وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يُعۡجِبُكَ قَوۡلُهُۥ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَيُشۡهِدُ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلۡبِهِۦ وَهُوَ أَلَدُّ ٱلۡخِصَامِ٢٠٤

204. (Эй Муҳаммад), одамлар ичида шундайлари ҳам борки, унинг дунё ҳаётидаги гаплари сизга ажиб туюлади. У Исломга ашаддий хусуматда бўлгани ҳолда дилидаги нарсага Аллоҳни гувоҳ қилади.

Аллоҳ таоло Пайғамбарига хитоб қилиб айтяптики, одамлар ичида шундайлари бор: уларнинг дунёдаги гаплари сизга ажабланарли туюлиши мумкин. Бундайларнинг сиз олиб келган динга хусумат ва душманликлари шунчалар қаттиқки, улар дилидаги нарсага Парвардигорингизни гувоҳ қилади. Ато розияллоҳу анҳу: "Оятдаги "ан-нас" сўзи "ал-ҳайвон" маъносида", деган (Бухорий ривояти). Мазкур ояти каримада зикр этилган шахс Ахнас ибн Шурайқ ас-Сақафий исмли бир мунофиқ эди. У Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ва бошқа мусулмонлар ҳузурида Исломга кириб, ўзининг имони мустаҳкам экани ҳақида жуда ажойиб гапларни гапириб, ҳаммани ишонтиради. Мусулмонлар олдидан чиқиб, ўз қабиласига қайтиб кетаётганида эса, мусулмонларга қарашли далаларга ўт қўйди, уларга тегишли туяларни сўйиб ташлади. Бундай кимсаларнинг Ислом динига ва мусулмонларга қаттиқ хусумати Аллоҳ таолодан асло яширин қолмайди. Ҳазрати Оиша розияллоҳу анҳо: "Пайғамбар алайҳиссалом: "Аллоҳ энг ёмон кўрадиган одам адовати қаттиқ кишидир", деганлар (Бухорий ривояти).

وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي ٱلۡأَرۡضِ لِيُفۡسِدَ فِيهَا وَيُهۡلِكَ ٱلۡحَرۡثَ وَٱلنَّسۡلَۚ وَٱللَّهُ لَا يُحِبُّ ٱلۡفَسَادَ٢٠٥

205. У юз ўгирганидан сўнг Ер юзида бузғунчилик ҳамда экин ва наслларни ҳалок қилиш мақсадида ҳаракат қилади. Аллоҳ эса бузғунчиликни ёмон кўради.

Ахнас каби мунофиқ кимсалар ҳар қадамда мусулмонларга бирор зарар етказиш пайидан бўлади: уларнинг экинзорларини пайхон қилиб, далаларига ўт қўяди, ҳайвонларини ёки бола-чақаларини ўлдиради, юртларини вайрон қилади. Ана шундай ёвузликлар ва фитналар қилиш учун чор атрофга зир югуради. Аммо Аллоҳ таоло бузғунчиликни ёмон кўргани учун уларнинг бу зулм ва кирдикорларига яраша жазоларини беради. Мўмин доимо узр истайди, мунофиқ эса, айб истайди. Мўмин барча халойиққа нисбатан кўнгли пок бўлади. Мунофиқ эса, унинг тескариси бўлади. Ҳеч бир кишини Аллоҳ таоло икки қалбли қилиб яратган эмас, яъни, киши бир пайтнинг ўзида ҳам динли, ҳам динсиз бўла олмайди. Бир қалбга бир нарса сиғади: ё имон ёки куфр ёхуд нифоқ. Очиқ инкорчи кофир дейилади, таши бошқа, ичи бошқа одам мунофиқдир. Охират кунида ҳамма одамлар қайта тирилишига, бу дунёда қилган амалларининг ҳар зарраси учун мукофот ёхуд жазо олишига ишонмаган одамдан яхшилик чиқиши, аҳдига вафо қилиши қийин иш. Бу ҳақиқатни мусулмонлар яхши тушуниб олишган. Динсиз, ихлоссиз, фисқу фужурга берилган, ёлғончи, ибодатсизларни гап-сўзи, юриш-туришидан билиб олса бўлади.

وَإِذَا قِيلَ لَهُ ٱتَّقِ ٱللَّهَ أَخَذَتۡهُ ٱلۡعِزَّةُ بِٱلۡإِثۡمِۚ فَحَسۡبُهُۥ جَهَنَّمُۖ وَلَبِئۡسَ ٱلۡمِهَادُ٢٠٦

206. Унга "Аллоҳдан қўрқ!" дейилганида ҳам ғурури гуноҳга бошлайверади. Унга жаҳаннам кифоядир, у ниҳоятда ёмон жойдир.

Бу мунофиқнинг ҳолати бўлиб, у ташида хушомад билан ҳар сўзига Худони гувоҳ қилади ва: "Менинг дилимда ҳам Исломга муҳаббат бор", дейди. Мунофиқ гоҳ имонга, гоҳ куфрга яқинлашиб туради. Торози палласи имон тарафга босиб қолса, имонга яқинлашади, куфр тарафига оғса, у ҳам куфрга яқинлашади. Мунофиққа ваъз-насиҳат қилсанг, қулоғига илмайди. Аллоҳни эслатсанг, кибр ила ўзини юқори тутади. Гуноҳи, хатоси ва камчиликлари билан гердаяди, Аллоҳдан уялмайди ҳам. Ҳолбуки, кунда-кунора: «Юрагимдаги нарсага Аллоҳ гувоҳ!» деб қасам ичади. Мунофиқ кофирдан ҳам ёмон. Шунинг учун мунофиқ дўзахнинг энг чуқур ерига ташланади. Мунофиқнинг Исломга душманлиги бошқаларникидан қаттиқроқдир, иложи бўлса, ҳамма ёқда бузғунчилик қилиб, Ер юзидаги экинларнию ва инсон ҳамда ҳайвон наслларини йўқ қилиб ташласа! Бундайларга насиҳат қилинса, унинг зиддига иш тутади. Саодат асрида яшаган Ахнас исмли ўша мунофиқда юқоридаги сифатларнинг ҳаммаси мавжуд эди. Бу кимса Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом билан худди шундай муомала қилар эди.

وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡرِي نَفۡسَهُ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَّهِۚ وَٱللَّهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ٢٠٧

207. Одамлар орасида Аллоҳ розилиги учун жонларигача тикадиганлари ҳам бор. Аллоҳ бандаларга меҳрибондир.

Бу комил мўминлар сифатидир, улар Аллоҳ розилиги йўлида, керак бўлса, жонларини ҳам қурбон қилишга тайёр туришади. Муфассирлар ушбу ояти карима ҳазрати Алий ибн Абу Толиб каррамаллоҳу важҳаҳу ҳақида нозил бўлган, дейишади. Пайғамбаримизнинг амакиваччалари ва куёвлари бўлган бу зот ёш бўлишларига қарамай, Исломни биринчилардан бўлиб қабул қилганлар ва умрлари охиригача шу диннинг равнақи йўлида фидокорлик кўрсатганлар. Ҳазрати Алий Табук ғазотидан бошқа барча ғазотларда Пайғамбар алайҳиссалом билан бирга бўлдилар. Табук ғазотида эса Пайғамбарнинг ўзлари ҳазрати Алини Мадинада амир қилиб қолдирган эдилар. Алининг бошларидан кўп синовлар ўтган, кўплаб ғазотларда байроқдор бўлганлар, Ислом душманларига қарши мардона жанг қилганлар. Алий ибн Абу Толиб тириклигида жаннат башорати берилган ўн саодатманд саҳобанинг (ашараи мубашшаранинг) бири эдилар. Олтмиш уч ёшларида хаворижлар қўлида ҳалок бўлганлар.

Бошқа баъзи муфассирлар эса бу оят Суҳайб Румий исмли саҳобий ҳақида нозил бўлган, дейишади. Суҳайб Маккадан Мадинага кетаётганида йўлда уни Қурайш одамлари таъқиб қилишди. У туясидан тушди ва ўқдонига ишора қилиб: "Эй Қурайш жамоаси, менинг камонда отишга қанчалик моҳир эканимни яхши биласизлар, барча ўқларимни отиб бўлгунимча ҳам менга бирорта ўқ теккизолмайсиз. Яхшиси, мени ўз ҳолимга қўйинг, Маккада қолдирган барча молларимнинг турган ерини сизларга айтиб берай", деди. Қурайш жамоаси рози бўлди. Суҳайб Мадинага эсон-омон етиб келганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Суҳайб тижоратда катта фойда қилди" деб башорат бердилар" (доктор Абу Халил Шавқий. "Атласул-Қуръан", Байрут, 2001 йил, 312-бет).

قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: آل القرآن آل الله

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: "Қуръон аҳли Аллоҳнинг аҳлидир".

Ибн Арабий бундай дейди: "Арабми ёки бошқа миллат вакилими Қуръонни хатосиз ва маъносини ўзлаштирган ҳолда тиловат қилса Қуръон аҳли дейилади. Агар билганига амал қилса бундан ҳам яхшидир".

Ушбу ҳадисни Имом Хатиб Бaғдодий Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилган.

Ҳуршид ШАРИПОВ,

Қашқадарё вилояти, Косон туманидаги

"Ғоиб ота" жоме масжиди имом-хатиби.

Яхшига мукофот, ёмонга жазо берувчи

١4 - وَلاَ يَمْضِي عَلَى الدَّيَّانِ وَقْتٌ     وَأَزْمَانٌ وَأَحْوَالٌ بِحَالِ

Маънолар таржимаси:

Дайёнга бирор вақт ўтмайди, ҳамда замонлар ва ҳолатлардан бирор ҳолат ҳам (ўтмайди).

Назмий баёни:

Дайёнга нисбатан жорий бўлмас вақт,

Шунингдек, замонлару  ва бирор  ҳолат.

Луғатлар изоҳи:

لاَ – нафий ҳарфи.

يَمْضِي – музориъ феъли, охирида келган ي нинг заммасини билдириб ўқиш оғир бўлгани учун тақдирий замма билан марфуъ ҳисобланади. 

عَلَى – “истеъло” (устун бўлиш) маъносидаги жор ҳарфи.

الدَّيَّانِ – жор ва мажрур يَمْضِي لاَ феълига мутааллиқ. Луғатда “бўйинсундирувчи”, “ҳукм қилувчи” ва “жазо берувчи” каби маъноларни англатадиган Аллоҳ таолонинг исмларидан бири.

وَقْتٌ – يَمْضِي феълининг фоили. Вақт деганда ўтаётган даврнинг бир бўлаги тушунилади.

 أَزْمَانٌ – замонлар деганда кетма-кет келувчи даврлар тушунилади.

أَحْوَالٌ – калимаси حَالٌ нинг кўплик шакли бўлиб “собит бўлмаган сифатлар” маъносини англатади. Яъни вақтинчалик бор бўлиб кейин заволга учрайдиган, ўзгариб турадиган сифатлар ҳол дейилади. Масалан туриш, ўтириш, юриш каби сифатлар.

بِحَالِ – بِ жор ҳарфи في маъносида келган.

Матн шарҳи:

Аллоҳ таолонинг яхшига мукофот, ёмонга жазо бериладиган куннинг подшоҳи экани ҳар намозда такрор-такрор эътироф этиб турилади:

﴿مَٰلِكِ يَوۡمِ ٱلدِّينِ٤﴾

“Жазо (ва мукофот) кунининг (қиёмат кунининг) эгасидир”^[1].   

“Дайён” Аллоҳ таолонинг исмларидан бири экани ҳадиси-шарифда баён қилинган:  

عَنْ أَبِي قَلاَبَةَ قَالَ قاَلَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ اَلْبِرُّ لَا يَبْلَى وَالْإِثْمُ لَا يُنْسَى وَالدَّيَّانُ لَا يَمُوتُ فَكُنْ كَمَا شِئْتَ كَمَا تَدِينُ تُدَانُ.  مُصَنَّفُ عَبْدِ الرَّزَّاقِ

Абу Қалобадан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Яхшилик  эскирмайди, жиноят унутилмайди, Дайён ўлмайди, бас хоҳлаганингдек бўл, қилмишингга яраша жазо оласан”, – дедилар”.  Абдурраззоқ “Мусаннаф”да келтирган.

Шарҳ: “Яхшилик”, яъни ўзгаларга қилинган яхшилик ва Аллоҳ таолога қилинган тоат-ибодат, “эскирмайди”, яъни зое кетмайди, “жиноят унутилмайди”, яъни иккиси ҳам дунёю охиратда зикр қилинади, иккисига кўра гўзал мукофотлар ёки ёмон жазолар берилади”^[2].

Байтнинг умумий маъноси шуки, замон ва маконлар Аллоҳ таолонинг вужудга келтирган нарсаларидир. Бир пайтлар маконлар ҳам, замонлар ҳам ва турли ҳолатлар ҳам бўлмаган. Сўнгра Аллоҳ таоло уларни йўқдан бор қилган. Унинг йўқдан бор қилган нарсалари Ўзининг устига жорий бўлмайди, балки яралмиш мавжудотларнинг устиларига жорий бўлади.

Мутлақ эҳтиёжсиз Зот

١5 - وَمُسْتَغْنٍ إِلَهِي عَنْ نِسَاءٍ     وَأَوْلاَدٍ إِنَاثٍ أَوْ رِجَالِ

Маънолар таржимаси:

Илоҳим аёллардан беҳожатдир ҳамда қиз ё ўғил болалардан ҳам (беҳожатдир).

Назмий баёни:

Роббимиз олийдир муҳтож қолишдан,

Қиз ё ўғил болаю хотин олишдан.

Луғатлар изоҳи:

مُسْتَغْنٍ – мубтадосидан олдин келтирилган хабар. الاِسْتِغْنَاءُ калимаси “беҳожатликни билдириш” маъносини англатади ва қуйидаги маъноларда ишлатилади:

1. Бирор нарсадан эҳтиёжи қонганлиги туфайли ундан беҳожат эканини билдириш;
2. Аслида муҳтож бўлган нарсадан айрим сабабларга кўра ўзини беҳожат қилиб кўрсатиш;
3. Мутлақ эҳтиёжсизликни билдириб қўйиш.

Албатта, ушбу калима бу ерда учинчи маънода ишлатилган. 

إِلَهِي – хабаридан кейин келтирилган мубтадо. Мутакаллим ي сига изофа қилинган. 

نِسَاءٍ – калимаси مَرْأَةٌ  нинг кўплик шаклидир.

– اَوْلاَدٍ  калимаси وَلَدٌ нинг кўплик шакли бўлиб, ўғил болага ҳам, қиз болага ҳам баробар ишлатилади. Худди ўзбек тилидаги фарзанд сўзи ўғил болага ҳам, қиз болага ҳам тенг ишлатилганига ўхшаш.

– اِنَاثٍ  бу калима اُنْثَى нинг кўплик шакли бўлиб, “аёллар” маъносини билдиради.اَوْلاَدٍ   дан бадал.

– اَوْ “табъийз” (бўлакларга ажратиш)  ва “тафсийл” (батафсил баён қилиш) маъносидаги атф ҳарфи.

رِجَالِ – رَجُلٌ калимасининг кўплик шакли бўлиб, бундан ташқари رَجَلَةٌ، رَجْلَةٌ، اَرَاجِلُ ва رِجَالاَت шаклларида ҳам жам бўлади.

Матн шарҳи:

Аллоҳ таоло бирор нарсага муҳтож бўлишдан пок зотдир. У зот на хотин ва на фарзандга муҳтож бўлмайди. Ўший раҳматуллоҳи алайҳ ана шу маънони таъкидлаш учун У зот қиз болаларга ҳам муҳтож эмас, ўғил болаларга ҳам муҳтож эмас, дея батафсил келтираяпти. Аслида,  “валадун” калимаси луғавий жиҳатидан ҳам, шаръий жиҳатидан ҳам,  ўғил ва қиз фарзандаларнинг барчасини қамраб оладиган калима ҳисобланади. Бунга жинларнинг тилидан ҳикоя тарзда баён қилинган хабар далилдир: 

﴿وَأَنَّهُۥ تَعَٰلَىٰ جَدُّ رَبِّنَا مَا ٱتَّخَذَ صَٰحِبَةٗ وَلَا وَلَدٗا٣﴾

“Албатта, буюклиги олий бўлган Роббимиз ўзига бирорта хотин ҳам, фарзанд ҳам тутган эмасдир”^[3].  

Ушбу оятдаги  “фарзанд тутган эмас” сўзи ўғил бола ҳам, қиз бола ҳам тутмаганини билдиради. Бундан олдинги байтда Аллоҳ таолога замон ва бирор ҳолат ўтмаслиги баён қилинган эди. Ушбу байтда эса У зотнинг ҳеч нарсага муҳтож эмаслиги келтирилди. Банданинг Аллоҳ таоло тўғрисидаги эътиқоди қандай бўлиши лозимлиги “Ихлос” сурасида қисқа ва лўнда хабар берилган: 

﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ٤﴾

“(Эй Муҳаммад!)  Айтинг: “У Аллоҳ ягонадир. Аллоҳ Самад (эҳтиёжсиз,  ҳожатбарор)дир. У туғмаган ва туғилмаган ҳам. Шунингдек, Унинг ҳеч бир тенгги йўқдир”^[4].   

Бу ояти карималар тўғрисида “Софватут тафосир” китобида қуйидагилар айтилган: “ ... Билингки, Аллоҳ таоло “Ягонадир” дея васф қилинди. Бунинг учта маъноси бор бўлиб, учаласини ҳам У зотга нисбатан қўллаш тўғридир:

1. У ягонадир, иккинчиси йўқдир. Яъни бу сўз ададни рад этади.
2. У ягонадир, тенги ва шериги йўқдир. Бу худди “фалончи ўз асрида ягона” деган сўздан “унга тенг келадигани йўқ” маъноси тушунилгани кабидир.
3. У ягонадир, қисмланмайди ҳам, бўлинмайди ҳам...

Юқорида тавҳид тушунчаси тўғрисида баён қилинган бўлса-да, ушбу ўринда яна Аллоҳ таолонинг аёл ва фарзандларга муҳтож эмаслигининг таъкидланиши “Аллоҳ учтанинг учинчисидир” деган эътиқоддаги кимсаларга раддиядир. Зеро, бундай эътиқоддаги кимсаларнинг кофир бўлишлари Қуръони каримда баён қилинган: 

﴿لَّقَدۡ كَفَرَ ٱلَّذِينَ قَالُوٓاْ إِنَّ ٱللَّهَ ثَالِثُ ثَلَٰثَةٖۘ وَمَا مِنۡ إِلَٰهٍ إِلَّآ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۚ وَإِن لَّمۡ يَنتَهُواْ عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۡهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٌ٧٣﴾

“Аллоҳ Учтанинг (Аллоҳ, Марям ва Исонинг ёки Ота, Ўғил ва Муқаддас Руҳнинг) биридир”, – деганлар (ҳам) кофир бўлдилар. Ягона Илоҳдан бошқа илоҳ йўқдир. Агар айтаётган (гап)ларидан қайтмасалар, улар орасидан кофир бўлганларига (охиратда) аламли азоб етиши муқаррардир”^[5].

Ушбу оятда баъзи насроний фирқаларнинг “илоҳлик Аллоҳ, Исо ва Марямлар ораларида муштаракдир, уларнинг ҳар бири илоҳдир”, деган эътиқодларининг нотўғри экани ҳамда тўғри эътиқод қандай бўлиши баён қилинган.  

Улуғлик ва олийлик эгаси

١6 - كَذَا عَنْ كُلِّ ذِي عَوْنٍ وَنَصْرٍ     تَفَرَّدَ ذُو الْجَلاَلِ وَذُو الْمَعَالِ

Маънолар таржимаси:

Шунингдек, барча кўмакчи ва ёрдамчидан ҳам (беҳожатдир). Буюклик соҳиби ва улуғ ишлар соҳиби ягонадир.

Назмий баёни:

Кўмакчию ёрдамчига муҳтожмас асло,

Зул жалолу Мутаолий мутлақо танҳо.

Луғатлар изоҳи:

كَذَا – “ташбеҳ” (ўхшатиш) ҳарфи бўлган كَ ва исми ишора ذَا дан таркиб топган исм бўлиб, олдинги байтга маътуф бўлиб келган.

عَنْ – жор ҳарфи مِنْ маъносида келган. Яъни мажрур исм مُسْتَغْنٍ нинг "мафулун биҳи"сидир.

– كُلِّ накра исмга изофа бўлгани учун “истиғроқул жинс”ни ифодалаб келган[6]. Жор мажрур олдинги байтдаги مُسْتَغْنٍ га мутааллиқ.

 – ذِي“соҳиб” маъносидаги исм бўлиб, “асмаи ситта”дан бири. Доимо изофа бўлиб келади. Фақат мутакаллим ى га изофа қилинмайди.

– عَوْنٍ луғатда “хизматчи” маъносини англатади.

– نَصْرٍ исми фоил маъносидаги масдар. Яъни نَصْرٌ رَجُلٌ деган сўздан نَاصِرٌ رَجُلٌ маъноси тушунилади.

تَفَرَّدَ – ушбу феъл бирор бир хусусиятда ҳеч бир шериксиз, яккаю ягона бўлишга нисбатан ишлатилади. Нозим Аллоҳ таолони зотида ҳам, сифатларида ҳам ягона эканини ифодалаш учун айнан ушбу феълни ишлатган.

الْجَلاَلِ ذُو – Аллоҳ таолонинг исмларидан бири. ذُو Фоилликка кўра раф бўлиб турибди.

مَعَالِ – бу калима مَعْلاَة  нинг кўплик шакли бўлиб, “улуғ ишлар” маъносини англатади.

Матн шарҳи:

Ушбу байт юқоридаги байтнинг давоми бўлиб, Аллоҳ таоло Ўзига хотин ва фарзанд тутишдан холи бўлганидек, бирор бир кўмакчи ва ёрдамчига муҳтож бўлишдан ҳам холи деган маънони англатади. Зеро, Аллоҳ таоло бутун оламлардан беҳожат зотдир. Ушбу ҳақиқат Қуръони каримда шундай ифода қилинган:   

﴿وَقُلِ ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي لَمۡ يَتَّخِذۡ وَلَدٗا وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ شَرِيكٞ فِي ٱلۡمُلۡكِ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ وَلِيّٞ مِّنَ ٱلذُّلِّۖ وَكَبِّرۡهُ تَكۡبِيرَۢا١١١﴾

“Ҳамд фарзанд тутмаган, подшоҳлигида шериги йўқ, хорликдан (қутқарувчи) дўсти бўлмаган (яъни ҳеч кимга муҳтож бўлмайдиган) зот – Аллоҳга хосдир”, – денг ва (улуғлаб) Унга такбир айтинг!”^[7]. 

Яъни фарзанд тутишдан холи бўлган Аллоҳга ҳамд бўлсин, ибодат қилинишга ҳақли эканида шериги бўлмаган Аллоҳга ҳамд бўлсин, бутун оламлардан беҳожат бўлган, шунинг учун ҳеч қачон бирор дўст ё кўмакчига муҳтож бўлмайдиган Аллоҳга ҳамд бўлсин, дегин. Ҳамда Уни мутлақо улуғлагин, Уни олий ва буюк сифатлари билан зикр қилгин.

Мазкур маъноларни тўлдирувчи маълумотлар 2-байтнинг шарҳида айтиб ўтилди.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

ҚАЙТА ТИРИЛИШГА ИЙМОН КЕЛТИРИШ:

Иймон рукнларидан бири;

Қиёмат аломатлари;

Қиёмат кунидаги воқеалар тартиби;

^[1] Фотиҳа сураси, 3-оят.

^[2] Мулла Али Қори. Шарҳу Муснади Аби Ҳанифа 1-жуз. “Мактабатуш шомила”. – Б. 273.

^[3] Жин сураси, 3-оят.

^[4] Ихлос сураси, 1, 4-оятлар.

^[5] Моида сураси, 73-оят.

[6] Бу ҳақидаги маълумот 3-байтнинг изоҳида баён қилинди.

^[7] Исро сураси, 111-оят.

ٱلۡحَجُّ أَشۡهُرٞ مَّعۡلُومَٰتٞۚ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ ٱلۡحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي ٱلۡحَجِّۗ وَمَا تَفۡعَلُواْ مِنۡ خَيۡرٖ يَعۡلَمۡهُ ٱللَّهُۗ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيۡرَ ٱلزَّادِ ٱلتَّقۡوَىٰۖ وَٱتَّقُونِ يَٰٓأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ١٩٧

197. Ҳаж вақти маълум ойлардир, ким уларда ҳажни қасд этса, ҳаж пайтида шаҳвоний ишлар, гуноҳ ва жанжал-тортишишдан сақлансин. Қандай яхши амал қилсангиз ҳам Аллоҳ билади. Озуқа ғамлаб олинглар, энг яхши озуқа тақводир. Эй оқиллар, азобимдан қўрқинглар!

Ҳаж ибодати Иброҳим алайҳиссалом даврларидан буён адо этиб келинадиган улуғ ибодатлардан, Исломнинг бешинчи рукнидир. Шаввол, зул-қаъда ва зул-ҳижжа ойининг дастлабки ўн куни ҳаж вақтидир. Ҳаж ё умра учун ният билан эҳромга кирган киши хотини билан жинсий яқинлик ёки унга олиб борувчи шаҳвоний сўз ва ҳаракатлардан, гуноҳ ишлардан, ҳамроҳлари билан тортишиб-жанжаллашишдан ўзини мутлоқ тийиши лозим. Бу ярамас ишлар ҳаждан бошқа пайтлари ҳам мусулмонларга муносиб эмас, аммо ҳаж пайтида бундай ишларни қилиш ўта қабиҳлик саналади. Инсон гуноҳларидан покланиш, Аллоҳ мағфиратидан умидвор бўлиб ҳаж қилсаю, аммо яна гуноҳ ишларга йўл қўйиши ақлсизликнинг ўзгинасидир.

Аллоҳ таоло қилган ҳар бир яхшилигингизни билиб туради, мукофотини тўлиқ қилиб беради. Шундай экан, ҳаж пайтида фурсатни қўлдан бермай кўпроқ яхшилик қилишга шошилинглар. Яна ҳаж сафарига чиққанда йўл тадорикини кўринглар, етарли озуқаларингизни ғамлаб олинглар, токи ҳамсафарларингизга оғирлигингиз тушмасин. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: "Яман халқи ҳажга озуқа олмай келар, "биз таваккул қилувчилармиз" дер эди. Маккага келгандан сўнг одамлардан тиланчилик қилишга тушишарди" (Бухорий ривояти). Бошқа бир ривоятда келишича, яманликлар: "Байтуллоҳни ҳаж қиламизу Аллоҳ бизни оч қўярмиди", дейишар экан. Буларнинг ишини рад этиб ушбу ояти карима нозил бўлган. Аммо шуни билиб қўйингларки, маънавий-руҳий озуқа ҳисобланмиш тақводорлик (Аллоҳдан қўрқиш) энг яхши озуқадир. Ким тақволи бўлса, ҳар бир амалида Аллоҳ розилигини истаса, унга сафар машаққатлари осон кечади. Тиланчиликдан сақланишда ҳожи учун аълоси парҳездир.

لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡۚ فَإِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفَٰتٖ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِۖ وَٱذۡكُرُوهُ كَمَا هَدَىٰكُمۡ وَإِن كُنتُم مِّن قَبۡلِهِۦ لَمِنَ ٱلضَّآلِّينَ١٩٨

198. Парвардигорингиздан ризқ талаб қилиш сизларга гуноҳ эмасдир. Арафотдан қайтганингизда Машъарул-Ҳаромда Аллоҳни зикр қилинглар. Илгари адашганлардан бўлсангиз-да, сизларни ҳидоятга бошлагани учун Уни зикр қилинглар.

Ҳаж кунларида ва ҳаж сафарида тижорат қилиш жоиз, асл ният ҳаж бўлганидан кейин тижорат ё киракашлик воситасида Аллоҳдан ризқ талаб этиш гуноҳ бўлмайди. “Машъарул-Ҳаром” эса Муздалифадаги бир тоғнинг номи. Арафотдан қайтгандан кейин ўша тоғ устида ва Муҳассар водийидан ташқари Муздалифанинг ҳамма ерида бир муддат туриш жоиздир.

Ислом дини келгунига қадар арабларнинг эркаклари Каъбани яланғоч ҳолда, аёллари эса биргина узун матога ўралиб тавоф қилишар, кейин бу кийимларини ташлаб юборишар эди. Аллоҳ таоло Пайғамбари Муҳаммад алайҳиссалом орқали дин ҳукмларини нозил қилди ва ҳаж ибодатини адо этишдаги амалларни зикр этди. Яъни, Қурайш аҳли ҳам бошқа ҳожилар каби Арафотдан қайтгач, Машъарул-Ҳаромда Аллоҳни кўп-кўп зикр қилишлари, сўнгра Маккага қайтиб, ифоза тавофини қилишлари керак бўлади. Аллоҳ шу тариқа ҳаж ибодатидаги Қурайш пайдо қилган бидъат ишларни Ислом билан бекор қилди. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо бундай дейдилар: "Жоҳилият даврида арабларнинг Укоз, Мажанна, Зулмажоз деган бозорлари бўларди. Мусулмонлар ҳаж мавсумида шу бозорларда тижорат қилишни гуноҳ, деб ҳисоблашди. Шундан сўнг юқоридаги оят нозил бўлди" (Бухорий ривояти).

ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنۡ حَيۡثُ أَفَاضَ ٱلنَّاسُ وَٱسۡتَغۡفِرُواْ ٱللَّهَۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ١٩٩

199. Сўнгра одамлар тушган ердан тушинглар ва Аллоҳдан мағфират сўранглар. Аллоҳ албатта мағфират қилувчи, раҳмлидир.

"Одамлар тушган ер" Арафотдир. Маълумки, Арафотда қуёш ботгунича бир муддат туриш ҳажнинг фарзларидандир. Қуръони каримнинг бу амри Макка аҳлига қаратилган, чунки улар ҳаж қилишда Арафотда тўхтаб ўтирмай, Муздалифадан қайтиб тушишар эди. Олдин бундай хатоларга йўл қўйган бўлсанглар, Аллоҳдан мағфират сўранглар, У кечирувчи, бандаларига ўта раҳмлидир. Ҳазрати Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: "Қурайш ва унинг динига эътиқод қилувчилар Муздалифада вуқуф (туриш) қилишарди, уларни хумс, деб аташарди. Бошқа араблар Арафотда вуқуф қилишарди. Ислом келганидан сўнг Аллоҳ таоло Пайғамбарга Арафотга келиб, шу ерда вуқуф қилишни, кейин Муздалифага тушишни амр қилди. Аллоҳнинг: "Сўнгра одамлар тушган ердан тушинглар ва Аллоҳдан мағфират сўранглар" деган оятининг мазмуни шунга далолат қилади" (Бухорий ривояти).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «Ҳаж – Арафотдир», деганлар. Арафотга қадам босмаган, ҳеч йўқ бир неча лаҳза унда турмаган кишининг ҳажи ҳаж бўлмайди. Ҳажнинг энг муҳим фарзи бўлмиш Арафотдаги вақфада (туришда) ҳар ким ўзининг ҳолатини чуқур мушоҳада қилади – қаерда тургани, қалбининг аҳволинини сарҳисоб этади. Арафот турли ирқ, миллат ва маданият вакиллари бўлган мўминларнинг Яратганга қуллик қиладиган маскандир. Саҳиҳ ривоятларда келишича, Арафотда турган ҳожи дуоим мустажоб бўлдимикин, деган шубҳага борса ҳам гуноҳкор бўлади, яъни бу ерда дуоларнинг ижобат бўлишига шубҳа қилиш ҳам мумкин эмас. Ҳижратнинг ўнинчи йили Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳаж қилиб, Арафотда дунёнинг тўрт томонидан келган бир юз йигирма минг ҳожи ҳузурида оламшумул Вадо хутбаларини қилганлар. Арафотда Қуръони каримнинг нозил бўлиши ниҳоясига етган. Имом Бухорий шундай ривоят қиладилар: «Яҳудийлар Умар розияллоҳу анҳунинг ҳузурларига келиб, «Сизлар бир оятни ўқийсизлар, агар ўша оят бизга нозил бўлганида, буни байрам қилиб олган бўлур эдик», дейишди. «Мен ўша оятнинг қачон, қаерда, қандай нозил бўлганини биламан. Аллоҳга қасамки, бу арафа куни бўлиб, биз ҳам Арафотда эдик», деди ҳазрати Умар. – Бу ушбу оятдир: «Бугун динингизни мукаммал қилдим, неъматларимни бенуқсон, тўлиқ қилиб бердим ва сизларга Исломни дин деб рози бўлдим». (Моида, 3)”.

فَإِذَا قَضَيۡتُم مَّنَٰسِكَكُمۡ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ كَذِكۡرِكُمۡ ءَابَآءَكُمۡ أَوۡ أَشَدَّ ذِكۡرٗاۗ فَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا وَمَا لَهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنۡ خَلَٰقٖ٢٠٠

200. Маносикларингизни тугатгач, аждодларингиз ёдлаганидек ё ундан ҳам зиёда Аллоҳни ёдланглар. Баъзи одамлар борки, улар: "Эй Парвардигоримиз, бизга шу дунёлигимизни бер", дейишади. Уларга охиратда насиба йўқдир.

Ўтмишдаги араблар ҳаж кунларида ота-боболарининг фазилати ва яхшиликларини айтиб фахрланишар эди. Парвардигор мусулмонларни бу нарсадан қайтариб, фақат Ўзини ёдлашга буюрган. Яъни, ҳаж маросимларини тугатгандан кейин ҳам Аллоҳ таолонинг зикрини янада кўпайтиринглар. Чунки аждодларингиз ҳам шундай қилишган, сизлар эса улардан ҳам кўпроқ Аллоҳни ёдланглар. Ораларингизда шундай одамлар борки, улар Аллоҳдан фақат бу дунё неъматларини сўрашади, охират билан ишлари бўлмайди. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо, Суддий, Ибн Зайд каби муфассирларнинг сўзига кўра, "Баъзи одамлар борки, улар: "Эй Парвардигоримиз, бизга шу дунёлигимизни бер", дейишади" ояти каримаси жоҳилият даври араблари ҳақида нозил бўлган. Чунки улар ҳаж қилаётиб вақфа (туриш жойлари) ерига келганларида "Эй Парвардигоримиз, бу йилни ёмғирли, баракотли, серҳосил қилгин", "Аллоҳим, менга туя, қўй бер" ёки "Душманимиз устидан бизни ғолиб қил" каби фақат дунёвий ҳожатларини сўрашарди. Зеро, улар охират нималигини билишмас ва унга ишонишмас эди. Аллоҳ таоло мўминларни бундай дуо қилишдан қайтарди ва буни хабар тарзида нозил қилди. Фақат дунёга тегишли нарсаларни сўрайдиган бандаларини огоҳлантириб, "Уларга охиратда насиба йўқдир", дея зикр этди.

Ушбу ояти карима гарчи жоҳилият замони араблари ҳақида тушган бўлса ҳам, аслида унинг қамрови кенг, ҳукми эса барчага умумийдир. Оятда зикр этилганидай, баъзи тоифадаги инсонлар Аллоҳни зикр қилишади, дуога қўл очишади. Аммо дилларию тиллари дунёвий истаклар билан машғул бўлади. Уларнинг бутун фикри-зикри дунё, энг катта ғами ҳам дунё ишларидир. Улар ана шу дунёвий муаммоларга ўралашиб, охиратлари билан қизиқишмайди. Карами кенг Парвардигор бундайларнинг дуосини ҳам ижобат этади, қуруқ қайтармайди, аммо уларга охиратда ҳеч қандай насиба, мукофот, улуш йўқдир.

وَمِنۡهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا حَسَنَةٗ وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ٢٠١

201. Ва шундайлар ҳам борки, улар: "Эй Парвардигоримиз, бизга дунёда ҳам, охиратда ҳам яхшиликлар бер ва дўзах азобидан асра", дейишади.

Энди одамлар орасида шундайлари ҳам борки, улар Парвардигорларидан ҳам дунё, ҳам охират яхшиликларини сўрашади, булар ҳақиқий мўминлардир. Улар олдинги оятда тилга олинганлардан фарқли ўлароқ, Аллоҳ таолони ҳамиша ёдга олиб, Ундан дунёдаги ва охиратдаги яхшиликларни баравар сўрашади, яъни, дунёдаги насибаларини ҳам унутишмайди, охиратни ҳам эсдан чиқаришмайди. Дунё ва охират яхшиликлари йўлида баравар куч-ғайрат сарфлашади. Парвардигорларидан сўрашда ҳам "Менга мол-қўй, бойлик ёки яхши хотин бер" деб неъмат турини ҳам санамай, умумий қилиб дунё ва охират яхшиликларини сўрашади, барча ҳожатларини Аллоҳга ҳавола этишади. Ояти каримадаги "ҳасана" (яхшилик) сўзининг маъноси ҳақида турли фикрлар айтилган. Чунончи, муфассирлардан Собунийга кўра, дунёдаги ҳасана сиҳат-саломатлик, офият, яхши маскан, гўзал, солиҳа рафиқа, фаровон ризқ каби жуда кўп нарсаларни қамраб олган. Охиратдаги насибага эса, ҳисоб-китобнинг енгил бўлиши, жаннатга кириш, Аллоҳ жамолини кўриш каби яхшиликлар киради.

Ушбу оят дунё ва охират яхшиликларини ўзида жамлаган энг машҳур дуолардан саналади. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Расулуллоҳнинг соллаллоҳу алайҳи васаллам энг кўп қилган дуоларидан бири ушбу: "Роббана, атина фид-дуня ҳасанатав ва фил ахироти ҳасанатав ва қина азабан-нар" (Эй Парвардигоримиз, бизга дунёда ҳам, охиратда ҳам яхшиликлар бер ва дўзах азобидан асра) эди” (Бухорий ривояти). Анас ибн Моликнинг ўзлари ҳам дуо қилмоқчи бўлсалар, ушбу оятни ўқиганлар. Бир гал одамлар у кишидан дуо қилишни сўрашди, ҳазрати Анас шу дуони ўқидилар, одамлар "Яна дуо қилинг" дейишган эди, Анас: "Ахир мен дунё ва охират яхшиликларини сўрадим-ку, яна нима истайсизлар?" деб жавоб берганлар.

أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ نَصِيبٞ مِّمَّا كَسَبُواْۚ وَٱللَّهُ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ٢٠٢

202. Ана ўшаларга қилган ишларидан насиба бор ва Аллоҳ тез ҳисоб-китоб қилувчидир.

Баъзилар қилган дуоларида фақат дунёвий роҳат-фароғатни сўрашади, бундайларга охиратда ҳеч қандай насиба бўлмайди. Баъзилар эса ҳам дунё, ҳам охират яхшилигини талаб этишади, уларга қиёмат куни юксак мақом ва улуғ савоблар ато қилинади. Бундай мўминларга дунё саодатидан ташқарида охиратда эришадиган насибалари, яъни жаннат боғлари, шарбатли анҳорлар, оҳу кўзли ҳурлар, муҳташам қасрлар, Аллоҳ таолонинг жамоли каби неъматлар, инсон ақли бовар қилмайдиган хурсандчиликлар асло кечиктирмай, тезда берилади. Чунки "Аллоҳ тез ҳисоб-китоб қилувчидир".

Аллоҳ таолонинг гўзал исмларидан бири ал-Муҳсийдир, яъни барча махлуқот ва мавжудотларнинг ҳисоб-китобини яхши билувчи, тез қилувчидир. Аллоҳ азза ва жалла бандасининг жамики ҳолатидан хабардордир. У амалларни сарҳисоб қилиб, йўлиқиш кунига тайёрлаб қўяди. Масалан, инсон неча кун яшаган, қанча пайт сайр қилган, қанча сўз гапирганини санаб, адоғига етиши имкони йўқ. Лекин Аллоҳ таоло барча амалларингизни нозик жиҳати, тафсилоти, муносабати, туртки бўлган сабаби ва мақсадини билади. Банда қиёмат куни кўрадиган барча нарсаларни У ҳисоблаб қўйгандир. Аллоҳ таоло ишларнинг нозик жиҳатини ҳисобга олувчи, сирларини билувчи, зоҳирини кўрувчи ва ботинидан хабардор Зотдир. У зот тоат‑ибодат, халойиқни олган нафасини ҳисоблаб, яширган нарсаларидан хабардор бўлиб, жамики мавжудотни, унинг ҳаракатланишини, сонини ва ҳолатини билувчидир. Агар инсон, ҳар бир ҳаракати, олган нафаси, амали, қалбга яширган нияти ва мақсадларини Аллоҳ таоло ҳисоблаб турибди деб ишонса, у кишини Аллоҳ билан бўладиган алоқаси яхши томон ўзгаради.

۞وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوۡمَيۡنِ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۖ لِمَنِ ٱتَّقَىٰۗ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّكُمۡ إِلَيۡهِ تُحۡشَرُونَ٢٠٣

203. Саноқли кунларда Аллоҳни ёдланглар. Ким икки кун ичида бажаришга шошилса, унга гуноҳ йўқ, ким кечикса унга ҳам гуноҳ йўқ, бу тақводорлар учундир. Аллоҳдан қўрқинглар, билингларки, албатта Унинг ҳузурида тўпланасизлар.

Саноқли кунлар зулҳижжа ойининг ўн биринчи, ўн иккинчи, ўн учинчи (яъни ташриқ) кунларидир, шу кунлари ҳожилар Мино водийида туришади. Бир мусулмон ҳаж кунлари Аллоҳдан қўрқиб шариатга хилоф ишлардан тийилса, унга Минода икки ёки уч кун туриш баравар жоиз, лекин уч кун туриши афзалдир. Киши икки кун ичида ҳажга тааллуқли амалларни тезда адо этиб, Минодан қайтиши ҳам мумкин.

Минода ички ва ташқи, маънавий ҳамда жисмоний шайтонлар билан мужодала этиш учун тош отиш ўринлари – жамарот бор. Яна бу ерда қурбонлик сўйиб, ҳазрати Иброҳим ва Исмоилнинг тақвоси, таваккули ва итоаткорлигидан ўрнак олиш имкони бор. Арафот ва Муздалифада имони зиёдалашиб, қалби ойнадек мусаффо бўлиб қолган мўмин Минода шайтонга қарши зўр бир мужодала бошлайди. Инсонни Аллоҳга ибодат қилишдан чалғитадиган ҳар бир нарса шайтондир. Шайтонни тошбўрон қилиш ёмонликлар, ноҳақликлар, зулм ва зўрликни инкор қилишдир. Минода катта, ўрта ва кичик шайтонларнинг рамзини тошбўрон қилиш ҳазрати Одам ва ҳазрати Иброҳим алайҳимассаломларнинг суннатларига эргашишдир. Бу амал имонга қарши курашган ёвуз кучларга қарши адоват изҳор қилиш ва улардан ғолиб келишнинг тимсолидир. Ҳаж ибодатининг якунига етиб келаётган ҳожи бу саъй-ҳаракати ила шайтонга ва унинг йўлига эргашганларга ўзининг нафратини изҳор қилади. Айни пайтда ўзининг шайтони лаъинга асло эргашмаслигини эълон қилади.

ҚУРЪОНИ КАРИМДА МУҲКАМ ВА МУТАШОБИҲ

Ушбу мавзу Улуми Қуръондаги энг нозик мавзулардан бири ҳисобланиб, уламоларимиз унга катта аҳамият берганлар. Бу мавзуга киришдан олдин ушбу икки нарса – муҳкам ва муташобиҳнинг луғатдаги маъноларини яхшилаб ўрганиб олишимиз лозим бўлади.

«Муҳкам» сўзи бир нарсани яхшилаб қилиш ва унинг бузилишини ман қилиш маъносини билдирувчи «аҳкама» сўзидан ясалган бўлиб, «яхшилаб қилинган, маҳкам қилинган», «бузилмас» деган маънони англатади. Мисол учун, «аҳкама ал-амра» деган жумла «ишни яхшилаб қилди ва уни бузилишдан сақлади» деган маънони ифода қилади. Араблар отнинг юганидаги унинг оғзига солиб қўйиладиган темирдан бўлган «сувлиқ»ни ҳам «ҳакаматун» дейишади. Чунки у отни яхшилаб бошқаришга ва у ёқ-бу ёққа бурилиб кетишининг олдини олишга хизмат қилади.

Қуръони Каримнинг сифатларидан бири «Ҳаким» эканининг сабаби – унда ҳаққа ҳидоят қилувчи ва ботил ҳамда фасоддан ман қилувчи ҳикмат борлигидир. Шу билан бирга, Қуръони Каримнинг назми ва услуби олий даражададир, балоғати мўъжизадир, мақсадлари олийдир, маънолари тўғри ва содиқдир. Бунинг устига, унда қарама-қаршилик йўқ, тафовут йўқ. Даража ва ожиз қолдирувчиликда унга ҳеч бир калом бас кела олмайди.

Аллоҳ таоло Ҳуд сурасида марҳамат қилади:

الٓرۚ كِتَٰبٌ أُحۡكِمَتۡ ءَايَٰتُهُۥ ثُمَّ فُصِّلَتۡ مِن لَّدُنۡ حَكِيمٍ خَبِيرٍ١

«Алиф лаам ро. (Бу) оятлари мустаҳкам қилинган, сўнгра ўта ҳикматли, ўта хабардор Зот томонидан муфассал қилинган Китобдир» (1-оят).

Яъни «муҳкам» сўзининг «тузилиши пухта», «далолат қилиши дақиқ», «ҳар бир сўзи чуқур маъноли», «ҳамма тарафи бир-бирига муносиб», «ҳеч камчилиги йўқ» деган маънолари бор.

«...сўнгра ўта ҳикматли, ўта хабардор Зот томонидан муфассал қилинган Китобдир».

Батафсил баён қилиш керак бўлган ҳар бир жиҳати, жумладан, ғоялари, мақсадлари, мавзулари батафсил баён қилингандир.

«Қуръони Каримнииг муҳкам ояти» деганда равшан маъно билан келган ва эшитувчиси маъносини таъвил ва баёнсиз англаб оладиган деган маъно тушунилади.

«Муташобиҳ» сўзи «бир-бирига ўхшаш» деган маънони билдирувчи «ташабуҳ» сўзидан ясалган бўлиб, луғатдаги маъноси бизнинг тилимизда «ўхшаш» ва «аралаш» сўзлари атрофидаги маъноларда айланади. Арабларда икки нарса бир-бирига ўхшашлиги туфайли аралашиб кетганда ва уларни бир-биридан ажратиб олиш қийинлашиб қолганда ушбу сўз ишлатилади.

Ушбу луғавий маълумотлардан кейин мулоҳаза қиладиган бўлсак, «муҳкам» сўзида равшанлик ва маънони мустақил равишда баён қилиш борлигини кўрамиз. «Муташобиҳ» сўзида эса маънони ифода этишда ягона мустақиллик йўқлигини ва равшанлик етишмасдан, бир нарса иккинчисига ўхшаб қолишини англаймиз.

«Ташабуҳ» калимасидан ясалган сўзлар Қуръони Каримнинг баъзи оятларидагина келган.

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

وَأُتُواْ بِهِۦ مُتَشَٰبِهٗاۖ

«(У) уларга ўхшаш қилиб берилгандир» (25-оят). Яъни жаннатийларга бу дунёда баҳраманд бўлган меваларига ўхшаш мевалар берилади.

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

تَشَٰبَهَتۡ قُلُوبُهُمۡۗ

«...қалблари ўхшаш бўлди...» (118-оят) Яъни ҳақни кўрмасликда ва залолатда кофирларнинг қалблари бир-бирига ўхшашдир.

Аллоҳ таоло Зумар сурасида марҳамат қилади:

ٱللَّهُ نَزَّلَ أَحۡسَنَ ٱلۡحَدِيثِ كِتَٰبٗا مُّتَشَٰبِهٗا

«Аллоҳ энг гўзал сўзни ўхшаш... китоб этиб туширди» (23-оят).

Қуръони Карим энг гўзал сўздир. Унинг оятлари гўзалликда, пурмаъноликда, ҳикматда, тўғриликда, ҳукмда ва бошқа хусусиятларда бир-бирига ўхшашдир.

«МУҲКАМ» ВА «МУТАШОБИҲ» УЛАМОЛАР ИСТИЛОҲИДА

Юқорида «муҳкам» ва «муташобиҳ» сўзлари Қуръони Каримнинг бир неча оятларида ўзининг луғатдаги маъноларини ифода қилган ҳолда келгани айтиб ўтилди. Шу билан бирга, яна Қуръони Каримнинг кўп оятлари муҳкам бўлиб, улар аслни ташкил этиши ва баъзи оятлари муташобиҳ экани ҳам Қуръони Каримнинг ўзида таъкидлаб айтиб ўтилгандир.

Аллоҳ таоло Оли Имрон сурасида айтади:

هُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ مِنۡهُ ءَايَٰتٞ مُّحۡكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٞۖ

«У сенга Китобни нозил қилган Зотдир. Унда муҳкам оятлар бор – улар Китобнинг аслидир ва бошқалари муташобиҳлар...» (7-оят)

Ушбу ояти каримада Қуръони Каримнинг оятлари иккига – муҳкам ва муташобиҳга бўлиниши ҳақида сўз кетмоқда.

Қуръони Каримда келган муҳкам – ойдин оятларнинг маънолари равшан, тушунилиши ҳам осон. «Улар китобнинг аслидир», яъни ўша муҳкам оятлар Қуръоннинг ас-лини ташкил этади. Шу билан бирга, Аллоҳ ирода қилган ҳикмат учун Қуръонда муташобиҳ – бир-бирига ўхшаш маъноларни билдирадиган, турлича маънога буриш мумкин бўлган оятлар ҳам бор. Лекин булар жуда ҳам оз бўлиб, кишиларнинг иймонини синашга хизмат қилади.

Уламолар муҳкам ва муташобиҳнинг илмий ва аниқ маъноларини чегаралашда ҳамда уларнинг ҳар бири ўз ичига олган нарсаларни белгилашда кенг ва кўп ихтилоф қилганлар. Шу билан бирга, уларнинг бу икки нарсанинг таърифида айтган гаплари кўп бўлишига қарамай, мазкур таърифларни икки асосий йўналишга тақсимлаш мумкин.

Биринчи йўналишга кирган уламоларнинг таърифида «Муташобиҳ илми – Аллоҳ Ўзига хос қилиб олган ва инсонлардан ҳеч кимга билдирмаган нарса» дейилади. Бунга қиёмат ҳақидаги илм ҳамда сураларнинг аввалидаги кесик алифбо ҳарфлари илмига ўхшаш нарсалар мисол қилинади. Албатта, бу қисмдаги таърифлар муташобиҳнинг нозик маъносини ўз ичига олгандир.

Ушбу йўналишдаги таърифларга мисоллар:

1. Имом Қуртубий Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу
   анҳу, Шаъбий ва Суфён Саврийга нисбат берган таърифда
   қуйидагилар айтилади:

«Қуръоннинг муҳкам оятлари – таъвили маъруф бўлган, маъноси ва тафсири фаҳмланганларидир. Муташобиҳ эса уни билишга йўл бўлмаган, илмини Аллоҳ Узи хослаб олган ва халқига билдирмаган қиёмат қоим бўлиши вақти ва сураларнинг аввалидаги кесик алифбо ҳарфлари каби нарсалардир».

Имом Қуртубий бу таърифни мақтаган ва: «Бу муташобиҳнинг таърифида айтилганларнинг энг гўзалидир», деган.

2. Аҳли суннага нисбат берилган таърифда айтилади:
   «Муҳкам – ундан кўзланган мурод очиқ-ойдин ёки таъвил ила билинган нарсадир. Муташобиҳ – илмини Аллоҳ таоло Узига хослаб олган, қиёматнинг қоим бўлиши, Дажжолнинг чиқиши ва сураларнинг аввалидаги кесик алифбо ҳарфлари каби нарсалардир».
3. Саййид Маҳмуд Олусий ҳанафийларга нисбат берган
   таърифда қуйидагилар айтилади:

«Муҳкам – далолати равшан бўлган ва насхни қабул килмайдиган нарсадир. Муташобиҳ – ақл билан ҳам, нақл билан ҳам маъносини идрок этиб бўлмайдиган нарса бўлиб, илмини Аллоҳ таоло Узига хослаб олган, қиёматнинг қоим бўлиши ва сураларнинг аввалидаги кесик алифбо ҳарфлари каби нарсалардир».

Ушбу таърифлардан очиқ-ойдин кўриниб турибдики, таъриф эгаларининг фикрича, «муҳкам» инсон ўзининг идроки ва таъвил қилиш қудрати ила фаҳмлаш ҳамда таъвил қилишга қодир бўлган нарсадир. «Муташобиҳ» эса илмини Аллоҳ таоло Ўзига хослаб олган нарсадир.

Иккинчи йўналишга кирган уламоларнинг таърифида «муташобиҳ» кенг маънода олинган бўлиб, идрок қилиш қийин бўлган, маъносида енгиллик бўлмаган, тушуниш учун таъвил лозим бўлган, яъни маънони бошқа тарафга буриш керак бўлган ҳамда уни баён қилишда бошқа воситаларга эҳтиёж тушадиган оятларнинг барчаси муташобиҳ дейилган.

Бу қисмга оид таърифларнинг мисоли қуйидагилар:

1. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу ва кўпчилик
   усулийларнинг таърифи:

«Муҳкам фақат битта таъвилни кўтарган нарсадир. Муташобиҳ эса бир неча таъвилни кўтарадиган нарсадир».

2. Имом Фахриддин Розийнинг таърифи:

«Муҳкам – далолати кучли бўлган насс ва зоҳирдан иборатдир. Чунки бу иккиси далолатнинг кучли бўлишида иштирок этадилар. Бунда насс бошқа нарсани ман қилади, зоҳир эса бошқа нарсани ман қилмайди.

Муташобиҳ эса далолати кучли бўлмаган нарса бўлиб, мужмал, муъаввал ва мушкиллардир. Уларнинг ҳар бири далолати кучли бўлмаган далиллардир».

Ушбу таърифда келган баъзи истилоҳларни кенгроқ шарҳ қилишга эҳтиёж бор.

«Насс» сўзи луғатда бир нарсанинг охирига ва ғоясига етганини билдиради. Уламолар истилоҳида эса ўз маъносига далолат қилган ҳамда ундан ифода олинган ва бошқа маънонинг эҳтимоли бўлмаган нарса нассдир. Унинг далолати равшан ва маъноси чегараланган бўлади.

Нассга Ихлос сурасидаги Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ биттадир» деган сўзи мисол бўла олади. Яна бошқа бир мисол:

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

فَمَن لَّمۡ يَجِدۡ فَصِيَامُ ثَلَٰثَةِ أَيَّامٖ فِي ٱلۡحَجِّ وَسَبۡعَةٍ إِذَا رَجَعۡتُمۡۗ

«Ким топа олмаса, уч кун ҳажда, етти кун қайтганингизда рўза тутиш (вожиб)» (196-оят).

Ҳамма нарса очиқ-ойдин, тушуниш осон, таъвилга, уринишга ҳожат йўқ. Ислом уммати ушбу оятлар муҳкам эканига ижмоъ қилган.

«Зоҳир» сўзи бир маънога далолат қилиб, бошқа маънонинг кучсиз эҳтимоли бор лафздир.

Мисол учун, «солат» сўзи луғат илми уламолари ҳузурида «дуо» маъносини ифода этади ва шу билан бирга, «намоз»нинг кучсиз маъноси ҳам бор. Шариат уламолари ҳузурида эса бу сўз «намоз»га далолат қилади ва шу билан бирга, унда «дуо»нинг кучсиз маъноси эҳтимоли бор.

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилади:

وَلَا تَقۡرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطۡهُرۡنَۖ

«Пок   бўлмагунларича   уларга   яқинлашманглар» (222-оят).

Ушбу жумладаги «пок бўлиш»дан мурод ҳайздан кейин ғусл қилишдир. Ҳайзи тўхтаган аёл ғусл қилганидан кейин пок бўлади. Аммо шу сўзнинг иккинчи, кучсиз маъноси ҳам бор. У ҳам бўлса, ҳайзнинг тўхташи. Аёл кишининг хайзи тўхташини ҳам «пок бўлди» дейилади. Аммо ушбу иккинчи маъно кучсиздир.

Демак, насснинг маънога қиладиган далолати бошқа маънони ман қилувчидир. Зоҳирнинг далолати кучли, аммо бошқа маънони ман қилувчи эмас. Ўша эҳтимоли бор бошқа маъно кучсиздир. Шунинг учун ҳам насс ва зоҳир иккиси муҳкам дейилади, чунки уларнинг иккисининг далолати равшан ва маънолари чегаралангандир.

«Мужмал» – далолати маъносига равшан бўлмаган нарсадир. Зоҳирий мазҳабидан бошқалар Қуръони Каримда мужмал бор, дейдилар.

Мужмалнинг бир неча сабаблари бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:

1. Лафздаги муштараклик.

Бунда лафз икки ёки ундан ортиқ маънони англатадиган бўлади. Мисол учун, Бақара сурасидаги қуйидаги оятни олайлик:

وَٱلۡمُطَلَّقَٰتُ يَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَٰثَةَ قُرُوٓءٖۚ

«Талоқ қилинган аёллар ўзларича уч қуръу кутарлар» (228-оят).

Ушбу оятдаги қуръу сўзи бир-бирига зид иккита маънони англатади. «Қуръу» бир маънога кўра ҳайзни англатса, иккинчи маънога кўра унинг тескарисини – ҳайздан покланиш маъносини англатади. Шу боис таржимада ҳам «қуръу» сўзи айнан олинади, таржима қилинмайди. Чунки бу сўз арабларда икки бир-бирига зид маънода ишлатиладиган сўз бўлганидан уни араб тилидан бошқа тилга таржима қилишнинг умуман иложи йўқ. Тафсирчиларимиз ҳам, фиқҳий мазҳаблар бошлиқлари, яъни имомларимиз ҳам бу масалада иккига бўлинганлар.

Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи қуръуни ҳайз деб тушунтирганлар. Шунга биноан, «Талоқ қилинган аёллар ўзларича уч қуръу кутарлар» жумласидаги «уч қуръу кутарлар» бирикмасининг маъноси «уч ҳайз кутадилар» демакдир. Бундан келиб чиқадики, эри билан бирга яшаган ҳайз кўрадиган аёлни эри талоқ қилса, у аёл ўзича идда санаб, кетма-кет уч ой ҳар ойнинг ҳайзини тўлиқ кўргунча ўтиради. Шу муддат ичида иддадаги аёл нима қилиши керак бўлса, шуни қилади.

Шофеъий мазҳабида эса «қуръу»ни поклик деб тушунганлар. Шунга кўра уларда талоқ қилинган аёл уч поклик ўтгунча кутади.

Иккинчи мисол Бақара сурасидаги қуйидаги оят:

وَإِن طَلَّقۡتُمُوهُنَّ مِن قَبۡلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ وَقَدۡ فَرَضۡتُمۡ لَهُنَّ فَرِيضَةٗ فَنِصۡفُ مَا فَرَضۡتُمۡ إِلَّآ أَن يَعۡفُونَ أَوۡ يَعۡفُوَاْ ٱلَّذِي بِيَدِهِۦ عُقۡدَةُ ٱلنِّكَاحِۚ

«Агар уларга қўл теккизмай туриб талоқ қилсангиз ва маҳрни белгилаб қўйган бўлсангиз, белгиланганнинг ярмини берасиз, магар улар афв қилсалар ёки ғгакоҳ тугуни қўлида бўлган киши афв қилса, (бермайсиз)» (237-оят).

Ушбу оятдаги «никоҳ тугуни қўлида бўлган киши» деган жумла мужмал маънодир. У талоқ қилувчи эрнинг ўзи бўлиши ҳам ёки талоқ қилинаётган аёлнинг валийси бўлиши ҳам мумкин. Эрнинг афв қилиши маҳрнинг ҳаммасини беришдан иборат. Валийнинг афв қилиши эса маҳрнинг ярмини ҳам олмасликка қарор қилишидир.

2. Ҳазф.

Бунда жумладан бир сўз тушиб қолган бўлиб, унинг ўрнига икки нарсани қўйиш эҳтимоли бўлади.

Аллоҳ таоло Нисо сурасида марҳамат қилади:

وَيَسۡتَفۡتُونَكَ فِي ٱلنِّسَآءِۖ قُلِ ٱللَّهُ يُفۡتِيكُمۡ فِيهِنَّ وَمَا يُتۡلَىٰ عَلَيۡكُمۡ فِي ٱلۡكِتَٰبِ فِي يَتَٰمَى ٱلنِّسَآءِ ٱلَّٰتِي لَا تُؤۡتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرۡغَبُونَ أَن تَنكِحُوهُنَّ

«Сендан аёллар ҳақида фатво сўрарлар. «Аллоҳ сизга улар ҳақида ҳамда сиз улар учун фарз қилинган нарсани бермайдиган ва никоҳларига рағбат қиладиган етим аёллар... ҳақида фатво берадир», деб айт» (127-оят).

Ушбу оятдаги «وَتَرۡغَبُونَ أَن تَنكِحُوهُنَّ» битта ҳарф ҳазф қилинган – тушиб қолган. Ўша тушиб қолган ҳарф икки ҳарфдан бири бўлиши эҳтимоли бор. Ё «عَنۡ» ҳарфи, ёхуд «فِي» ҳарфи. Араб тили қоидаси иккисини ҳам кўтаради. Ушбу икки ҳарфнинг ҳар бирини «تَرۡغَبُونَ» («тарғобуна») феълидан кейинги ҳарф тушиб қолган жойга қўйилса, маъно аввалгисидан тескари маънога айланади. («тарғобуна ъанҳу») жумласида «унга рағбат қилмайсиз» маъноси бўлса, («тарғобуна фиҳи»)да «унга рағбат қиласиз» деган маъно англанади.

Араб тилида «рағбат» сўзи ўзи билан бирга келадиган боғловчиларнинг ҳолатига қараб, ўзаро қарама-қарши икки хил маънони беради. Агар «рағбат» сўзи «фи» боғловчиси билан келса, «қизиқиш» маъносини билдиради, «ъан» боғловчиси билан келганда эса «совиш», «хоҳламаслик» маъноларини англатади. Ушбу оятда мазкур икки боғловчидан ҳеч бири келмаган. Чунки умумий маънода мазкур икки хил маъно ҳам бор. Яъни ҳолатга қараб, етим қизни ўз қарамоғига олган одам, агар у чиройли бўлса, никоҳлаб олишга қизиқиши ҳам мумкин, агар у хунук бўлса, унинг никоҳига қизиқмаслиги ҳам мумкин. Демак, оят икки хил маънони ҳам кўтарадиган бўлиб келган. Бу Қуръоннинг мўъжизаларидан ҳисобланади.

Муъаввал – луғатда «аввала» феълидан олинган мафъул бўлиб, «борар жойга борган» ёки «қайтар жойга қайтган» деган маънони англатади.

Уламоларнинг истилоҳида ўзи далолат қиладиган маъноларнинг кучсизига қайтарилган лафз «муъаввал»дир.

Уларни таъвил қилиш кучли далил билангина бўлади.

Аллоҳ таоло Ҳадид сурасида марҳамат қилади:

وَهُوَ مَعَكُمۡ أَيۡنَ مَا كُنتُمۡۚ

«У қаерда бўлсангиз ҳам сиз билае бирга» (4-оят).

Ушбу жумладан одатда ҳиссий биргалик англанади. Аллоҳ таолога нисбатан эса жисм ҳақида сўз ҳам бўлиши мумкин эмас. Демак, ўта ишончли ақлий далил Аллоҳ субҳанаҳу ва таолони ҳиссий, кейин пайдо бўладиган ва ма-конга боғлайдиган сифатлар билан сифатлаш асло мумкин эмаслигига далолат қилди. Бас, шундай экан, мазкур матннинг маъносини бошқа тарафга буриш – таъвил қилиш тайин бўлди. Шунинг учун Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг Ўзи яратган махлуқотлари билан бирга бўлиши илми билан, уларнинг ҳолатлари ва тасарруфотларини қамраб олиши билан, уларга етадиган қудрати билан, риояси билан бўлади, дея таъвил қилинади.

Мушкил – луғатда «ўзидан бошқанинг шаклига кирувчи» деган маънони англатади. Бошқанинг тусига кириб, ҳақиқий маъносини англаш мушкул бўлиб қолгани учун ҳам бу турдаги оятлар шу ном билан аталган. Муташобиҳ оятларни мушкил оятлар деса ҳам бўлади.

Роғиб Асфиҳоний ўз тафсирида муташобиҳни қуйидагича таърифлайди: «Қуръондаги муташобиҳ лафз ёки маъно жиҳатидан ўзидан бошқага ўхшагани учун тафсири мушкул бўлган нарсадир».

Баъзи одамларда Қуръони Каримдаги тушуниш қийин бўлган оятларии мушкил деб аташ бор.

Хуллас, ушбу уч нарса – мужмал, муъаввал ва мушкилларнинг бир неча маънога далолат қилиш эҳтимоли борлиги мулоҳаза қилинади. Улар ўша маънолардан бирига бурилганда эса мазкур бурилган маъно кучли бўла олмайди.

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

Муташобиҳнинг қисмлари