқ, ҳатто Абу Бакр ва Умар ҳам бундан мустасно эмас”, деганларини эшитдим” (Саъид ибн Мусаййибнинг бу гапидан у зот ҳазрати Абу Бакр ва Умардан афзал эканлиги келиб чиқмайди ва бу сўзда муболаға бор. Аҳли сунна жумҳури бу икки халифанинг пайғамбарлардан кейин одамларнинг энг афзали эканига иттифоқ қилганлар. Зеро ҳазрати Абу Бакр Росулуллоҳ саллолоҳу алайҳи васаллам ислом даъватини бошлаганларидан то вафотларигача доим бирга бўлди. У кишидан ривоят қилинган ҳадисларнинг камлигига келсак, халифалик даври қисқа бўлди, Росулуллоҳ саллолоҳу алайҳи васалламдан кейин икки ярим йилда вафот этди, бунинг устига ридда аҳли билан жангга машғул бўлди. Муддат узун бўлганида у кишидан ҳадис ривоятлари жуда кўп бўлган бўларди. Чунки саҳобаларнинг, Абу Бакр билан ривоятида шерик бўлган ҳадисларини у кишидан нақл қилишга эҳтиёжи йўқ эди. Яна у зот ҳадислар кенг тарқалиб, тобеъинлар ҳадис эшитиш, ўрганиш ва ёдлашга эътибор қаратишидан аввал вафот этган эди. Аллоҳ у зотдан рози бўлсин.

Ҳазрати Умарнинг илми ва фазилатига Пайғамбаримиз   саллолоҳу алайҳи васалламнинг: “Сиздан аввалги умматларда илҳом билан гапирадиган кишилар бўлган. Умматимдан бирортаси шундай бўлса, у  Умар бўлади” (Абу Ҳурайрадан Имом Бухорий ривояти), яна: “Чиндан ҳам, Аллоҳ ҳақиқатни Умарнинг тили ва қалбига қўйди ” (Ибн Умардан Термизий ривояти), деганлари кифоя. Ибн Умар айтади: “Одамларнинг бошига бир иш тушса, одамлар бир нарса дейишарди ва Умар ҳам бир нарса, дер эди. Лекин Қуръон Умар айтганидек нозил бўларди”.Термизий ривояти.).

Зуҳрийдан Ҳишом ибн Саъд, у кишидан Воқидий ривоят қилади: “Зуҳрийдан Саъид ибн Мусаййибнинг кимлардан илм олганлиги ҳақида сўралди. У киши, Зайд ибн Собит, Саъд ибн Абу Ваққос, ибн Аббос, ибн Умарлардан илм олган, Усмон, Али ва Суҳайблардан ҳадис эшитган, деди”. Саъид ибн Мусаййибнинг муснад ривоятларининг катта қисмини Абу Ҳурайрадан ривоят қилган ҳадислари ташкил этади. Чунки Саъид ибн Мусаййиб Абу Ҳурайранинг қизига уйланган эди. Ўша замонда, бирор киши ҳз. Умар ва Усмон чиқарган ҳукмларни Саъид ибн Мусаййибдан кўра яхши билмайди, дейишарди. Қатода айтарди: “Агар Ҳасанул Басрийга бирор масала мушкуллик қилса, Саъид ибн Мусаййибдан сўраб хат ёзарди”. Ҳаммод ибн Зайд  Йазид ибн Ҳозимдан ривоят қилади: “Саъид ибн Мусаййиб узлуксиз рўза тутарди”. Абдурраҳмон ибн Ҳармала: “Саъид ибн Мусаййибнинг, 40 та ҳаж қилдим, деганларини эшитдим”, дейди.

Юсуф ибн Яъқуб ал – Мажишун Муттолиб ибн Соибдан ривоят қилади: “Саъид ибн Мусаййиб билан бозорда ўтирган эдик. Ёнимиздан Бани Марвоннинг элчиси ўтиб қолди. Саъид унга деди:

-         Сен Бани Марвоннинг элчилариданмисан?

-         Ҳа.

-         Бани Марвон қандай?!

-         Яхши...

-         Улар ҳалиям одамларни оч қолдириб, итларни туйдираяптими...?! ”

Шунда элчи унга қараб бўйнини чўзди, дарров ўрнимдан туриб уни тинчлантиришга ҳаракат қилдим ва ниҳоят у кетди. Мен Саъидга: “Аллоҳ сени кечирсин! Жонингни куйдирасанку, ахир”, дедим.  У: “Жим бўл, эй нодонча! Аллоҳнинг динига ёрдамчи бўлар эканман, мени уларга топшириб қўймайди”, деди.

 Макҳулдан (заиф йўл билан) ривоят  қилинишича, у кишига Саъид ибн Мусаййибнинг вафоти хабари етганда, одамлар (илмда) баробар бўлиб қолди, деган экан. Имом Молик айтади: “Саъид ибн Мусаййибнинг , бир ҳадисни деб бир неча кунлаб юрар эдим”, дегани менга етиб келди”. Мусъаб ибн Абдулоҳ айтади: “Менга Мусъаб ибн Усмон ривоят қилди: “Муслим ибн Уқба Саъид ибн Мусаййибни қатл қилмоқчи бўлганида Амр ибн Усмон ва Марвон ибн Ҳакам унинг жинни эканига гувоҳлик беришди. Уни қўйиб юборишди. Абу Юнус ал – Қовий айтадики, масжидга кирсам Саъид ибн Мусаййибнинг бир ўзи ўтирибди. Унга нима бўлди, деб сўрасам, у билан суҳбатдош бўлиш ман қилинган, дейишди”.”.

(Имом Заҳабий айтади,) Саъид ибн Мусаййибнинг сийратларини бошқа китобда алоҳида келтирдим. У зотнинг вафотлари ҳақида турлича сўзлар бор. Энг аниғи ҳижрий 94 йилда экани. Бу санани Ҳайсум ибн Адий, Саъид ибн Афир, ибн Намир ва бошқалар белгилашган (89 ҳ.й. ни Қатода, 91 ҳ.й. ни Яҳё ал Қаттон, 91 ёки 92 й. ни Зомра белгилашган. 105 й. ни Али ибн ал Мадиний, ибн Маъин ва Мадоинийлар белгилашган ва ал Ҳокимнинг айтишича кўпчилик ҳадис имомлари мана шу фикрда).

     Аллоҳ таоло у зотни раҳматига олсин. Амин.</sub>

_{Тоштемиров Ҳикматуллоҳ}

Амалга ошган ва ошадиган барча нарсаларни Аллоҳ таолонинг хоҳиши деб билиш мусулмон кишининг муҳим одобларидан саналади. Бу одоб билан зийнатланган инсон бирор ишга киришиш олдидан ўзининг ожизлигини, Роббисининг қодирлигини ёдга олиб У зотга таваккул қилиб иш бошлайди. Роббисига таваккул қилар экан қўлидан келганча ишларнинг  муваффақиятли бўлиши учун ўрнатилган сабабларни бажаришга ҳаракат қилади. Ана шундай сабаблардан бири истихора қилиш ҳисобланади.

 Истихора луғатда "яхшилик сўраш" маъносини англатади. Истилоҳда эса мусулмон кишининг бирор ишни қилмоқчи бўлиб у тўғрисида иккиланиб қолган пайтда икки ракаат намоз ўқиши ва ортидан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам таълим берган дуони ўқиши истихора дейилади.

Динимиздаги барча кўрсатмаларда бўлгани сингари истихора қилишнинг ҳам ўзига хос одоблари бор. Истихора одоблари деганда асосан қуйидаги одоблар тушунилади:

Биринчи одоб: Истихорани ихлос билан қилиш

Мўмин киши бирор ишга қўл урар экан қилаётган иши том маънода манфаатли бўлиши учун аввало бу ишни ихлос билан бажариши лозим. Шунга кўра истихора Аллоҳ таолога ихлос билан, Расулуллоҳ  соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига эргашиш муҳаббати билан ва бу амалнинг баракасидан умидворлик билан қилиниши керак. Ана шунда бу амал дунё ва охират учун манфаатли ишга айланади.      

Иккинчи одоб:Барча ишларда истихора қилиш

Истихорадан асосий мақсад қилмоқчи бўлаётган ишида яхшилик сўраш ва Аллоҳга таваккул қилиш бўлганидан барча ишларда истихора қилинади. Мўмин кишининг ҳар бир ишида истихора қилиши яъни Аллоҳ таолодан яхшилик сўраши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам таълим берган одоб ҳисобланади. Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳу бу ҳақида шундай деган:

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يُعَلِّمُنَا الاِسْتِخَارَةَ فِى الأُمُورِ كُلِّهَا كَمَا يُعَلِّمُنَا السُّورَةَ مِنَ الْقُرْآنِ

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизларга барча ишларда истихорани Қуръондан бир сура ўргатгандек ўргатар эдилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг барча ишларда истихорани Қуръондан бир сура ўргатгандек ўргатишлари бу ишнинг мусулмон киши учун ўта аҳамиятли эканини билдиради.

Аммо шариатда буюрилган ёки яхши саналган ишларга шунингдек шариатда ҳаром қилинган ё қилмаслик тавсия қилинган ишларга истихора қилиш мумкин эмас. Чунки мазкур ишлар аниқ бўлгани учун уларда мўмин кишининг иккиланиши асло мумкин эмас. Шунга кўра Жобир розияллоҳу анҳунинг "барча ишларда" деган сўзлариданбарча мубоҳ ишлар тушунилади.        

Учинчи одоб: Бирор тарафни қасд қилишдан олдин истихора қилиш

Мўмин киши рўпарасидаги ишлардан қайси бирини танлашни билолмай иккиланиб қолганда Роббисига илтижо билан истихора қилади яъни ўзи учун манфаатлисини ато этишини сўрайди. Аммо ишларнинг бирортасига мойил бўлиб унга азму қарор қилганидан сўнг истихорага ўрин қолмайди. Чунки  истихора қилиш аслида ишларнинг хайрлисини Аллоҳ таолодан сўраш бўлгани учун қалб ҳали бирортасига ҳам боғланмаган пайтда истихора қилинади.

Қалбнинг бирор нарсага қандай боғланиши ҳақида Ибн Ҳажар роҳматуллоҳи алайҳ Ибн Аби Жамрадан қуйидаги ривоятни келтирган: қалбга келадиган нарсалар қуйидаги тартибда бўлади: "

1.                اَلْهَمَّةُ(кўнгилга келиш);

2.                اَلَّلمَّةُ (истак пайдо бўлиш);

3.                اَلْخَطَرَةُ (ўй-фикр келиш);

4.                اَلنِّيَّةُ (ният қилиш);

5.                اَلاِرَادَةُ (қасд қилиш);

6.                اَلْعَزِيمَةُ(азму қарор қилиш)".

Яъни дастлаб бирор маъно кўнгилга келади, сўнгра ўша маъно кучаяди, кейин эса у ҳақида турли ўй-фикрлар келади. Ушбу учта босқич  банданинг ихтиёридан ташқарида бўлгани учун улар ҳақида банда масъул қилинмайди.  

Аммо булардан кейинги ният, қасд қилиш ва азму-қарорлар банданинг ихтиёри билан вужудга келгани учун булар ҳақида банда жавобгар бўлади.

Ҳадиси шарифдаги إِذَا هَمَّ деган сўздан кўнгилга келадиган мазкур нарсаларнинг биринчиси кўзда тутилган.

Демак ана шундай  ҳали қалб бирор тарафга ҳам боғланмаган пайтда истихора қилинади ва иншааллоҳ ўқиган намози ва қилган дуоси баракотидан ўзи учун хайрли бўлганига муваффақ қилинади.

Тўртинчи одоб: Фарздан бошқа икки ракаат намоз ўқиш

Истихора қилувчи фарздан бошқа икки ракаат намоз ўқиши керак. Бу ҳақида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар:

إِذَا هَمَّ أَحَدُكُمْ بِالأَمْرِ فَلْيَرْكَعْ رَكْعَتَيْنِ مِنْ غَيْرِ الْفَرِيضَةِ ثُمَّ لْيَقُلِ

Агар бирортангиз бир иш қилмоқчи бўлса, фарздан бошқа икки ракаат намоз ўқисин. Сўнгра айтсинки: ...

Ушбу кўрсатмага кўра истихора дуоси фарздан бошқа икки ракаат намоздан кейин ўқилиши керак. Ушбу икки ракаатни баъзи уламолар "энг камида икки ракаат намоз ўқисин" маъносида айтилган, шунинг учун ҳар икки ракаатида салом бериб икки ракаатдан кўп ўқиса ҳам жоиз бўлади, деганлар.  

Бешинчи одоб: Икки ракаат намоз ортидан дуо қилиш

Икки ракаат намоз ўқигандан сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам таълим берган қуйидаги дуо ўқилади: 

عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يُعَلِّمُنَا الاِسْتِخَارَةَ فِى الأُمُورِ كُلِّهَا كَمَا يُعَلِّمُنَا السُّورَةَ مِنَ الْقُرْآنِ يَقُولُ « إِذَا هَمَّ أَحَدُكُمْ بِالأَمْرِ فَلْيَرْكَعْ رَكْعَتَيْنِ مِنْ غَيْرِ الْفَرِيضَةِ ثُمَّ لْيَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّى أَسْتَخِيرُكَ بِعِلْمِكَ وَأَسْتَقْدِرُكَ بِقُدْرَتِكَ وَأَسْأَلُكَ مِنْ فَضْلِكَ الْعَظِيمِ فَإِنَّكَ تَقْدِرُ وَلاَ أَقْدِرُ وَتَعْلَمُ وَلاَ أَعْلَمُ وَأَنْتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ اللَّهُمَّ إِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الأَمْرَ خَيْرٌ لِى فِى دِينِى وَمَعِيشَتِى وَعَاقِبَةِ أَمْرِى أَوْ قَالَ فِى عَاجِلِ أَمْرِى وَآجِلِهِ فَيَسِّرْهُ لِى ثُمَّ بَارِكْ لِى فِيهِ وَإِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الأَمْرَ شَرٌّ لِى فِى دِينِى وَمَعِيشَتِى وَعَاقِبَةِ أَمْرِى أَوْ قَالَ فِى عَاجِلِ أَمْرِى وَآجِلِهِ فَاصْرِفْهُ عَنِّى وَاصْرِفْنِى عَنْهُ وَاقْدُرْ لِىَ الْخَيْرَ حَيْثُ كَانَ ثُمَّ أَرْضِنِى بِهِ قَالَ وَيُسَمِّى حَاجَتَهُ ».رواه الترمذي

Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизларга барча ишларда истихорани Қуръондан бир сура ўргатгандек ўргатар эдилар. Айтардиларки: агар бирортангиз бир иш қилмоқчи бўлса, фарздан бошқа икки ракаат намоз ўқисин. Сўнгра айтсинки: эй Аллоҳим, (барча нарсаларни фақат)Сен билганинг учун яхшиликни Сендан сўрайман, (барча нарсаларга фақат) Сен қодир бўлганинг учун қодирликни Сендан сўрайман. Сенинг улуғ фазлингдан сўрайман. Сен қодирсан мен қодир эмасман, Сен биласан мен билмайман, ғайбларни билувчи Сенсан. Эй Аллоҳим, ушбу ишни динимда, ҳаётимда ва ишимнинг натижасида, ёки у зот алайҳиссалом: " ишимнинг ҳозирида ва келажагида" дедилар,  мен учун хайрли деб билсанг, уни менга муяссар қилгин сўнгра унда менга барака бергин. Агар ушбу ишни динимда, ҳаётимда ва ишимнинг натижасида, ёки у зот алайҳиссалом: "ишимнинг ҳозирида ва келажагида" дедилар,  мен учун ёмон деб билсанг, уни мендан, мени ундан қайтаргин, қаерда бўлса ҳам менга яхшиликни тақдир қилгин, сўнгра у билан мени қониқтиргин. У зот алаҳиссалом: (кейин) ҳожатини айтади, дедилар.  Термизий ривояти.      

Ушбу ҳадисда баён қилинган дуони ёд олиб унинг маъноларини англаб дуо қилишга уриниш зарур. Аммо ёд олмаган киши китобга қараб ёки уни ёзиб олиб ўқиши ҳам жоиз ҳисобланади. Энг муҳими истихора Аллоҳ таолога дуо қилиш эканини, дуонинг энг муҳим одобларидан бири эса рағбат билан астойдил сўраш эканини унутмаслик зарур. Шунинг учун истихора қилувчи ўзининг ожизу бечоралигини, Роббисининг раҳматига доимо муҳтож эканини изҳор қилиб истихора дуосини ўқиши керак.

  Олтинчи одоб: Туш кўришни шарт деб билмаслик

Истихора қилувчи ўзига тушида бирор ишора бўлишини шарт деб билмаслиги керак. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тушида унга билдирилади, демаганлар, балки намоз ўқиб дуо қилишни таълим берганлар. Шунинг учун истихорадан сўнг туш кўришни кутмасдан сўраган ишига уриниши керак.

Еттинчи одоб: Истихорадан сўнг ишга киришиш

Истихорадан сўнг мазкур ишларнинг қайси бирини Аллоҳ таоло қулай қилиб қўйгани тафаккур қилиб кўрилади сўнгра бу ишни яхши биладиганларнинг маслаҳатларини олиб ишга киришилади. Агар енгил ва осон бўлса хайрлиси шу бўлади, бордию ундай бўлмаса хайрлиси бошқасида бўлади.  Бу эса қилинган истихоранинг самараси ҳисобланади.

Аллоҳ таолога ҳамду санолар, пайғамбаримиз Муҳаммад мустафога салавот ва саломлар бўлсин.

Абдулқодир Абдур Раҳим

Жобир ибн Абдуллоҳдан (розияллоҳу анҳумо) ривоят қилинади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бизга барча ишларда истихорани худди Қуръондан бирор сура ўргатганлари каби ўргатардилар. У зот (алайҳиссалом) айтардилар: “Бирортангиз бир ишни қилмоқчи бўлса, икки ракат фарздан бошқа (нафл) намоз ўқисин. Сўнг бундай десин: “Ё Аллоҳ! Мен Сенинг илминг билан Сендан истихора этаман – яхшиликни сўрайман. Сенинг қудратинг билан Сендан қодирлик истайман. Буюк фазлингдан (ато этишингни) сўрайман. Сен куч-қудрат эгасисан, мен ундай эмасман. Сен (ҳамма нарсани) билувчисан, мен билмайман. Сен ғайбларнинг ҳам жуда яхши билимдонисан. Ё Аллоҳ! Агар мана шу ишни (ҳожатини айтади) мен учун динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида яхши деб билсанг, уни менга тақдир қил ва осон қил. Сўнг уни менга баракотли этгин. Агар бу ишни мен учун динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида ёмон деб билсанг, уни мендан, мени ундан узоқлаштир. Қаерда бўлса ҳам, менга яхшиликни насиб эт ва мени бу яхшилик билан хушнуд қил” (Имом Бухорий).

 Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бир ишга қадам қўйиб, унинг оқибати яхши ёки ёмон, фойда ёки зарар эканлигини билмай, иккиланиб қолган кишини ушбу муборак дуони қилишга буюрдилар. Ислом мусулмонларни жоҳилият давридаги уйланиш, сафар, олди-сотди ва шу каби ишларга киришган одам амал қиладиган қуш учириб ёки камон ўқлари билан фол очиш каби хурофий ишлардан қайтариб, ўрнига ушбу муборак дуони жорий этди. Аллоҳ таоло бу билан бандаларини яхши ишларга ва икки дунё саодатига олиб боргувчи йўлни кўрсатди.

 Ушбу дуода Аллоҳ таолонинг борлиги, беқиёс илм, чексиз қудрат, ирода каби комил сифатлар соҳиби экани ҳамда банда барча ишларни Унга топшириб, Ундан ёрдам сўраб, Унинг Ўзига таваккал қилиши ва ўзининг заифлигини тан олиб, куч-қудратни фақатгина У Зот ато этишига қатъий ишониши кераклиги баён қилинган.

 “Истихора” Аллоҳга таваккал қилиб, Унга ўзни топширишдир. Бу даражага етмаган одам имон лаззатини билмайди.

 Парвардигорининг ҳамма нарсани қамраб олувчи илми билан Ундан яхшилик талаб қилган ва Унинг фазлидан умидвор бўлиб сўраган киши асло пушаймон бўлмайди.

 Жобирнинг (розияллоҳу анҳу) “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бизга барча ишларда истихорани худди Қуръондан бирор сура ўргатганлари каби ўргатардилар”, деган сўзларидан у зотнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ушбу дуога қаттиқ аҳамият берганлари, унга риоя этишга катта эътибор қаратганлари тушунилади.

 “Бирортангиз бир ишни қилмоқчи бўлса”, деган сўзлари эса, сафарга чиқиш, уйланиш каби ишларнинг оқибати қандай бўлишини билмаса, деганидир. Аммо фарз амалларни бажаришда, ҳаром амалларни тарк этишда истихора қилинмайди.

 “Фарздан бошқа икки ракат намоз ўқисин”. Яъни, икки ракат нафл намози ўқисин. Зеро, намоз яхшилик эшикларини очгувчи калит, инсон талабининг қабул этилиши ва мақсади рўёбга чиқарилишининг асосий омилидир.

 Истихора намозида қироат килиш учун Қуръондан муайян бир оят ёки сура тайин этилган эмас. Шунинг учун истихора қилувчи киши ўзи ёд олган сураларни ўқиши мумкин.

 “Сўнг бундай десин”, деган сўзлардан дуони намоздан кейин, яъни салом бергандан кейин ўқилиши кераклиги тушунилади. Қўл кўтариб дуо қилиш ижобат сабабларидан бўлгани учун, икки қўлини кўтарган ҳолда дуо қилиш янада яхшироқдир.

Истихора дуосини ёд билмаган киши уни китобдан қараб ўқиши ҳам мумкин. Аммо дуо қилаётган чоғида диққатини жамлаб, дуонинг маъносини англаган ҳолда Аллоҳ таолога ёлвориши, сидқидилдан сўраши керак. Дуони ёд билмаган, китоби ҳам бўлмаган киши, истихора қилиши зарур бўлиб қолса, икки ракат намоз ўқиб, яхшилик талаби маъносидаги дуолардан билганича қилса ҳам жоиз бўлаверади.

 “Ё Аллоҳ! Мен Сенинг илминг билан Сендан истихора этаман – яхшиликни сўрайман”. Яъни, Ё Аллоҳ, Сендан ҳамма нарсани – бўлган, бўлаётган ва ҳали бўлмаган, агар бўлса қандай шаклда бўлишини қамраб олган илминг билан менинг ишларимдан энг хайрли, энг тўғрисини ихтиёр этишингни сўрайман.

 “Буюк фазлингдан (ато этишингни) сўрайман”. Яъни: Ё Аллоҳ, Сен мени Ўз фазлинг билан ёрлақаб, неъматларинг билан икром этишингни сўрайман. Ўзинг инъом этувчи, фазлу карам соҳиби, Ягона, Маъбуди барҳақсан!

 “Сен куч-қудрат эгасисан, мен ундай эмасман. Сен (ҳамма нарсани) билувчисан, мен билмайман. Сен ғайбларнинг билимдонисан” деган сўзларида Аллоҳ таолонинг ҳамма нарсага қодир эканига, еру осмондаги бирор нарса Унинг илмидан четда қолмаслигига имон келтириш ва банданинг заифлиги, Аллоҳга муҳтож эканини эътироф этиш мавжуддир.

 “Ё Аллоҳ! Агар мана шу иш...” деган сўзларидаги “иш”дан мақсад киши киришмоқчи бўлган ишидир. Шунинг учун у қилмоқчи бўлган ишини – уйланишми, олди-сотдими, сафарми – нима бўлса ҳам ўз номи билан зикр қилади.

 “Агар ... деб билсанг...” сўзлари банда ўз ишларининг оқибатини билмаслигига, Аллоҳ таолонинг илми эса, ҳамма нарсани қамраб олувчи эканига далолат қилади.

 “... мен учун динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида яхши деб билсанг...” Энг биринчи динни зикр қилдилар. Зеро, дин соғлом бўлса, ҳамиша яхшилик мавжуддир, агар динга халал етгудек бўлса, бундай ишда яхшилик йўқ.

 “Уни менга тақдир қил ва осон қил”. Яъни, шу ишни менга тақдир айлаб, муяссар қил.

 “Сўнг уни менга баракотли этгин” деган сўзларида “Бу ишни мен учун бардавом айлаб, зиёда қилгин”, деган маъно бор. Чунки баракот неъматнинг давомли бўлиши ва униб-ўсишидадир.

 “Агар бу ишни мен учун динимда, ҳаётимда ва ишимнинг оқибатида ёмон деб билсанг...” деган сўзлардан дуонинг охиригача бўлган жумлаларда, бундай ҳолда ўша ишдан унинг кўнглини четга буриб қўйиш, ўзи билан бу ишнинг ўртасини узоқлаштиришини ва бу иш амалга ошиши ёки амалга ошмаслигида нима қисмат этилган бўлса, ана ўша нарсага рози бўлишни насиб этишини Аллоҳдан сўраш кераклиги тушунилади.

 Шу ўринда бир мулоҳаза – истихора ҳақида суннатда келмаган бир тушунча бор: «Ухлашдан олдин икки ракат намоз ўқиб, истихора дуосини ўқигандан сўнг ухласин. Қилмоқчи бўлган ишининг хайрлими ёки йўқлиги тушида аён бўлади, шу тушига қараб амал қилади». Бу нотўғри тушунчадир. Чунки истихора ҳақидаги ҳадисда туш тўғрисида ҳеч қандай гап йўқ. Асли йўқ нарсага амал қилинмайди.

Тошкент ислом институти ўқитувчиси

Муҳаммадзафар АҲМАДЖОНОВ тайёрла

Абу Ҳанифа (Нуъмон ибн Собит ал-Куфий) раҳимаҳуллоҳнинг зеҳн – заковат ва фаҳм – фаросатлари, юксак фазилатлари борасида ўнлаб китоблар ёзилган.

У зотнинг ўта аниқ ва теран фикрлари кўп олимларни ҳам ожиз қолдирган. Ҳатто баъзи мухолифлари ҳам ўзи билан учрашгандан сўнг у кишининг ҳақиқатда Худо берган кучли ақл эгаси эканини эътироф этиб, у ҳақида илиқ фикрлар билдирган. Гапимизнинг исботи ўлароқ қуйида у зотнинг ҳаётларида бўлиб ўт ган ибратли бир воқеани зикр қиламиз:

Куфа шаҳрида обрўли, атрофидагиларга гапи ўтадиган бир адашган кимса бор эди. У ўзича одамларга Усмон ибн Аффон (розияллоҳу анҳу) ислом келишидан олдин яҳудий эди. Ислом келгач ҳам мусулмон бўлмай, яҳудийлигича қолган деган бўлмағур бир даъво қила бошлади...

Ушбу машъум хабар Абу Ҳанифани ҳам четлаб ўтмади. У гапни эшитгач Абу Ҳанифа ҳалиги одамнинг уйига борди ва: “Бир дўстимга қизингизни  қўлини сўраб, совчи бўлиб келдим, деди”.

Ҳалиги киши: “Хуш келибсиз тақсир, бош устига... Сиздек зотга рад жавоби берилмайди эй Абу ҳанифа! Қизимни – ку  албатта бераман,  лекин куёв бўлмиш ким экан ўзи?”, деди.

Абу Ҳанифа: “Қўни-қўшни, маҳалла-кўй орасида обрў-эътибор ли, бой-бадавлат бир киши... Қўли очиқ, ўта сахийки... Ўзлари Аллоҳ азза ва жалланинг каломини ёд олган қори... Туни билан намоз ўқий ди... Худодан қўрққанидан кўз ёши тинмайди...”, деб куёвнинг фази латларини санаб кетган эдилар ҳалиги киши: “Субҳоналлоҳ,  эй Абу Ҳанифа, кифоя. Бундай сифатли йигит Амирул-муъмининнинг қизига куёв бўлишга ҳам лойиқ”, деди.

Шунда Абу Ҳанифа: “Лекин, унда сиз билиб қўйишингиз керак бўлган  бир хислат (айб) бор”, дедилар. У киши ҳайрон бўлиб:“Нима экан у?!”, деди.

Абу Ҳанифа: “У яҳудий”, деди.

Ҳалиги киши сесканиб кетди ва: “Яҳудий?! Ҳали сиз мендан ўз қизимни яҳудийга беришимни истайсизсизми? Худо ҳаққи, дунёдаги барча яхши хислатларни ўзида мужассам қилган бўлса ҳам унга бер майман”, деди. Шунда Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ асосий мақсадга ўтиб:

“Ўзинг  битта қизингни ҳам яҳудийга беришга кўнмайсан ва қаттиқ инкор қиласан-а? Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васал лам гулдек икки қизларини яҳудийга берган деб даъво ҳам қила сан! Сен бу гапинг билан Расулуллоҳ Соллаллоҳу алайҳи васаллам нинг икки қизларига уйланиб, “Зун-нуройн” яъни, “икки нур соҳиби” деган лақабга сазовор бўлган ҳамда Усмонга никоҳлаб берган  иккинчи қизлари ҳам вафот этгач, Расулуллоҳ Соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Усмонни уйлантириб қўйинглар. Агар яна қизим бўлга нида эди, албатта, уни ҳам Усмонга берган бўлардим”, деган ва тириклигидаёқ жаннат башорати берилган, қолаверса, 12 йилдан зиёд мўминларнинг амири – Амирул муъминин бўлган зотни яҳудий эди демоқчимисан?”, дедилар. Шунда ҳалиги одам қалтирай бошлади ва адашганини англаб: “Астағфируллоҳ, тавба қилдим. Эй Аллоҳ, бу қилган бўҳтонимни Ўзинг кечир”, дея тавба қила бошлади.

Воқеани ўқигач ўзингиз ҳам юқоридаги фикрларнинг барчаси ҳақ эканига амин бўлгандирсиз. Дарҳақиқат, Имом Моликнинг: “Абу Ҳанифа мободо масжиддаги устунни тилла дейдиган бўлса, сўзсиз унга далил келтириб беради ва у тилла бўлиб чиқади ҳам”, деган сўзида ҳеч бир муболаға йўқ. Бундай ажойиб услуб кимнинг хаёлига келади дейсиз. Урмай-сўкмай адашган бир кимсани гўзал  услуб ила тўғри йўлга солиб қўйдилар. Аллоҳ таоло заковатли мазҳаббошимиз ни Ўз раҳматига олиб, жаннатдаги даражаларини юқори айласин. Aмин...

Аъзамов Баҳодир

Умавий халифаларнинг саккизинчиси Умар ибн Абдул Азиз раҳматуллоҳи алайҳ Иёс ибн Муовия раҳматуллоҳи алайҳни Басрага қози этиб таъйинламоқчи бўлганида, дастлаб у киши хоҳламаган.

Қози бўлмаслик учун турли баҳоналарни қилиб кўрган. Халифа ҳам ўта фаросатли зот бўлгани учун юртимга адолатли, ҳақдан тоймайдиган кишини қози қилмасам, кўнглим хотиржам бўлмайди деб, сўзида қаттиқ туриб олиб, охири уни қози этиб таъйинлаган. Ҳа, ҳақиқатда Халифа ҳазратлари адашмаган экан. Халқ у киши танлаган қозидан мамнун эди. У бу соҳада етук ақл-заковат ва ноёб иқтидор эгаси экан, ўта чигал масалаларни ақл бовар қилмас услублар билан еча бошлади. Улардан бири қуйидагича бўлган:
Икки киши унинг олдига бир ишнинг ҳукмини чиқариб беринг, деб келишди. Бири: “Мен бунга омонат қўйгандим. Энди қайтаришини сўрасам, тан олмаяпти”, деди. Шунда қози айбланувчидан бу ҳақда сўради. Айбланувчи ҳеч нарсани тан олмасдан: “Агар даъвогарнинг ҳужжати бўлса, олиб келсин. Бўлмаса, мана мен қасам ичаман”, деди.
(Шариат бўйича бундай ҳолларда даъвогар даъвоси ҳақ эканига ҳужжат – хат ёки тирик гувоҳлар – келтириши керак. Келтира олмаса, қози айбланувчидан Аллоҳ номи билан қасам ичишини талаб қилади. Қасам ичса, унинг сўзи тўғри экани тасдиқланиб, даъвогар ёлғончи экани маълум бўлади. Агар қасам ичишдан бош тортса, аксинча, даъвогар ҳақ экани ва айбланувчи ёлғон инкор этаётгани аниқ бўлади).
Қози бу маккор айбланувчига қасам ичказса, ёлғондан қасам ичиб, даъвогарнинг мулкини еб кетишидан қўрқди-да, даъвогарга қараб: “Бу кишига омонатни қаерда берган эдинг?”, деб сўради. Даъвогар: “Фалон ерда”, деди. Қози: “У ерда бирор нарса бормиди?”, деб сўради. Даъвогар: “Бир катта дарахт бор эди. Унинг остида ўтириб, соясида бирга овқатланганмиз. Қайтиш олдидан унга ўша нарсамни бергандим”, деди. Қози: “Сен ҳозир ўша дарахтнинг ёнига бор. Ўша дарахт ўша нарсангни қаерга қўйганингни ва нима қилганингни ёдинга солса, ажабмас. Кейин ёнимга қайтиб келиб, менга айтасан”, деди.
Даъвогар ўша жойга жўнаб кетгач, қози айбланувчига: “Сен шеригинг келгунича шу ерда ўтириб тур”, деди.
Сўнг қози ҳузурига мурожаат қилиб келган бошқаларга юзланди ва ҳалиги кишини кўз қири билан кузатиб, наригиларни ишларини кўриб чиқа бошлади. Ҳалиги одам анча босилиб, хотиржам бўлиб, ўтган ишларни бироз унутгандай бўлиб турганда, қози дабдурустдан: “Нима дейсан, шеригинг ўша жойга етиб бордими-кан?”, деб савол берди. У ўйламай: “Йўғ-э, нима деяпсиз, у ер бу жойдан анча узоқ”, деб юборди. Шунда қози: “Ҳой бадбахт, ҳали сен молни олган жойингни билиб туриб, омонатни инкор қиляпсанми?! Худо ҳаққи, сен хоин экансан”, деди. Сўнг ҳалиги одам даҳшатга тушиб, қўлтиғидан тарвузи тушиб, қотиб қолди ва хиёнатига иқрор бўлди. Қози уни шериги келгунича қамаб қўйди. Шериги келгач, унга омонатини қайтариб беришга буюрди...

Баҳодир Баҳромжон ўғли