كُتِبَ عَلَيۡكُمۡ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ إِن تَرَكَ خَيۡرًا ٱلۡوَصِيَّةُ لِلۡوَٰلِدَيۡنِ وَٱلۡأَقۡرَبِينَ بِٱلۡمَعۡرُوفِۖ حَقًّا عَلَى ٱلۡمُتَّقِينَ١٨٠
180. Бировингизга ўлим келганида мол-дунё қолдираётган бўлса, ота-онасига ва қариндошларига муносиб равишда васият этиш сизларга битилди. Бу тақводорлар зиммасидаги бурчдир.
Бу васият мерос оятлари тушишидан олдин ҳукмда эди. Нисо сурасининг 7-12-оятларидаги мерос ҳукмлари нозил бўлгач, Бақара сурасининг ушбу 180-ояти ҳукми бекор бўлиб, истеҳбоб даражасига тушди, шунда ҳам вориси бўлмаса. Аммо халқ билан муомаласи бор кишига муомалани соф қилиб кетиш учун васият этиш ҳар ҳолда фарздир.
"Васият" луғатда "етказиш, улаш, тайин қилиш, амр этиш" маъноларини билдиради. Одатда у "молни фалончига васият қилдим" каби ибораларда ишлатилади. Фақиҳлар истилоҳида эса ўлимдан кейинги ҳолатга боғлиқ нарсани холис яхшилик учун мулк қилиб бериш "васият" дейилади. Яъни, бу – шариатда ўлимдан кейин қўшимча ҳақ сифатида садақа тайин қилишдир. Исломнинг илк даврида ота-она ва яқин қариндошлар фойдасига васият қилиш вожиб эди. Қуръони каримнинг мазкур мерос оятлари тушиши билан бу нарсалар насх (бекор) бўлиб, қолган молни оят асосида меросхўрлар ўртасида тақсим қилиш жорий этилган. Васият қилиш мандуб бўлиб, фақат молнинг учдан бирига ўтади. Васият фақат уни қилган кишининг вафотидан кейингина амалга оширилади. Васият ёзиб қўйиш билан хайрли экани ҳадисларда келган. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: "Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Бир эркак ёки аёл киши олтмиш йил Аллоҳ тоатида бўлади. Сўнг уларга ўлим келиб, зарарли васият қилишади-да, дўзахга маҳкум бўлишади", дедилар ва Нисо сурасининг 13-14-оятларини ўқидилар" (Абу Довуд, Термизий ривояти).
فَمَنۢ بَدَّلَهُۥ بَعۡدَ مَا سَمِعَهُۥ فَإِنَّمَآ إِثۡمُهُۥ عَلَى ٱلَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُۥٓۚ إِنَّ ٱللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٞ١٨١
181. Ким буни эшитганидан кейин ўзгартирса, гуноҳи ўзига бўлур. Аллоҳ албатта эшитувчи ва билувчидир.
Васият шариатга мувофиқ бўлса, уни ўзгартириш гуноҳ бўлади. Аммо бир инсон васиятида бир томонга оғса ёки ғалат ё нотўғри васият қилса, ёхуд шариатга хилоф васият қилган бўлса, бу ҳолда ҳар икки томонга шаръий маслаҳат бериб, ислоҳ қилиб қўйилса, бу ўзгартиришга кирмайди, ислоҳ қилувчи гуноҳкор ҳам бўлмайди. Ривоят қилишларича, ким ворисининг (меросхўрининг) меросини олиб қочса (яъни, меросдан маҳрум қилса), Аллоҳ қиёмат куни унинг жаннатдаги меросини узиб қўяди. Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Маккадалигимда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам мени кўргани келдилар. У зот мен ҳижрат қилиб чиқиб кетган ерда ўлишимни истамаётган эдилар... Шунда мен: «Эй Аллоҳнинг Расули, молимнинг ҳаммасини васият қилайми?» дедим. «Йўқ», дедилар. «Унда тенг ярмини-чи?» дедим. «Йўқ», дедилар. «Учдан бирини-чи?» дедим. «Учдан бир. Учдан бири ҳам кўп, чунки меросхўрларингни бой ҳолида ташлаб кетишинг уларни одамларнинг қўлидаги нарсаларни тиланадиган боқиманда қилиб ташлаб кетишингдан яхшироқдир. Сен нима нафақа қилсанг ҳам, у албатта садақадир. Ҳатто аёлингнинг оғзига тутган луқманг ҳам. Ажаб эмаски, Аллоҳ сени турғизса-да, кейин сен туфайли баъзи одамларни манфаатлантириб, бошқаларига зарар етказса», дедилар» (Бухорий ривояти).
فَمَنۡ خَافَ مِن مُّوصٖ جَنَفًا أَوۡ إِثۡمٗا فَأَصۡلَحَ بَيۡنَهُمۡ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ١٨٢
182. Ким васият қилувчининг оғиши ёки гуноҳ бўлишидан қўрқиб орани ислоҳ қилса, унга гуноҳ йўқдир. Аллоҳ албатта мағфиратли ва раҳмлидир.
Ояти каримадаги "жанафа" сўзи тўғри йўлдан чиқиш, адолатсизлик қилиш маъноларини билдиради. Ушбу оятда васият қилиш чоғида йўл қўйиладиган хато ва камчиликлар ҳақида зикр этилмоқда. Ҳаётда бундай ишлар бўлиб туради. Ўлим ёқасида турган бир киши қолаётган мол-дунёсини ҳақдорлар қолиб, уларнинг адабини бериш мақсадида бутунлай бошқа бир кишига васият қилиши мумкин. Васият қилувчи фикрини ўзгартириб, адолатсизликка йўл қўяётганини кўрган гувоҳ уни бу ишдан қайтаришга ҳаракат қилиши керак, агар у кўнмай вафот этиб кетса, адолат қарор топиши учун васиятни ўзгартириб бўлса ҳам мерос масаласида содир этилаётган хатоларни тузатиши керак, унинг бу борадаги гуноҳларини мағфиратли Аллоҳ албатта кечиради.
“Васият” сўзи луғатда «етказиш, улаш, тайин қилиш, амр этиш» маъноларини билдиради. Одатда у «молни фалончига васият қилдим» каби ибораларда ишлатилади. Фақиҳлар истилоҳида эса ўлимдан кейинги ҳолатга боғлиқ нарсани холис яхшилик учун мулк қилиб бериш «васият» дейилади. Яъни, бу шариатда ўлимдан кейин қўшимча ҳақ сифатида садақа тайин қилишдир. Исломнинг аввалида ота-она ва яқин қариндошлар фойдасига васият қилиш вожиб эди. Қуръони каримнинг мерос оятлари (Бақара, 180) тушиши билан бу нарсалар насх (бекор) бўлиб, қолган молни оят асосида меросхўрлар ўртасида тақсим қилиш жорий этилган. Васият қилиш мандуб бўлиб, фақат молнинг учдан бирига ўтади. Васият фақат уни қилган кишининг вафотидан кейингина амалга оширилади. Васият ёзиб қўйиш билан хайрли экани ҳадисларда келган.
