Имом Зуфар ибн Ҳузайл роҳимаҳуллоҳ йирик фақиҳ, муҳаддис, Имом Аъзам раҳматуллоҳи алайҳи шогирдларининг энг пешволаридан бири эди. У зот ҳижрий 110-йилда Исфаҳоннинг Бозаон номли қишлоғида таваллуд топганлар.

Уламолар Имом Зуфар роҳимаҳуллоҳни дунёда ўтган инсонларнинг энг буюк ақл соҳибларидан бири эканликларини таъкидлаганлар. Масалаларни ўзаро қиёслаш, улардан ҳукм олиш бўйича у зотга тенглашадиган одам деярли бўлмаган. Шунингдек, у зотда мунозара қуввати ҳам жуда кучли эди. Бу борада Ҳасан ибн Зиёд айтадилар: “Ким Имом Зуфар билан мунозара қилса, ўша одамга раҳмим келади”. Имом Зуфарнинг ўзлари айтадилар: “Мен бирор ким билан мунозара қилсам, у: “Мен хато қилдим”, дегунича мунозара қилмайман, балки жинни бўлиб қолгунича мунозара қиламан” “Қандай жинни бўлади ?”, дейишди. “Ҳеч ким нақл қилмаган гапларни айтишгача боради”, деди”. Яъни, аввалги улуғлар – саҳобалар, тобеинлар ва бошқа улуғлар айтмаган гапларни айтди, деб ҳаммага кулги бўлади. Имом Зуфар роҳимаҳуллоҳ шу даражада мунозара қилгани учун ўзи билан мунозара қилмасликларини таъкидлар экан.

Таъкидлаш лозимки, Имом Зуфар роҳимаҳуллоҳ устозининг бошқа шогирдлари Имом Абу Юсуф, Имом Муҳаммад каби машҳур бўлмаган бўлсалар-да, бироқ илмда, тақвода улардан ҳеч ҳам қолишмайдиган зот бўлганлар. Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи шогирдларига бир масъалани ташлаб, улар ўртасида мунозаралар ўтказар эди. Хусусан, Имом Зуфар ва Имом Абу Юсуф ўрталаридаги мунозара жуда ҳам қизғин бўлиб, баъзида Имом Зуфар, баъзида Имом Абу Юсуф ютиб чиқар эди. Имом Зуфар роҳимаҳуллоҳ гапга уста бўлиб, Абу Юсуф мағлуб бўлиб, изтиробга тушиб турганида: “Қаёққа қочасиз ?! Бу – очиқ эшиклар, хоҳлаганингизни танланг”, дер экан.

Имом Абу Юсуф ва Имом Зуфар Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ шогирдларининг пешқадамлари эдилар. Бу ҳақда Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи айтадилар: “Шогирдларимдан ўттиз олти нафари ҳақида айтаман: улардан йигирма саккиз нафари қози бўлишга ҳақли, яна олти нафари фатво бериш даражасига етган. Уларнинг орасида Абу Юсуф  билан Зуфар қозиларга ва муфтийларга адаб бериши мумкин”.

Исмоил ибн Ҳаммоддан қилинган бошқа бир ривоятда айтиладики: “Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳининг энг катта ўн нафар шогирди бор эди. Улар: Абу Юсуф, Зуфар, Асад ибн Умар, Офия Авдий, Довуд Тоий, Абу Абдуллоҳ Қосим ал-Масъудий, Али ибн Мусаҳҳар, Яҳё ибн Закарийё ҳамда Али Анзийнинг икки ўғли – Ҳиббон ва Мандалдир. Лекин, улар орасида Абу Юсуф ва Зуфар кабиси йўқ эди”.

Имом Абу Юсуф ва Имом Зуфар роҳимаҳуллоҳлар мана шундай етук зот бўлганлар. Китобларда улардан қайси бири фазилатлироқ, олимроқ экани борасида турли фикр-мулоҳазалар келган.

Муҳаммад ибн Ҳасан айтади: “Абу Юсуф ва Имом Зуфар мунозара қилаётганларига гувоҳ бўлдим. Абу Юсуф Абу Ҳанифадан ва бошқа хабарлардан кўп ривоят келтириб Имом Зуфардан ғолиб келар, навбат қиёсга келганида эса Имом Зуфар у зотни ютиб чиқар эди”.

Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи вафотидан сўнг, Имом Зуфар роҳимаҳуллоҳ у зотнинг илм мажлисини давом эттирадилар. Ана шу йиллари Кўфадаги деярли барча толиби илмлар Имом Зуфарнинг ҳалқасига тўпланади. Холид ибн Сабиҳ имом Зуфар роҳимаҳуллоҳнинг илм ҳалқасини сифатлаб айтади: “Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳининг олдига кўчмоқчи бўлдим. Йўлда у зотнинг вафотларини эшитдим. Кўфа шаҳрига етгач, илм мажлисларига кирдим. Кўп инсонлар Имом Зуфар роҳимаҳуллоҳнинг  илм мажлисида эди, Абу Юсуф роҳимаҳуллоҳнинг ҳузурида эса икки ёки уч киши бор эди холос”. Кейинчалик эса, Аллоҳнинг раҳмати билан Имом Абу Юсуф роҳимаҳуллоҳнинг шаъни улуғ бўлиб, у зотнинг ҳалқасига ҳам кўплаб инсонлар йиғилади.

Ҳаммод ибн Абу Ҳанифа айтадилар: “Бир куни Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳининг ўнг тарафида Абу Юсуф, чап тарафида Имом Зуфар бир масъала борасида мунозара қилаётганларини кўрдим. Абу Юсуф бирор гап айтса, Зуфар уни йўққа чиқарарди, Аксинча, Зуфар бирор гап айтса, Абу Юсуф йўққа чиқарар эди. Бу ҳолат пешин вақтигача давом этди. Пешин намози учун муаззин азон айтган пайт Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи қўлларини кўтардилар ва Зуфарнинг сонларига уриб дедилар: “Сен унда Абу Юсуф бўлган шаҳарнинг раислигидан умид қилмагин!” ва Абу Юсуф фойдасига ҳукм қилдилар”.

Шаддод ибн Ҳаким айтди: “Асад ибн Амрдан сўрадим: “Абу Юсуф фақиҳроқми ёки Зуфарми?”, “Зуфар тақводорроқ”, деди. “Мен сиздан фиқҳни сўрадим”, деганимда айтдики: “Эй Шаддод ! Инсон тақво билан камолотга эришади”.

Шунингдек, кўп уламолар бу иккала имомни “чопиб кетаётган икки чопқир тулпор”га ўхшатганлар. Бу билан иккалалари тенг, баробар эканликларини ифода этганлар.

Юқоридаги каби фикрлар жуда кўп билдирилган, бироқ икки имомнинг бир-бирига бўлган ҳурмат-эҳтироми чексиз бўлган. Имом Зуфар Басрага борганларида одамлар у зотнинг ҳузурига келиб, турли саволлар берадилар. Имом Зуфар уларнинг барча саволларига гўзал жавоб берганида улар бундан жуда ажабланиб: “Биз Зуфар каби фақиҳни кўрмаганмиз, у энг олим инсон экан”, деганларида у зот айтди: “Мени кўриб шу даражада ажабланяпсиз, агар Абу Юсуфни кўрсанггиз нима бўларкин?!”

Имом Зуфардаги инсофга, ҳурмат-эҳтиромга қаранг! Аҳли илм-уламолар бир-бири билан қандай мунособатда бўлиш кераклигини Имом Зуфар мукаммал ҳолатда кўрсатиб бердилар. Айниқса, бугунги кунда фаолият олиб бораётган аҳли илмлар ўртасида ҳам айнан шундай аҳиллик, ўзаро қўллаб қувватлаш, эътироф ва устунликни тан олишни янада тараққий эттириш муҳим бўлиб турибди. Шунингдек, улар имом Зуфар, Имом Абу Юсуф роҳимаҳуллоҳларнинг бу каби самимиятларидан ўрнак олсалар янада манфаатли ва мақсадга мувофиқ бўларди. Боиси, у зотлар илм, тақвода ҳар қандай юқори даражага чиқмасинлар, бир-бирларига бўлган ҳурмат-эҳтироми бағоят юксак даражада бўлган. Агар бир масъалада мунозара қилсалар, холис, инсоф ила мунозара қилганлар, хато қилган бўлсалар, хатоларига иқрор бўлишга қодир бўлганлар. Чунки, уларнинг асл мақсади илмни юзага чиқариш эди. Аллоҳ таоло улардан рози бўлсин!

ТИИ 4- курс талабаси Муҳаммадризо Тожибоев

Италиянинг «Askanews» ахборот агентлигида шу йил 16 - 20 май кунлари Тошкент, Самарқанд ва Бухоро шаҳарларида ўтказилган «Декларациялар мулоқоти» халқаро форумига бағишланган ахборот материали эълон қилинди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА мухбири.
Унда Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан 2018 йилда БМТ Бош ассамблеяси томонидан қабул қилинган «Маърифат ва диний бағрикенглик» махсус резолюциясида мустаҳкамлаб қўйилган қоидалар республикада ҳаётга изчил тадбиқ этилаётгани, Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари соҳасидаги Миллий стратегия мақсадларига эришиш йўлида илдам қадамлар ташланаётгани қайд этилган.

2019 йилда биринчи марта Тошкентда ташкил этилган «Декларациялар мулоқоти» халқаро форуми бугун жаҳон ҳамжамиятига ўзбек халқининг бой маданий, тарихий, илмий ва маънавий мероси, шунингдек, Ўзбекистоннинг сиёсий-ҳуқуқий, динлараро тотувлик ва диний бағрикенгликни таъминлаш, жамиятда дўстлик ва ўзаро тушуниш муҳитини қўллаб-қувватлаш борасидаги тажрибаси билан танишиш имкониятини берувчи муҳим платформага айланди.

Мақолада таъкидланганидек, ушбу форум 2019 йилда бўлгани каби Европа, Осиё, Яқин Шарқ, Африка ва АҚШдан таниқли диний уламолар, илоҳиётчилар, ҳуқуқшунослар, давлат ва жамоат арбобларини бир жойга тўплади. Ўзбекистон томонидан турли конфессиялар вакиллари, илоҳиётчилар, диний уламолар, тегишли вазирлик ва идораларнинг мутахассислари иштирок этди.

Форум 19 май куни Бухоро шаҳрида бўлиб ўтган конференция билан якунланди. Унда форум доирасида ўтказилган илмий-амалий семинарлар якунлари сарҳисоб қилинди, диний ва динлараро эркинликни таъминлаш масалалари бўйича фикр алмашилди ва истиқболдаги ҳамкорлик билан боғлиқ саъй-ҳаракатлар келишиб олинди.

«Халқаро форум якунида «Бухоро декларацияси» қабул қилинди. Ушбу ҳужжат аввал қабул қилинган Марокаш (2016), Жакарта (2017), Потомаке (2018), Пунто-дель-Эсте (2018) ва Макка (2019) декларацияларнинг мантиқий давоми бўлди», деб ёзади «Askanews».

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Аллоҳ таоло инсонни Ўзининг ердаги халифаси бўлишини ирода қилдиб, уни барча маҳлуқотлардан устун қилиб яратди. Унга ақл, имону-эътиқод ато этиб, ўзаро ҳамжиҳатлик, меҳр-шафқат, мурувват ва салоҳият каби сифатлар билан зийнатлади.

Мусулмон одам ҳар-қандай зулм, фитна-фасод, бировни молини ноҳақ йўл билан ейиш ва жонига қасд қилиш каби ботил ишлардан тийилиши лозим. Муқаддас динимиз таълимотининг асоси бўлмиш Қуръони карим ва ҳадиси шарифларнинг аксарида инсоний фазилатларни улуғлашга ва унга амал қилишга чақирилади. Шайтон йўлидан қайтарилади. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: «Эй одамлар! Ер юзидаги нарсалардан ҳалол-покларини енглар ва шайтон изидан эргашманглар, чунки у сизларга очиқ душмандир. Албатта, у сизларни ёмон ва фаҳш ишларга ҳамда Аллоҳга қарши билмаган нарсангизни гапиришингизга буюради» (Бақара, 167, 168).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларида ҳам зулм, зўравонлик ва адоват катта гуноҳ экани таъкидланиб, шундай марҳамат қиладилар: "Эй одамлар, Аллоҳдан қўрқинглар! Аллоҳга қасамки, қайси бир мўмин бошқа бир одамга зулм қилса, қиёмат куни Аллоҳ таоло мазлумга ундан қасос олиб берур". Бошқа ҳадисда эса Расулуллоҳ саллолоҳу алайҳи васаллам: "Биродарингизга ҳоҳ у золим бўлсин, ҳоҳ мазлум бўлсин, ёрдам беринг, дедилар, дедилар. Шунда (саҳобалар): "Мазлумга-ку ёрдам берамиз, золимга ёрдам беришлик қандай бўлади?", деб сўрашганида У зот саллолоҳу алаҳи васаллам: "Уни зулм қилишдан тўхтатиб қолсангиз, шу унга қилган ёрдамингиз бўлади", деб жавоб бердилар.

Демак, юқоридаги таълимотлардан шу нарса маълум бўладики, ўзини мусулмон деб санаган ҳар-бир инсон, ўзгаларга ёмонлик қилишдан, зулму-тажовузкорликдан тийилишга ундайди. Айниқса бугунги кундаги зулмнинг бир кўриниши бўлмиш ижтимоий тармоқлар орқали содир этилаётган ўзгаларнинг шаъни, ор-номуси, иффатига нибатан тажаввуз, ҳақорат ва таҳдид қилишдан тийилиши лозим. Акс ҳолда, қиёмат кунида Роббисининг ҳузурида қилган ҳар-бир зулми учун жавобгар бўлади.

Муҳаммадхонов Муталлибхон

Поп туман "Чинор" жоме масжиди имом-хатиби

— Эрим 10 йил олдин хорижга ишлашга кетган, аммо шунча вақтдан бери унинг тирик, ё ўлик эканлиги номаълум. Рўзғорда қийинчиликлар кўраётганим, фарзандларим билан муҳтожликда яшаётганим учун қариндошларим мени бир эркакка турмушга беришмоқчи. Лекин эрим талоғимни бермаган, у билан ажрашмаганман. Бундай ҳолатда нима қилишим керак?

— Бедарак йўқолган кишининг аёли ҳақида Ҳанафий мазҳаби уламолари қаттиқ шартлар айтишган. Ҳозирги кунда айрим уламолар агар эр мутлақо бедарак йўқолса ва барча излаш воситалари билан ҳам аниқлаш имкони бўлмаса, орада тўрт йил ўтган бўлса, икки тараф қариндошлари, маҳалла вакиллари ва имом иштирокида аёлнинг аризаси кўрилиб, никоҳ бузилгани эълон қилинади. Сўнг аёл идда ўтириб, иддаси чиққандан кейин янги эрга никоҳланса бўлади, дейишган.

— Аёл киши қачон ва қандай ҳолатда эридан талоқ сўраши мумкин? Ўзини ўзи ҳам талоқ қилса бўлади, деб эшитдим. Шунга аниқлик киритиб берсангиз.

— Хотин киши эрини ёқтирмаса ёки эри унга ёмон муносабатда бўлса, эридан талоқ қилишини сўраши мумкин. Бу динимизда хулуъ дейилади. Хулуъ – хотиннинг эрига пул таклиф қилиш ёки маҳрдан бир қисмини қайтариб бериш эвазига талоқ сўрашидир.

Аллоҳ таолонинг: “Агар уларнинг Аллоҳ буйруқларини бажара олмасликларидан қўрқсангиз (эридан талоқ олиш ниятида) эваз беришида (ва эрнинг шу эвазни олишида) эр-хотин учун гуноҳ йўқ” (Бақара сураси, 229-оят), деган сўзи хулуъ мумкин эканига далилдир.

Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Айтди: “Собит ибн Қайс ибн Шамоснинг хотини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг олдиларига келди ва: “Ё Расулуллоҳ, мен унинг хулқи ва динидан нолимайман. Лекин Исломдаги ношукрлигини ёмон кўраман”, деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Унга боғини қайтариб берасанми?” дедилар. У аёл: “Ҳа”, деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Собитга: “Боғни қабул эт ва уни бир талоқ қил”, дедилар” (Имом Бухорий ривояти).

Бундай ҳолатларда хотин эридан талоқ талаб қилиши мумкин. Бу Ислом динининг адолатини, аёл ва эркакка ўз ҳақ-ҳуқуқларини беришдаги қийматини кўрсатади.

Шариат ўлчовида ақлга сиғадиган сабаб бўлмаса, хотиннинг эридан талоқ сўрашига рухсат берилмайди. Бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Бирон сабабсиз эридан талоғини сўраган аёлга жаннатнинг ҳиди (ҳам) ҳаром”, деган сўзлари келтирилган (Имом Абу Довуд ривояти).

Агар эр аёлига “ихтиёринг ўзингда” ёки “талоғинг қўлингда”, деса, аёл киши ўзини талоқ қилиши мумкин. Бунинг тафсилотини бу соҳада мутахассис бўлган аҳли илмдан билиб олиш керак бўлади.