Ҳозир пайтда  баъзан  нолиш оҳангидаги фикрлар ёки карантин даврини ҳазил-мазах тарзида қабул қилиб, ижтимоий тармоқларда ҳар хил фото, видиороликлар жойлаётган инсонлар ҳам афсуски орамизда топилади. Қизиғи, бундай фикрдаги гап-сўзлар уйда, фарзандлари бағрида соғ-саломат ўтирган кишилар томонидан билдирилмоқда. Ахир, Аллоҳ таоло бундан ҳам аянчлироқ бало-офатни юборишга қодир эди-ку! Бундай ҳолатда барчамиз тинч-хотиржам, қорнимиз тўқ, устимиз бут эканлигининг шукронаси ўлароқ карантин қиодаларининг риоясини қилиб, Яратгандан тезроқ бу вабонинг юртимиздан, бутун мусулмонлар устидан кўтарилиши сўраб дуо қилиб туришимиз зиммамиздаги бирламчи вазифа эмасмикин!

Аллоҳ таоло бундай огоҳлантиради: «Аллоҳ осмонлар ва Ерни яратган ва осмондан сув (ёмғир, қор) ёғдириб, у сабабли сизларга ризқ бўладиган меваларни чиқарган зотдир. У (Ўз) амри билан денгизда сузиб юриши учун кемаларни сизларга бўйин сундирди. Яна дарёларни ҳам сизларга бўйин сундирди. (У) доимо фаолият кўрсатиб турувчи Қуёш ва Ойни ҳам сизларга бўйин сундирди. Яна кеча ва кундузни сизларга бўйин сундирди.

Шунингдек, сизларга барча сўраган нарсаларингиздан ато этди. Агар Аллоҳнинг неъмат(лар)ини санасангиз, саноғига ета олмайсиз. Ҳақиқатан, инсон (ўзига) ўта золим ва (Раббига) жуда ношукрдир» (Иброҳим сураси, 30-34 сураси).

Шарҳ: Ақл билан ўйлаб кўрилса, инсонга берилган неъматлар чексиз. Осмон ва ер, борингки, коинотдаги ҳар бир нарса бўлсин, унинг ўз вазифаси бор. Улар бандаларнинг маишати, таъминоти учун хизматдадир. Қуёш ва ой нурининг то қиёматгача давомийлиги, қор ва ёмғирлар сабабли ўсимликларнинг илдизига қувват етиши ва улардан инсонлар ва бошқа чорва ҳайвонларининг фойланишлари, албатта, Буюк зотнинг раҳматидир. Айниқса, кеча ва кундуз кетма-кет, мунтазамлик билан алмашиб туришида улкан ҳикмат бор («Фатҳул Қодир»).

Банданинг вазифаси, чин дилдан, эй Аллоҳ бизга ато этган неъматларингнинг ҳар бирига шукр этамиз, гарчи кўпларини биз билмаймиз, фақат Ўзинг билгувчисан. Ҳар бир замонда барча шукр этувчи инсонлар ҳам неъматларингнинг ададини ҳисоблай олмайди[1], дейишдир.

Инсонлар ўз зиммасидаги шукр қилиш вазифасидан ғафлатда бўлиши, фақат ўзига бўлган зулмни оширади. Абу Айюб Қураший мовлоси Бани Ҳошимдан ривоят қилади: Ҳазрат Довуд алайҳиссалом бундай нидо қилди: «Эй Роббим, менга ато этган неъматларингнинг энг яқини ҳақида хабар бер? Шунда Аллоҳ таоло ваҳий қилди: Эй Довуд, нафас ол, Довуд алайҳиссалом нафас олди. Айтдики, бу сендаги Мен ато этган неъматларнинг энг яқинидир[2] (Абу Дунё ва Имом Байҳақий ривояти).

Расулулоҳ алайҳиссалом бир кишидан “тунни қандай ўтказдинг”, деб сўради. У икки марта сўраганларида ҳам: “Яхши”, деди ва учинчи мартасида: “Алҳамдулиллаҳ, Ўзига минг бор шукур, яхши ўтказдим” деди. Шунда Расулулоҳ (алайҳиссалом): “Сендан айнан шу жавобни кутган эдим”, дедилар (Имом Муслим ривояти)[3].

Изоҳ: Луғатда, «миннатдорлик, розилик» маьноларини билдириб,  истилоҳда яхшилик қилувчининг яхшилигини мамнуният билан этироф этишига «шукр» дейилади. Шукрни қалб билан эътироф этиб, тил билан етказилади ва ҳаётга амалий тадбиқ этилади. Ана шундагина у инсон мадҳ этилган ҳақиқий шокир бандалардан бўлади. Уламолар, инсон барча нематларни Аллоҳ таолодан деб билиб, унга иқрор бўлиши қалб шукридир. Яратгандан миннатдор бўлиб, унга ҳамду санолар айтиш тил шукридир. Тоат ибодатда давомли бўлиш, солиҳ амаллар қилиш, гуноҳлардан сақланиш  шукрнинг амалдаги тадбиқи бўлади, дейишган.

  Шукрнинг акси эса ношукурлик, яъни нематларга куфроналик билан жавоб қайтариш бўлади.  Ношукрлик мезони ҳирс, исроф, ҳурматсизлик, кибру ҳаво, ҳаром билан ҳалолни ажратмаслик каби ёт иллатларни қилиш билан белгиланади.

Шукр – улуғ ибодат. Аллоҳнинг нематларига шукрона айтиб, етган мусибату балоларга сабрлилик ила муносабатда бўлиш, уф тортмаслик ҳақиқий мўминлик хислатларидан биридир. Ривоятларга кўра, Пайғамбарлардан бири кичик бир тошдан мўл-кўл сув оқиб чиқаётганини кўриб ҳайратга тушганида, Аллоҳ таоло у тошга тил-забон ато этади ва  сўзлай бошлайди: “Одамлар ва тошлар ўтин бўладиган кофирлар учун тайёрлаб қўйилган дўзахдан қўрқинг” (Бақара сураси, 24-оят) – оятни эшитганимдан бери  йиғлайман, дейди. Пайғамбар у тошни дўзахдан қутқариши учун Аллоҳ таолога ёлворди. Аллоҳ таоло ҳам уни дўзахдан қутқарганининг хабарини берди. Лекин бир муддатдан кейин яна шу ердан ўтган Пайғамбар ўша тошнинг яна йиғлаётганини кўрди ва: “Энди нега йиғлаяпсан” деб сўради. Шунда тошдан: “Олдин сен кўрганинг қўрқув кўз ёшлари эди, энди буниси, шукр ёшларидир”, деган овоз эшитилади[4]. 

Неъматларга шукр қилиш, уларни қадрлай билиш неъматлар давомийлигига, зиёда бўлишига олиб келади. Шайх Саъдий: “Бир нафасга икки марта шукр айтиш вожибдир”, дея нафас кирсаю қайтиб чиқмаса ёки чиқсаю қайтиб кирмаса, инсон ҳалок бўлишини таъкидлайди”[5].

Инсониятга  ато этилган нарсалар ҳисоб-китобсиз, ниҳоясиздир. Аъзоларимизнинг ҳар бири  ўз вазифасини бажариш билан машғул. Кўриш, сезиш, таъм билиш, эшитиш, сўзлаш, ҳаттоки тукларнинг ҳам муайян бир фаолияти бор. Агар улардан бирининг фаолияти сустлашса ёки тўхтаса, бошқа аъзоларга ҳам нуқсон етади. Бу Аллоҳ таолонинг инсон жисмини бир-бирига мутосиб сувратда яратганининг белгисидир. Пайғамбаримиз алайҳиссалом жасадни ҳақиқий мўминларнинг хислатига менгзаши ҳам бежиз эмас. Яъни, танадаги бир аъзонинг шикояти бутун вужудни зирқиратгани каби мусулмонлар ҳам бир-бирининг ҳолидан хабардор бўлиб туриши, агар муаммо пайдо бўлса, бошқасининг виждони қийналиб, ёрдамга ошиқиши лозим бўлади. Айниқса, бугунги ҳолатимиздагидек, пайтда ишсиз, мардикорлик билан оиласига кунлик егулик қилиб оила тебратаётган камбағал кишиларнинг ёки боқувчиси йўқ ёлғиз қариялар, ожизалар бўлсин, уларнинг рўзғорига ёрдам улашишимиз ҳақиқий мўминлигимиз белгисидир.

Такрор айтмоқчимиз, егани таоми, кийгани кийими, ётгани бошпанаси бор, хонадони тинч инсоннинг тили шукр қилишдан толмаслиги лозим. Бироқ негадир шукр қилишга қотиб қолган бу тилларимиз, ҳеч бўлмаганда жим туришни ҳам қойиллатолмайди. Аксинча, ўзимиз сезмаганимиз ҳолда нолинишга одатланиб қолганмиз. Мўминликка даъвоимиз катта, аммо бандаликнинг биринчи талаби бўлган  шукрга келганда, мудом сусткашмиз. Ахир, шукр қилишга буюрилмаганмизми?!  Ота-боболаримиз шукр ва сабрда ҳаммага ўрнак бўлишмаганми?! Дунёни коронавирус балоси ўраб турган бир пайтда айрим мамлакатлардагидек, кунига юзлаб, ҳатто мингга яқин фуқароларнинг ҳалок бўлаётгани ҳам ибрат назари қарашга ундамаяптими? Ахир карантин қоидалари ҳам сизу бизнинг саломатлигимиз учун эканини наҳот ҳис этмасак! Олдинига сабабини қилиб қўйиб, сўнг Аллоҳ таоло таваккал қилиш эътиқодимиз тақозаси-ку! Ниқоб тақиб юриш, қариндош-уруғларникига бир муддатга бормай, телефонда алоқа қилиб туриш бир умрга эмас, балки вақтинчалик эканига нега ўйимиз етмаяпти?..

Дуо қилайлик, бу дард-балони Аллоҳ таоло бошимиздан тезда кўтарсин! Бемор бандаларига Ўзи шифои том ато этсин!

Абдувоҳид ЎРОЗОВ,

Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази катта илмий ходими

[1]Муҳаммад ибн Али ибн Муҳаммад Шавконий. Фатҳул қодир, 3/150. Байрут: Дорул вафо.

[2] Муҳаммад ибн Али ибн Муҳаммад Шавконий. Фатҳул қодир, 3/152. Байрут: Дорул вафо.

[3] Усмонхон Алимов. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг муборак васиятлари, т: 1, Мовароуннаҳр; Тошкент – 2017 йил.

[4] Абу Ҳомид Ғаззолий. “Мукошафатул қулуб” асари.

[5] “Гулистон” асари муқаддимаси.

Ҳадис илми намоёндаларидан бири, олти саҳиҳ китоблардан бирининг соҳиби ва ўз даврининг етук олимларидан саналган Имом Абу Исо Термизий қадим Термиз шаҳридан етишиб чиққан буюк олимлардан бири ҳисобланади. Олимнинг насаби ҳақида манбалар ва адабиётларда турли хил маълумотлар келтирилган. Жумладан:

1. Муҳаммад ибн Исо ибн Савраҳ ат-Термизий ад-Дарир[1].
2. Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ибн Савраҳ ат-Термизий[2].
3. Муҳаммад ибн Исо ибн Савраҳ ибн Муса ибн аз-Заҳҳак ат-Термизий[3].
4. Муҳаммад ибн Исо ибн Савраҳ ибн Шаддад ибн аз-Заҳҳак.
5. Муҳаммад ибн Исо ибн Савраҳ ибн Шаддад ибн Исо ас-Суламий ат-Термизий ад-Дарир[4].
6. Муҳаммад ибн Исо ибн Язид ибн Савраҳ ибн ас-Сакан[5].
7. Муҳаммад ибн Исо ибн Саҳл.
8. Муҳаммад ибн Исо ибн Саҳл ибн Савраҳ.
9. Муҳаммад ибн Исо ас-Суламий ат-Термизий[6].
10. Муҳаммад ибн Исо ат-Термизий[7].
11. Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ат-Термизий[8].
12. Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ибн Савраҳ ибн Шаддад ат-Тирмизий[9].
13. Муҳаммад ибн Исо ибн Савраҳ ибн Мусо ас-Суламий ал-Буғий ат-Тирмизий[10].
14. Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ибн Савраҳ ибн Мусо ибн аз-Заҳҳок ас-Суламий ат-Тирмизий ад-Дарир[11].

Юқоридаги маълумотлардан келиб чиқиб Имом Термизийнинг тўлиқ исми Муҳаммад ибн Исо ибн Савра ибн Мусо ибн аз-Заҳҳок ас-Суламий ал-Буғий ат-Тирмизий ад-Дарир деган хулосага келиш мумкин. Чунки, бу маълумотлар Имом Термизий яшаган даврга яқин бўлган алломалар томонидан келтирилган. Шунингдек, ушбу хабарни ҳанафий мазҳабининг йирик олимларидан бир Мулла Нуруддин Абу-л-Ҳасан Али ибн Султон Муҳаммад Қорий Ҳаравий Маккий (930-1014/1524-1606) ҳам “аш-Шамоил ан-Набавия” асарига ёзган “Жамъу-л-Васоил фи Шарҳ аш-Шамоил” номли шарҳида ва Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий ўзининг “Сияр аълом ан-нубало” номли асарларида алоҳида таъкидлаб ўтганлар[12]. Шунингдек, бу маълумотни Абу-л-Аббос Шамсуддин Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Абу Бакр ибн Халликон (608-681/1211-1282)ўзининг “Вафаят ал-аъён” номли асарида алоҳида таъкидланган[13].

Имом Абу Исо Термизий 209/824 йилда таваллуд топган[14]. Имом Абу Исо Термизийни “ат-Тирмизий” нисбаси билан тилга олинишига сабаб у кишининг ўша жойда дунёга келиб, ёшлиги ўша шаҳарда ўтганлиги ва умрларининг охирида яна қайтиб келишидир. Бу ҳақида машҳур тарихчи олим Ёқут Ҳамавий (574-626/1179-1229) олимни Термиз шаҳри аҳлининг машҳур олимларидан бири сифатида таъкидлаб ўтган[15].

Шунингдек, машҳур олимлардан бири Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъоний (ваф. 562/1166 й.) ўзининг “ал-Ансоб” асарида “Термиз” шаҳри ҳақида ҳам алоҳида тўхталиб қуйидаги маълумотларни келтирган: “Бу шаҳар номининг талаффузи турли шаклда учрайди. Жумладан, баъзилар “Тармиз”, яна бирлари “Турмиз” ва бошқалар “Тирмиз”, деб талаффуз қилганлар. Лекин, ўша шаҳар аҳлининг муомаладаги тилида “Тирмиз” шаклида айтилади ва шу шакл тўғрисидир. Мен ҳам шаҳарда 12 кун яшаганман”[16]. Ёқут Ҳамавий (574-626/1179-1229) кўҳна Термиз шаҳрини “Термиз маданият ўчоғи бўлган машҳур шаҳарлардан бири бўлиб, унда қўҳандиз ва работ мавжуд ҳамда у девор билан ўралган. Бозорларининг эса, усти бостирилган”, деб тасвирлаган[17].

Имом Абу Исо Термизий яна “ал-Буғий” деб ҳам нисбатланган бўлиб бу ҳақда манбаларда аниқ маълумот келтирилмаган. “Буғ” Тирмиз шаҳри атрофида жойлашган қишлоқлардан бирининг номи ҳисобланади. Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъоний (ваф. 562/1166 й.) ўзининг “Китоб ал-Ансоб” асарида Термиз шаҳри атрофида жойлашган “Буғ” қишлоғи билан бир қаторда “Рухшабуз”[18] ва “Шайшақ” кабиларни ҳамда “Сорминжон” номли туманни ҳам зикр қилган[19]. Ёқут Ҳамавий ўзининг “Муъжам ал-булдон” асарида эса, “Буъсанжу” номли қишлоқни келтириб ўтган[20]. “Буғ” қишлоғи Тирмиз шаҳридан 6 фарсах[21] узоқлик масофада жойлашган. Олимнинг “ал-Буғий” нисбаси билан аталишида икки хил фараз мавжуд, яъни, ушбу қишлоқда дунёга келгани ёки вафоти олдидан у ерда яшаганлигидир[22]. Ёқут Ҳамавий эса, Имом Абу Исо Термизийни шу қишлоқ номига нисбат берган, холос. Муҳаддиснинг ушбу қишлоқда дунёга келганлиги ҳақида маълумот айтмаган[23].

Имом Абу Исо Термизийнинг “Суламий” нисбаси билан номланишини Мулла Али Ал-Қорий “Жамъу-л-Васоил фи Шарҳ аш-Шамоил” номли асарида ва Хайруддин аз-Зириклий “Ал-Аълом” китобида[24] келтирганлар. Шундан, Мулла Али Ал-Қорий уни Қайс бин Айлон қабиласидан бири “Бани Салим” наслиданлигини таъкидлаб, Имом Абу Исо Термизийнинг ўзи ҳақида “Менинг бобом, Лайс ибн Сайёр даврида Марвда истиқомат қиларди. Кейинроқ, у ердан Термиз шаҳрига кўчган” деганини зикр қилган[25].

Абу Исо Термизийнинг оиласи ва ёшлиги ҳақида манбаларда маълумот кам учрайди. Баъзи манбаларда олимнинг исмига “ад-Дарир” сўзи ҳам қўшиб зикр қилинган бўлиб, у “Кўзи ожизлик”ни билдиради. Бу борада икки хил фикр мавжуд. Яъни, баъзи табақотларда олим туғма кўзи ожиз бўлган деб келтирилса, бошқаларида умрининг охирига яқин кўзи ожиз бўлиб қолганлиги айтилган. Шулардан иккинчиси кўпчилик олимлар томонидан эътироф этилиб, асосланган. Жумладан, Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий (ваф. 748/1374 й.) ўзининг “Сияр Аълом ан-Нубало” номли асарида Абу Исо Термизий ҳақида бундай деган: “Бу борадаги энг тўғриси шуки, Имом Термизий катта ёшлик пайтида, илмий сафарлари ва асарларини ёзиб бўлгандан кейин кўзи ожиз бўлиб қолган”[26]. Қолаверса, Абу Исо Термизий ҳақида Абу Аҳмад Ал-Ҳоким бундай ривоят этган: “Мен Умар ибн Аъллак (ваф. 325/937 й.) дан шундай деганини эшитдим: Ал-Бухорий вафотидан кейин Хуросонда у кишининг ортидан илм, ҳифз, вараъ ва зуҳд илмларида Абу Исо Термизийга тенг келадиган бирор киши қолмади. У кўп йиғлайверганидан ҳатто кўзлари ожиз бўлиб қолди ва бир неча йиллар давомида шу ҳолатда яшади”[27]. Ушбу маълумотни Хайруддин аз-Зириклий ўзининг “Ал-Аълом” номли асарида[28] ва Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний ўзининг “Таҳзиб ат-Таҳзиб” номли китобида таъкидлаганлар[29]. Бу борадаги хулоса шуки, Абу Исо Термизий умрининг охирида кўзи ожиз бўлиб қолган.

Шунингдек, манбалар ва адабиётларда олимнинг вафот этган йили ва жойи борасида турли маълумотлар учрайди. Жумладан, Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий (ваф. 748/1347 й.) ўзининг “Мизон ал-Иътидол фи Нақд ар-Рижол” асарида олимни етмиш ёшида ҳижрий 279 йили Ражаб ойи/милодий 892 йили октябрь ойида Термизда вафот этганини айтиб ўтган[30]. Шунингдек, Абу Абдуллоҳ Шамсуддин Муҳаммад аз-Заҳабий ҳам “Китоб Тазкират ал-Ҳуффоз” номли асарида ушбу маълумотни келтирган[31].

Хайруддин аз-Зириклий ўзининг “Ал-Аълом” асарида ҳам 279/892 йили Термизда вафот этганлигини зикр қилган[32]. Мулла Нуруддин Абу-л-Ҳасан Али ибн Султон Муҳаммад Қорий Ҳаравий Маккий (930-1014/1524-1606) ҳам “Аш-Шамоил” асари шарҳида худди шу гапни айтади. Тўлиқ маълумотни эса, Шамсуддин Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Абу Бакр ибн Халликон ўзининг “Вафаят ал-Аъён” номли асарида келтириб, олимни ҳижрий 279 йили 13 Ражаб ойи Душанба куни тунда (милодий 892 йили 17 октябрь ойи Жума куни тунда) Термизда вафот этганини таъкидлаб ўтган[33]. Аммо, Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъоний ўзининг “ал-Ансоб” асарида уни Буғ қишлоғида вафот этганини айтган[34]. Шунингдек, ушбу санани машҳур тарихчи олимлардан бири Ҳожи Халифа ҳам ўзининг “Кашф аз-Зунун” номли асарида келтирган[35].

Бу борадаги хулоса шуки, Имом Абу Исо Термизий бугунги кундаги Шеробод тумани ҳудудида дафн этилган. Бу жой “Абу Исо Термизий” ёки “Термиз Ота” номилари билан аталади.

Имом Абу Исо Термизийнинг куняси манбаларда “Абу Исо”(яъни, Исонинг отаси) деб келтирилган[36]. Бу эса, олимнинг Исо исмли ўғли бўлганлигини англатади.

Имом Термизийнинг илм олиш йўлидаги сафарлари борасида Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний (ваф. 629/1231 й.) “Китаб ат-Тақйид” асарида ва Хайруддин аз-Зириклий ҳам “Ал-Аълом” номли асарида Абу Исо Термизий илм ўрганиш йўлида Мовароуннаҳрнинг Термиз ва Бухоро шаҳарларига, Хуросоннинг Балх, Марв ва Рай шаҳарларига, Ироқнинг Куфа, Басра, Бағдод каби шаҳарларига ва Восит қишлоғига[37] ва Ҳижозга сафар қилганлигини таъкидлаб ўтганлар[38]. Шунингдек, Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий “Сияр Аълом ан-Нубало” номли китобида Абу Исо Термизий илм ўрганиш мақсадида Хуросон, Ироқ ва Ҳарамайнга борган. Лекин, Миср ва Шомга сафар қилмаган, деб зикр қилган[39]. Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Абу Исо Термизий Бухоро ва Самарқанд шаҳарларига илм ўрганиш мақсадида борган ва ҳадис илмини ўрганган. Хусусан, муҳаддис “Китоб ал-Илал ал-Кабир” асарини Самарқандда “Ийд ал-Адҳа” куни 270/884 йили ёзиб тугатган[40]. Бу эса, зша даврда олимнинг юртида илм нақадар ривожланганлигига далолат қилади.

Бу ўринда шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Абу Исо Термизий ҳаёти ва илмий фаолиятини ўрганган баъзи олимлар у Бағдодга бормаган, агарда у ерда бўлганда эди, албатта Имом Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Ҳанбал (164-241/781-855)дан ҳадис ривоят қилган бўларди деган фикрни билдирганлар[41]. Лекин, бизнингча олим Бағдодда бўлиб, ушбу шаҳардаги 241/855 йилдан кейин вафот этган муҳаддислардан ҳам ҳадис илмини ўрганган ва улардан ҳадислар ривоят қилган. Бу эса, Бағдодга 241/855 йилдан кейин борганини англатади. Абу Исо Термизий бағдодлик ёки у ерга бошқа ҳудудлардан келган Аҳмад ибн Иброҳим ал-Бағдодий (ваф. 246/860 й.), Иброҳим ибн Саид ат-Табарий ал-Бағдодий (ваф. 249/863 й.) каби ўттиз саккизта устозларидан ҳадисларни ривоят қилган. Абу Исо Термизий бағдодлик 241/855 йилдан олдин вафот этган муҳаддислардан ҳадисни билвосита, яъни бошқа ровийлар орқали ривоят қилган. Бу борадаги хулоса шуки, келтирилган далиллар Абу Исо Термизий Бағдодга тахминан 241-243/855-857 йиллар оралиғида борганлигини кўрсатади.

Дарҳақиқат, Абу Исо Термизий устозларининг ҳаётини ўрганиш унинг қачон ва қаерларга илмий сафарлар қилганлиги ҳақида илмий хулоса қилишга асос бўлади.

Ҳадис илми тарихида III/VIII аср “олтин асри” ҳисобланади. Хусусан, “ал-Кутуб ас-Ситта” – олти энг машҳур ҳадис китоби муаллифлари бўлган имомлар, яъни олти энг улуғ муҳаддис ана шу олтин даврда яшаб камол топган. Шу сабабли ҳам, Имом Абу Исо Термизий ўзининг илмий сафари давомида кўплаб машҳур олимлардан ҳадис илмини ўрганишга муваффақ бўлган. Имом жами икки юз йигирма тўртта муҳаддисдан ҳадис ривоят қилган бўлиб, шулардан “Сунани Термизий” асарида икки юз йигирма бир муҳаддисдан ҳадислар ривоят қилган. Абу Исо Термизий устозларидан баъзиларининг вафот этган йили манбаларда келтирилган бўлса-да, бошқалари номаълум. Уларни қуйидаги тартибда кўриш мумкин:

- биринчи гуруҳ 230-239/845-853 йиллар оралиғида саккизта устози вафот этган;

- иккинчи гуруҳ 240-249/854-863 йиллар оралиғида саксон саккизта устози вафот этган;

- учинчи гуруҳ 250-259/864-873 йиллар оралиғида саксон иккита устози вафот этган;

- тўртинчи гуруҳ 260-269/874-882 йиллар оралиғида бешта устози вафот этган;

- бешинчи гуруҳ 280/893 йилда вафот этган устози Муҳаммад ибн Исмоил ибн Юсуф ат-Термизий бўлиб, у ушбу беш гуруҳда киритилганларнинг энг кеч вафот этган ҳисобланади;

- олтинчи гуруҳ вафот этган йили номаълум бўлган устозлари йигирма тўққизта.

Кўпчилик муҳаддис олимлар ҳаёти ва илмий фаолияти ўрганилса, дастлаб ўз юртидаги илмларни ўрганиши урф бўлган. Кейинчалик бошқа юртларга илмий сафарлар қилганлар. Хусусан, бизнингча, Абу Исо Термизийнинг фаолияти ҳам ушбу одатга мувофиқ бўлган. Бунга далил қилиб олимнинг устозларидан бири термизлик ўз даврининг йирик олимларидан ҳисобланган Абу Абдуллоҳ Солиҳ ибн Абдуллоҳ ибн Заквон ал-Боҳилий ат-Термизий (ваф. 231/846 й.)ни келтириш мумкин[42]. Бу олим асли Термиздан бўлса-да, кейинчалик Бағдодга бориб ўша ерда вафот этган. Шу туфайли ҳам, Абу Исо Термизий устозидан Термизда таълим олдими ёки Бағдодда аниқлаш мушкул. Тарихий воқелик қандай бўлганлигига қарамасдан, Абу Исо Термизий ушбу устозидан “Сунани Термизий”да ўн учта ва “Китаб ал-Илал ал-кабир” асарида битта ҳадис ривоят қилган.

Шунингдек, балхлик ўз даврининг йирик олимларидан Муҳаммад ибн Амр ас-Саввоқ ал-Балхий(ваф. 236/850 й.)ни келтириш мумкин. Муҳаддис ундан “Сунани Термизий”ида еттита ҳадис ривоят қилган. Бу эса, олимнинг хуросонлик муҳаддис олимлардан ҳам таълим олганлигини кўрсатади.

Абу Исо Термизий устозларидан учтаси – Имом Муҳаммад ибн Исмоил Абу Абдуллоҳ Ал-Бухорий (194-256/810-870), Имом Муслим ибн Ҳажжож Ал-Қушайрий Абул Ҳусайн (204-261/819-875) ва Имом Абу Довуд машҳур муҳаддислардан ҳисобланади[43].

Албатта, Абу Исо Термизий имом Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Ал-Бухорийнинг машҳур шогирдларидан бири бўлиб[44], ундан нафақат ҳадис илмини[45], балки йўналиш ва ҳидоятни ҳам ўрганган[46]. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий ўз даврининг ҳадис илми соҳасида етакчи олим ҳисобланади. Шу сабабли ҳам, Абу Исо Термизийнинг илмий фаолиятида унинг мавқеи жуда катта бўлган ва “Сунани Термизий”, “Китаб ал-Илал ал-Кабир” каби йирик асарларини ҳам устози Имом ал-Бухорий билан учрашганидан кейин битган. Бу ҳақида, муҳаддиснинг ўзи “Сунани Термизий” асарида қуйидагича баён этган: “Мен на Ироқ ва на Хуросонда “Илал” ва “Тарих” маъносини тушунишда ва санадларни билишда Муҳаммад ибн Исмоилдан кўра билимлироқ бирор кимни учратмадим”[47].  Шу сабабли ҳам, Абу Исо Термизий ушбу устозидан “Сунани Термизий” асарида ўнлаб ҳадислар ва “Жарҳ ва таъдил”га оид юзга яқин фикрларини ҳам келтириб ўтган. Имом ал-Бухорий ўз шогирди имом Термизийни алқаб, камтаринлик билан: “Сен мендан баҳра топганингдан кўра мен сендан кўпроқ баҳра топдим”, деб таъкидлаган[48]. Бу Абу Исо Термизийга берилган жуда катта баҳо эди.

Абу Исо Термизийнинг машҳур устозларидан яна бири Абул Ҳусайн Муслим ибн Ҳажжож Ал-Қушайрий бўлиб, устозидан нафақат ҳадис илмини ўрганган, балки ундан ҳадис ҳам ривоят қилган. Хусусан, “Сунани Термизий”да ушбу устозидан ҳадис ривоят қилган.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, олимнинг устозларидан саккизтаси Термизга нисбат берилган бўлиб, “Сунани Термизий” асарида улардан жами қирқ бешта ҳадис ривоят қилинган.

Улар қуйидагилардир:

1. Абу ал-Ҳасан Аҳмад ибн ал-Ҳасан ибн Жунайдиб ат-Термизий (250/864 йилдан олдин вафот этган)[49];
2. Абу Довуд Ал-Жоруд ибн Муоз ас-Суламий ат-Термизий (ваф. 244/858 й.)[50];
3. Абу Абдуллоҳ Солиҳ ибн Абдуллоҳ ибн Заквон ал-Боҳилий ат-Термизий[51];
4. Абу Абдурраҳмон Муҳаммад ибн Аҳмад ибн ал-Ҳусайн ибн Маддувайҳ ал-Қураший ат-Термизий[52];
5. Абу Исмоил Муҳаммад ибн Исмоил ибн Юсуф ат-Термизий (ваф. 280/893 й.)[53];
6. Абу ал-Фазл Мактум ибн ал-Аббос ат-Термизий[54];
7. Абу Имрон Мусо ибн Ҳизом ат-Термизий (ваф. 250/864 й.)[55].;
8. Абу Абдуллоҳ Ҳурайм ибн Мисъар ал-Аздий ат-Термизий[56].

Шунингдек, Абу Исо Термизий “Сунани Термизий”ида ҳар биридан юзтадан ортиқ ҳадис ривоят қилган қуйидаги устозларини алоҳида таъкидлаш мақсадга мувофиқ. Чунки, бу кўрсаткич олим улардан кўпроқ илм ўрганганлигини англатади. Ҳадис ривояти сони бўйича уларнинг тартиби қуйидагича:

1. Абу Ражо Қутайба ибн Саидибн Жамил ибн ат-Ториф ас-Сақофий ал-Балхий (148/150-240/765/767-854) бўлиб[57], ундан 601та ҳадис ривоят қилинган. Абу Исо Термизий ушбу устозидан ҳадис илмини Хуросонда бўлган пайтида таълим олган[58];
2. Муҳаммад ибн Башор ибн Усмон ал-Басрий (167-252/783-866) бўлиб[59], ундан 442та ҳадис ривоят қилинган. Абу Исо Термизий ушбу устозидан ҳадис илмини Басрада бўлган пайтида таълим олган[60];
3. Маҳмуд ибн Ғайлон ал-Марвазий (ваф. 239/853 й.) бўлиб[61], ундан 292та ҳадис ривоят қилинган;
4. Ҳаннод ибн ас-Сарий ат-Тамимий (152-243/769-857) бўлиб[62], ундан 280та ҳадис ривоят қилинган;
5. Аҳмад ибн Маниъ ибн Абдурраҳмон ал-Бағавий (160-243/244/777-857/858) бўлиб[63], ундан 249та ҳадис ривоят қилинган. Абу Исо Термизий ушбу устозидан ҳадис илмини Бағдодда бўлган пайтида таълим олган[64];
6. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Яҳё ибн Абу Умар ал-Аданий (153-243/770-857) бўлиб, ундан 180та ҳадис ривоят қилинган. Абу Исо Термизий ушбу устозидан ҳадис илмини Ҳижозда бўлган пайтида таълим олган[65].У ҳадис ва фиқҳ илмлари бўйича таниқли олимлардан бўлиб, “ал-Имон”, “ал-Муснад” каби асарлар муаллифдир[66];
7. Абу Курайб Муҳаммад ибн ал-Ало ибн Курайб ал-Ҳамадоний ал-Куфий (161-247/778-861) бўлиб[67], ундан 176та ҳадис ривоят қилинган. Абу Исо Термизий ушбу устозидан ҳадис илмини Куфада бўлган пайтида таълим олган[68];
8. Али ибн Ҳужр ибн Иёс ас-Саъдий ал-Марвазий (154-/771-) бўлиб[69], ундан 158та ҳадис ривоят қилинган. Абу Исо Термизий ушбу устозидан ҳадис илмини Хуросонда бўлган пайтида таълим олган[70];
9. Абу Муҳаммад Абд ибн Ҳумай ибн Наср ал-Кашший (170-249/786-863) бўлиб[71], ундан 158та ҳадис ривоят қилинган.

Ушбу тўққизта ровийдан жами 2547та ҳадис нақл қилинган бўлиб, “Сунани Термизий”нинг ярмидан кўпини ташкил этади. Бу эса, бир томондан Абу Исо Термизийнинг ҳадис илмини ўрганишга бўлган алоҳида эътиборини кўрсатса, иккинчи жиҳатдан ушбу устозларидан ҳадис илми борасида кўпроқ таълим олганлигини англатади.

Абу Исо Термизий устозларидан тўққизтаси “ал-Кутуб ас-ситта” таркибига киритилган олти ҳадис тўпламларининг муаллифлари бўлиб, Муҳаммад ибн Исмоил Абу Абдуллоҳ Ал-Бухорий, Муслим ибн Ҳажжож Ал-Қушайрий Абул Ҳусайн, Абу Довуд Сулаймон ибн Ал-Ашъас Ас-Сижистоний (202-275/259-888), Аҳмад ибн Шуайб Абу Абдурраҳмон Ан-Насоий (215-303/830-915) ва Муҳаммад ибн Язид ибн Можа Абу Абдуллоҳ (209-273/824-886) ривоятларида иштирок этган бўлиб, улар қуйидагилар:

1. Абу Ҳафс Амр ибн Али ибн Баҳр ибн Касир ал-Фаллос (160-249/777-863).
2. Муҳаммад ибн Башшар Бундор (167-252/783-866).
3. Абу Мусо Муҳаммад ибн Ал-Мусанна (167-252/783-866). Абу Исо Термизий ушбу учта устозидан ҳадис илмини Басрада бўлган пайтида таълим олган[72].
4. Зиёд ибн Яҳё Ал-Ҳассоний (ваф. 254/868).
5. Аббос ибн Абдулазим Ал-Анбарий (ваф. 246/860 й.).
6. Абу Саид Ал-Ашаж Абдуллоҳ ибн Саид Ал-Киндий (ваф. 257/871 й.).
7. Яъқуб ибн Иброҳим Ад-Даракий (166-252/782-866).
8. Муҳаммад ибн Маъмар Ал-Қайсий Ал-Боҳроний (ваф. 256/870 й.).
9. Наср ибн Али Ал-Жаҳдамий (ваф. 250/864 й.).

Албатта, Абу Исо Термизийнинг маънавий мероси нафақат муъмин-мусулмонларга[73], балки барча инсонларга манфаатли бўлиб келмоқда. Шунингдек, муҳаддис илмий фаолияти давомида юзлаб шоргирдларига таълим берган. Шулардан ўттизтаси муҳаддис сифатида танилган. Жамолуддин Абулҳажжож Юсуф ал-Миззий (654-742/1256-1341) ўзининг “Таҳзиб ал-Камол фи асмои ар-рижол” номли асарида муҳаддисдан ҳадис ривоят қилганлардан йигирма олтита олимни санаб ўтган[74]:

1. Абу Бакр Аҳмад ибн Исмоил ибн Омир ас-Самарқандий;
2. Абу Ҳомид Аҳмад ибн Абдуллоҳ ибн Довуд ал-Марвазий ат-Тожир;
3. Абу Ҳомид Аҳмад ибн Али ибн Ҳисанавайҳ ал-Муқрий ан-Найсобурий;
4. Аҳмад ибн Юсуф ан-Насафий;
5. Абулҳорис Асад ибн Ҳимадавайҳ ан-Насафий;
6. Ал-Ҳусайн ибн Юсуф ал-Фирабрий;
7. Ҳаммод ибн Шокир ал-Варроқ ан-Насафий (ваф. 311/923 й.);
8. Довуд ибн Наср ибн Суҳайл ал-Баздавий;
9. Ар-Робиъ ибн Ҳаййон ал-Боҳилий;
10. Абдуллоҳ ибн Наср ибн Суҳайл ал-Баздавий;
11. Абд ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд ан-Насафий;
12. Абулҳасан Али ибн Умар ибн ат-Тақий ибн Кулсум ас-Саамарқандий;
13. Ал-Фазл ибн Аммор ас-Сарром;
14. Абулаббос Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Маҳбуб ибн Фузайл ал-Маҳбубий ал-Марвазий (ваф. 346/957 й.);
15. Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Аҳмад ан-Насафий;
16. Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Суфён ибн ан-Наср ан-Насафий;
17. Абу Али Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Яҳё ал-Қурроб ал-Ҳаравий (ваф. 324/936 й.);
18. Абулфазл Муҳаммад ибн Маҳмуд ибн Анбар ан-Насафий;
19. Муҳаммад ибн Маккий ибн Нуҳ ан-Насафий;
20. Муҳаммад ибн ал-Мундир ибн Саид ал-Ҳаравий (ваф. 303/915 й.);
21. Маҳмуд ибн Анбар Нуайим ан-Насафий (ваф. 320/932 й.);
22. Абулфазл ал-Масиҳ ибн Абу Мусо ал-Кожурий (ваф. 320/932 й.);
23. Абу Мутиъ Макҳул ибн ал-Фазл ан-Насафий(ваф. 380/990 й.);
24. Маккий ибн Нуҳ ал-Муқрий ан-Насафий;
25. Наср ибн Муҳаммад ибн Сабра аш-Ширикий;
26. Ал-Ҳайсам ибн Кулайб аш-Шоший(ваф. 335/946 й.).

Хуслоса ўрнида шуни айтиш керакки, Абу Исо Термизий нафақат ўз юрти, балки бошқа ўлкаларга ҳам илмий сафарлар қилиб ўз даврининг машҳур олимларидан турли илм соҳаларида таҳсил олган. Натижада, у буюк муҳаддислар қаторидан муносиб жой олган ва қатор қимматли асарларни битган. Хусусан, Абу Исо Термизийнинг саккизта устози айни термизлик бўлгани ҳам бир томондан Термиз шаҳрининг ўша давр ислом дини, илм-фан марказларидар бири бўлганини кўрсатса, иккинчи жиҳатдан термизлик олимларнинг илм-фанга катта ҳисса қўшганлиги англатади. Қолаверса, муҳаддиснинг илмий сафарларидан кейин ватанига қайтиб илм-фан тарқатишга саъй-ҳаракат қилгани ўз она юртига бўлган алоҳида эътиборни билдиради.

[1] Шиҳобиддин Абу Абдуллоҳ Ёқут ибн Абдуллоҳ Ҳамавий. Мўъжам ал-булдон. – Байрут: Дор Cодир, 1977. – Ж. II. – Б. 27.; Bearman P.J., TH. Bianquis, C. E. Bosworth, E. Vandonzel and W. P. Heinrighs. The Encyclopaedia of Islam. – Leiden: Brill Publishers, 2000. – Volume X. – Р. 547.

[2] Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Мизон ал-иътидол фи нақд ар-рижол. – Байрут: Дор ал-маърифа, 1975. – Ж. III. – Б. 678.; Абу Абдуллоҳ Шамсуддин Муҳаммад аз-Заҳабий. Китоб Тазкират ал-ҳуффоз. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1998. – Б. 633.

[3] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.; Жамолуддин Абулҳажжож Юсуф ал-Миззий. Таҳзиб ал-Камол. – Байрут: Муассасат ар-рисала, 1996. – Ж. XXVI. – Б. 250.

[4] Шиҳабуддин Абу Ҳафс Умар ибн Касир ибн Давъин ибн Касир ал-Қураший. Ал-Бидая ва-н-ниҳая. – Байрут: Дор ал-маориф, 1990. – Ж. XI. – Б. 66.

[5] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХIII. – Б. 272.; Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 668.

[6] Абу Амр Усмон ибн Абдурраҳмон аш-Шаҳрзурий. Усул ал-ҳадис/таҳқиқ ва шарҳ муаллифи Нуруддин Иътр. – Дамашқ: Дор ал-фикр, 1986. – Б. 385.

[7] Мустафо ибн Абдуллоҳ. Кашф аз-зунун. – Байрут: Дор иҳя ат-турос ал-арабий, 2004. – Ж. I. – Б. 320.

[8] Абулхайр Исомуддин Аҳмад ибн Мустофа ибн Жалил Тошкўпризода. Мифтаҳ ас-Саода. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1975. – Ж. II. – Б. 122.

[9] Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъаний. Ал-Ансоб. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1980. – Ж. III. – Б. 45.; Абу Яъло ал-Халил ибн Абдуллоҳ ибн ибн Аҳмад ал-Халилий ал-Қазвиний. Китаб ал-иршад. – ар-Риёд: Мактаба ар-рушд, 1989. – Б. 904.

[10] Солаҳуддин Халил ибн Ойбек ас-Сафдий. Накт ал-ҳимян фи нукат ал-ъумён. Миср: ал-Матбаа ал-жамолия, 1911. – Б. 264.; Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322.

[11] Шиҳабуддин Абулфаллаҳ Абдулҳай ибн Аҳмад ибн Муҳаммад ад-Дамашқий. Шазарот аз-Заҳаб фи ахбор ман заҳаб. – Байрут: Дор ибн Касир, 1986. – Ж. III. – Б. 327.

[12] Мулла Нуруддин Абу-л-Ҳасан Али ибн Султон Муҳаммад Қорий Ҳаравий Маккий. Жамъу-л-васоил фи шарҳ аш-шамоил. – Миср: (нашриёти ва йили кўрсатилмаган). – Ж. I. – Б. 6.; Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХIII. – Б. 272.

[13] Шамсуддин Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Абу Бакр ибн Халликон. Вафият ал-аъён. – Байрут: Дор Содир, 1978. – Ж. IV. – Б. 278.

[14] Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322.

[15] Шиҳобиддин Абу Абдуллоҳ Ёқут ибн Абдуллоҳ Ҳамавий. Мўъжам ал-булдон. – Байрут: Дор Cодир, 1977. – Ж. II. – Б. 27.

[16] Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъаний. Ал-Ансоб. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1980. – Ж. III. – Б. 44-45.

[17] Шиҳобиддин Абу Абдуллоҳ Ёқут ибн Абдуллоҳ Ҳамавий. Мўъжам ал-булдон. – Байрут: Дор Cодир, 1977. – Ж. II. – Б. 26.

[18] Ушбу қишлоқ номи Ёқут Ҳамавий “Рухшайуз” шаклида берган. Қаранг. Шиҳобиддин Абу Абдуллоҳ Ёқут ибн Абдуллоҳ Ҳамавий. Мўъжам ал-булдон. – Байрут: Дор Cодир, 1977. – Ж. III. – Б. 38.

[19] Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъаний. Ал-Ансоб. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1980. – Ж. II. – Б. 334-335.; – Ж. VI. – Б. 98.; – Ж. VII. – Б. 470.; – Ж. VIII. – Б. 57.

[20] Шиҳобиддин Абу Абдуллоҳ Ёқут ибн Абдуллоҳ Ҳамавий. Мўъжам ал-булдон. – Байрут: Дор Cодир, 1977. – Ж. I. – Б. 508.

[21] Изоҳ. “Фарсах” узунлик ўлчов бирилиги бўлиб, 5760 метрга тенг.

[22] Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъаний. Ал-Ансоб. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1980. – Ж. II. – Б. 334-335.; – Ж. III. – Б. 46.

[23] Шиҳобиддин Абу Абдуллоҳ Ёқут ибн Абдуллоҳ Ҳамавий. Мўъжам ал-булдон. – Байрут: Дор Cодир, 1977. – Ж. I. – Б. 510.

[24] Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322.

[25] Мулла Нуруддин Абу-л-Ҳасан Али ибн Султон Муҳаммад Қорий Ҳаравий Маккий. Жамъу-л-васоил фи шарҳ аш-шамоил. – Миср: (нашриёти ва йили кўрсатилмаган). – Ж. I. – Б. 6-7.

[26] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХIII. – Б. 272.

[27] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХIII. – Б. 273.

[28] Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322.

[29] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 669.

[30] Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Мизон ал-иътидол фи нақд ар-рижол. – Байрут: Дор ал-маърифа, 1975. – Ж. III. – Б. 678.

[31] Абу Абдуллоҳ Шамсуддин Муҳаммад аз-Заҳабий. Китоб Тазкират ал-ҳуффоз. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия, 1998. – Б. 635.

[32] Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322.

[33] Шамсуддин Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Абу Бакр ибн Халликон. Вафият ал-аъён. – Байрут: Дор Содир, 1978. – Ж. IV. – Б. 278.

[34] Абу Саъд Абдулкарим ибн Муҳаммад ибн Мансур ат-Тамимий ас-Самъаний. Ал-Ансоб. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1980. – Ж. III. – Б. 46.

[35] Мустафо ибн Абдуллоҳ. Кашф аз-зунун. – Байрут: Дор иҳя ат-турос ал-арабий, 2004. – Ж. I. – Б. 320.

[36] Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Мизон ал-иътидол фи нақд ар-рижол. – Байрут: Дор ал-маърифа, 1975. – Ж. III. – Б. 678.

[37] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[38] Хайруддин аз-Зириклий. Ал-Аълом. – Байрут: Дор ал-илм ли-л-мулойин, 2002. – Ж. VI. – Б. 322.

[39] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХIII. – Б. 273.

[40] Шиҳабуддин Абу Ҳафс Умар ибн Касир ибн Давъин ибн Касир ал-Қураший. Ал-Бидая ва-н-ниҳая. – Байрут: Дор ал-маориф, 1990. – Ж. XI. – Б. 67.

[41] Қаранг. Нуруддин Иътр. Ал-Имом ат-Термизий ва ал-Мувазанат байна жамиъҳ ва байна ас-саҳиҳайн. – Қоҳира: Матбаа лажнат ат-таълиф ва ат-таржамат ва ан-нашр, 1970. – 526 б.

[42] Жамолуддин Абулҳажжож Юсуф ал-Миззий. Таҳзиб ал-Камол. – Байрут: Муассасат ар-рисала, 1996. – Ж. XIII. – Б. 61-63.

[43] Абдулазиз Валийуллоҳ ад-Деҳлавий. Бустон ал-муҳаддисин. – Байрут: Дор ал-ғарб ал-исломий, 2002. – Б. 84.

[44] Шамсуддин Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Абу Бакр ибн Халликон. Алвафият ал-аъён. – Байрут: Дор Содир, 1978. – Ж. IV. – Б. 278.

[45] Солаҳуддин Халил ибн Ойбек ас-Сафдий. Накт ал-ҳимян фи нукат ал-ъумён. Миср: ал-Матбаа ал-жамолия, 1911. – Б. 264.

[46] Абдулазиз Валийуллоҳ ад-Деҳлавий. Бустон ал-муҳаддисин. – Байрут: Дор ал-ғарб ал-исломий, 2002. – Б. 84.

[47] Абу Исо Термизий. Сунан. – Байрут: Дор ал-ғарб ал-исломий, 1996. – Ж. VI. – Б. 229.

[48] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 669.

[49] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. IV. – Б. 496.

[50] Ал-Ҳофиз Муҳаммад ибн Ҳиббон ибн Аҳмад ат-Тамимий ал-Бустий. Китоб ас-Сиқот. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1973. – Ж. VIII. – Б. 166.

[51] Жамолуддин Абулҳажжож Юсуф ал-Миззий. Таҳзиб ал-Камол. – Байрут: Муассасат ар-рисала, 1996. – Ж. XIII. – Б. 61-63; Солаҳуддин Халил ибн Ойбек ас-Сафдий. Накт ал-ҳимян фи нукат ал-ъумён. Миср: ал-Матбаа ал-жамолия, 1911. – Б. 264.

[52] Ал-Ҳофиз Муҳаммад ибн Ҳиббон ибн Аҳмад ат-Тамимий ал-Бустий. Китоб ас-Сиқот. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1973. – Ж. IХ. – Б. 148.

[53] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. III. – Б. 514-515.

[54] Шиҳобуддин Абулфазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалоний. Таҳзиб ат-таҳзиб. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. IV. – Б. 148.

[55] Ал-Ҳофиз Муҳаммад ибн Ҳиббон ибн Аҳмад ат-Тамимий ал-Бустий. Китоб ас-Сиқот. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1973. – Ж. IХ. – Б. 163.

[56] Ал-Ҳофиз Муҳаммад ибн Ҳиббон ибн Аҳмад ат-Тамимий ал-Бустий. Китоб ас-Сиқот. – Ҳайдаробод: Доирот ал-маърифа ли Умания, 1973. – Ж. IХ. – Б. 245.

[57] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХI. – Б. 13-24.

[58] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[59] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХII. – Б. 144-149.

[60] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[61] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХII. – Б. 223-224.

[62] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХI. – Б. 265-266.

[63] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХI. – Б. 483-484.

[64] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[65] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[66] Жамолуддин Абулҳажжож Юсуф ал-Миззий. Таҳзиб ал-Камол. – Байрут: Муассасат ар-рисала, 1996. – Ж. XXXII. – Б. 639-642.

[67] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХI. – Б. 394-398.

[68] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[69] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХI. – Б. 507-513.

[70] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[71] Шиҳобуддин Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Усмон аз-Заҳабий. Сияр аълом ан-нубало. – Байрут: Муассасат ар-рисола, 1996. – Ж. ХII. – Б. 235-238.

[72] Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдулғаний. Китаб ат-тақйид. – Ҳайдаробод: Матбаа мажлис ад-доират ал-усмония, 1983. – Ж. I. – Б. 92.

[73] Жамолуддин Абулҳажжож Юсуф ал-Миззий. Таҳзиб ал-Камол. – Байрут: Муассасат ар-рисала, 1996. – Ж. XXVI. – Б. 250.

[74] Жамолуддин Абулҳажжож Юсуф ал-Миззий. Таҳзиб ал-Камол. – Байрут: Муассасат ар-рисала, 1996. – Ж. XXVI. – Б. 251-252.

Имом Бухорий номли Тошкент ислом институти  "Ҳадис ва ислом тарихи фанлари" кафедраси ўқитувчиси Ф.Хомидов

Ўзбекистон Республикаси Президентининг Жамоат ва диний ташкилотлар билан ҳамкорлик масалалари бўйича маслаҳатчиси, Ўзбекистон халқаро ислом академияси ректори, профессор Рустам Собирович Қосимов номига Миср Бош имоми, Ал-Азҳар мажмуаси раҳбари шайх Аҳмад Муҳаммад ат-Таййиб жаноблари томонидан йўлланган миннатдорлик мактуби қабул қилинди.

Унда жорий йилнинг 3-5 март кунлари Самарқанд шаҳрида ўтказилган “Имом Абу Мансур ал-Мотуридий ва мотуридия таълимоти: ўтмиш ва бугун” мавзусидаги тарихий конференциянинг юқори савияда ўтказилгани эътироф этилгани ҳолда меҳмонларга кўрсатилган самимийлик ва илтифот учун чин қалбдан миннатдорлик билдирилган.

Ушбу конференциянинг катта муваффақиятларга эришгани ва унинг натижасида муҳим хулосалар ҳамда қимматли тавсиялар қабул қилингани алоҳида таъкидланган.

Эътиборлиси, мазкур анжуман буюк Имом ал-Мотуридийнинг инсонларни мулоқот маданиятига чақирувчи мўътадиллик қарашлари ва фикр-мулоҳазаларини дунёга ёйиш, барчага ҳурмат билан қараш, халқлар ўртасида биродарлик, бағрикенглик ва ҳамжиҳатликда ҳаёт кечириш қадриятларини мустаҳкамлаш ҳамда жаҳонда тинчлик маданиятини тарғиб этишда катта из қолдиргани юксак баҳоланган.

Шунингдек, анжуман доирасидаги мулоқотларда келишилганидек, Имом Абу Мансур ал-Мотуридий мавзуида талабалар ва тадқиқотчилар ўртасида мусобақалар ўтказиш, Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, аз-Замаҳшарий ҳамда юртимизнинг бошқа буюк алломалари ҳаёти ва илмий фаолиятига бағишлаб ўтказиладиган халқаро конференцияларда доимий ҳамкорлик қилишга умид билдирилган.

АҲМАД АТ-ТАЙЙИБ, 

АЛ-АЗҲАР ШАЙХИ

Дин ишлари бўйича қўмита матбуот хизмати

Ҳеч кимга сир эмаски, ҳозирги кунда бутун дунёни коронавирус офати катта ташвишга солиб турибди. Бу синов жонажон Ўзбекистонимизни ҳам четлаб ўтмади. Бундай имтиҳон кунларда халқимиз бир-бирларига далда, кўмакчи бўлмоқлари керак.

Хўш, бундай синовли кунларда мусулмон киши ўзини қандай тутиши ва нималарга кўпроқ эътибор бериши лозим. Бу борада мўътабар китобларимизда қуйидаги тавсиялар берилган.

Мусулмон киши вабо ёки бирор бир юқумли ёмон касаллик тарқалган вақтда ўз уйида, оила аҳлини ҳимоя қилган ҳолда ўтириши керак. Бу ҳақда, Имом ал-Бухорий ўзларининг “Ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ”асарларида Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилганлар.  

Ҳазрати Оиша онамиз розияллоҳу анҳо айтадиларки:

“Мен Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламдан тоъун (вабо) ҳақида сўрадим. Шунда Расули Акрам саллоллоҳу алайҳи васаллам жавоб бердилар: “У Аллоҳ таолонинг бандаларига юборган бир азоби бўлиб, хоҳлаган бандасига юборар эди. Лекин, мўмин-мусулмонларга Аллоҳнинг раҳматидир. Кимки, мана шу тоъун тарқалганида ўз шаҳрида ёки ўз уйида сабр қилиб, савоб умид қилган ҳолда ва унга Аллоҳ таолонинг ёзганидан бошқа нарса етмаслигига ишонган ҳолда ўтирса, унга шаҳиднинг ажри баробарида ажр берилади”, - дедилар”. 

Бу ҳадиси-шариф айни биз амал қилишимиз керак бўлган ҳадиси-шарифдир. Демак, халқ бундай вазиятда ўз уйида қолиши, сабр қилиши, сабридан савоб умид қилиши керак. Ҳадисга эътибор қилинг, олдин сабабларни қилишга кўрсатма бўляпти, яъни уйингда ўтир, сабр қил, карантин талабларига риоя қил!

Бундан инсонга, вабодан вафот этиши шарт эмас, тирик инсонга ҳам уйда сабр қилиб ўтиргани, карантинга риоя қилгани учун шаҳиднинг савоби берилади. 

Оятларда ҳам биз бунга (карантинга) чақириқ топамиз. Масалан, Намл сурасида, Сулаймон алайҳиссаломнинг инсонлар, жинлар ва қушлардан таркиб топган қўшини келаётганида, чумолилар подшоҳи қавмига қарата: “Уйларингга киринглар! Сулаймоннинг қўшини сизларни билмаган ҳолда эзиб, ҳалок қилиб қўймасин”, - деган мазмунда яъни, оғир вазият пайдо бўлганида, чумолилар подшоси “Уйларингга киринглар!”-деб мурожаат қилаяпти.

Ҳозир ҳам шундай вазият. Раҳбар ва соҳа мутахассислар бунинг оқибатини яхши тушуниб етиб, дарҳол, халқимизга керакли кўрсатмаларни беришди. Халқимизнинг вазифаси энди итоат этиши ва кўрсатмаларга сўзсиз риоя қилиши керак. Шунда саломат қолади. 

Бу каби ҳолатларда мусулмон киши ваҳимага тушмаслиги керак. Зеро, ҳикматларда: “Ақлли инсон бошига тушган балони аритиш ҳаракатида бўлади. Аҳмоқ эса битта балони иккита қилиб олади”.

Ушбу маънода юртимиздан етишиб чиққан машҳур табиблардан Абу Али Хусайн ибн Абдуллоҳ ибн Сино жуда гўзал тавсия берган:“Ваҳиманинг ўзи ярим касалликдир. Хотиржамлик ярим соғликдир. Сабр эса шифони бошланишидир.

Машҳур ривоятлардан бирида:

Бир киши сафарга кетаётиб, йўлда Вабони учратиб қолибди.
Қаерга кетаяпсан? - сўрабди вабо.

-Зиёратга. Сен-чи?

- Сенинг юртингга, беш минг кишини олиб кетишга, - дебди вабо.

Ҳар ким ўз йўлида кетибди. Йил ўтиб, улар яна ўша жойда кўришиб қолишибди.

Сен алдадинг, - дебди зиёратчи вабога - Беш минг кишини олиб кетаман деб, юртимдан эллик беш минг одамни олиб кетибсан!
Йўқ, - эътироз қилди вабо, Мен ростдан ҳам беш минг кишини олиб кетдим. Қолгани ваҳима касалидан ўлди…

Дарҳақиқат, мусулмон тақдирнинг яхшиси ҳам, ёмони ҳам Аллоҳдан деган эътиқодда  туради. Ваҳима эса эътиқоднинг заифлигидан келиб чиқади.

Динимизда хабарларни аввал яхши ўрганиб, ростлиги маълум бўлгач, кейин тарқатишга тавсия беради. Ҳадисларда кишининг ҳар бир эшитган нарсасини гапириб юриши, унинг ёлғончилигига кифоя қилади, дейилган.

Имом Аҳмад ва Абу Довудлар ривоят қилган ҳадисда: “Бирор кишига мусулмонни қўрқитиш ҳалол эмас”, дейилади.

Демак, ушбу ҳадислардан келиб чиқиб, коронавирус ҳақида хабарларни тегишли расмий манбалардан олиш ёки тарқатиш кераклиги келиб чиқади. Бундай вазиятларда одамларни ваҳимага қўйиб, саросимага соладиган ва уларни қўрқитадиган миш-мишларни тарқатиш шариат нуқтаи назаридан ҳалол ҳисобланмайди.

Аллоҳ таоло барча ватандошларимизни ва барча инсонларни бу вабонинг зарарли таъсирларидан сақласин.

Яратганнинг ўзи бизларга раҳм қилиб, бу вабони тезлик ила даф қилишини илтижо қиламиз.

Абдулазиз Бобамирзаев

“Ҳидоя” ўрта махсус ислом

билим юрти мудири