Бугун 27 декабрь куни «Hilol-nashr» нашриёт-матбааси жамоаси ва юртимиз мусулмонлари учун яна бир хурсандчилик куни бўлди. Гап шундаки, бугун нашриётимизда Қуръони карим – Мусҳафи шарифнинг янги нашрини чоп этиш ишлари бошланди.

Ушбу нашр Исмоил Муҳаммад Содиқ раҳбарлигидаги «Hilol-nashr» нашриёт-матбааси ва Мозин Абдулқодир Арнаут раҳбарлигидаги «Салсабил» нашриёти ўртасидаги ҳамкорлик доирасида, ушбу нашриётнинг расмий рухсати ва аслий нусхаси асосида Ўзбекистон мусулмонлари идораси билан ҳамкорликда нашрга тайёрланди. Янги нашр муқаддимасида жумладан шундай дейилади:

Бу — Мадина мусҳафининг нусхаси асосида, расми Усмонийда, Ҳафснинг Осимдан қилган ривоятига кўра, хаттот шайх Усмон Тоҳонинг хатида тайёрланди.

Қуръони Каримнинг ушбу нусхасини кўрикдан ўтказиш, завобитларини қўйиш ва тадқиқ этиш ишлари Сурия Араб Республикаси «Мусҳаф битиш илмий ҳайъати»нинг собиқ раҳбари, шайх, ҳофиз Яҳё Муҳаммад Носиҳ бошчилигидаги мутахассислар тарафидан амалга оширилди.

Аллоҳ таолодан барчамизни Ўзининг аҳли ва хос бандалари бўлмиш аҳли Қуръонлардан қилишини сўраймиз.

Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Одамлар ичида Аллоҳнинг аҳли бор», дедилар. «Эй Аллоҳнинг Расули, улар кимлар?» дейишди. У зот: «Улар аҳли Қуръонлар – Аллоҳнинг аҳллари ва хос бандаларидир», дедилар».

Аҳмад ва Ибн Можа ривояти.

Islom.uz портали таҳририяти

Шу кунларда Интернет ва ижтимоий тармоқларда диний мавзуда тарқатилаётган фикрлар юртдошларимизни бефарқ қолдирмаяпти.

Таъкидлаш жоизки, диний таълимот ўта нозик ва ҳассос бўлгани туфайли диний қадриятлар ва туйғуларга ҳурмат билан муносабатда бўлиш лозим. Уларга нисбатан кўр-кўрона муносабатда бўлишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Шунингдек, Ўзбекистон фуқароси, ким бўлишидан қатъи назар, Конституция ва қонунларга риоя этиши, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадриятларини ҳурмат қилишга мажбурдир.

Шу кунларда ижтимоий тармоқларда айрим диний илмдан узоқ бўлган шахсларнинг шаръий масалаларда ўзбошимчалик билан сўз юритиб, одамларнинг фикрларини чалғитаётганлари кишиларни қаттиқ ранжитмоқда, мўмин-мусулмонларнинг ҳақли эътирозларига сабаб бўлмоқда.

Афсуски, бу ишга қўл ураётганлар, қилаётган ишларининг оқибатини ўйлаётганлари йўқ. Улар мен ҳамма нарсани биламан деб ўйлайди-ю, аммо ўзларини ҳам, бошқаларни ҳам залолат ботқоғига тортаётганларини билмайди. Диний илмсиз одамнинг шариатга оид мавзуда ҳақни айтяпман дейиши ҳудди туғма кўрнинг: “Карвонга ўзим йўл кўрсатаман!” – дейишига ўхшайди.

Қуръони карим ва ҳадиси шарифдан ҳукм олиш, шаръий масалаларда фатво бериш учун мужтаҳид ёки уламо мақомига етиш шарт. Айниқса, ҳадиси шариф маъноларининг таржимасини ўқиб, илмсиз равишда ундан ҳукм чиқариб, “Сен шу ҳадисда айтилаётган кишисан” деб жар солишга ҳеч кимнинг мутлақо ҳаққи йўқ!

Илмсиз равишда фатво берувчиларни осмонлару ер фаришталари лаънатлаши, қолаверса, фатвога журъатлилар дўзахга журъатлилар экани ҳадисда очиқ айтилган. Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам “Фатвога журъатлироғингиз, дўзахга журъатлироғингиздир”, дея қатъий огоҳлантирганлар (Имом Доримий ривояти).

Ҳалил ибн Аҳмад роҳматуллоҳи алайҳи илм борасида инсонлар ҳақида шундай дейдилар: “Улар тўрт тоифа бўладилар: “Бир киши билади ва у ўзи билишини ҳам билади. У киши олим бўлиб ундан илм олинглар. Бир киши билади ва у ўзи билишини билмайди. У эсдан чиқарувчи бўлиб, унга эслатинглар. Бир киши билмайди ва у билмаслигини билади. У толиби илм бўлиб, унга таълим беринглар. Бир киши билмайди ва у билмаслигини ҳам билмайди. У аҳмоқ бўлиб, ундан қочинглар”.

Шу ўринда Ўзбекистон мусулмонлари идораси республикамиздаги расмий фаолият олиб бораётган Ислом дини йўналишидаги ташкилотларнинг марказий бошқарув идораси ҳисобланишини таъкидлаш жоиздир. Идора ўз ваколати асосида шариатга оид масалалар юзасидан барча шаклдаги мурожаатларга халқимиз учун анъанавий бўлган ҳанафийлик мазҳаби асосида фатво ва хулосалар бериб келмоқда.

Айтиш жоизки, ислом таълимотида ҳадиси шарифни тўғри англаш ва ҳукм олиш учун қуйидагилар шарт қилинган:

1. Араб тилини яхши билиш.
2. Ҳадисларни Қуръон таълимотлари асосида англаш.
3. Бир мавзудаги ҳадисларни жамлаб солиштириб кўриш.
4. Ҳадиснинг айтилиш сабаби ва мақсадларини яхши тушуниш.
5. Ҳадиснинг собит мақсади ва унга етиш воситаларини ажратиш.
6. Ҳадисни тушуниш учун мажоз билан ҳақиқатни ажрата билиш.
7. Ғойибдаги ва ҳозирдаги нарсаларни ажрата билиш ва бошқалар.

Ислом шариати ўзгарувчан тизим эмас. Шариат дунёдаги барча соҳаларга диннинг ҳукмини, чегарасини ва ўлчовини билдиради. Бошқа соҳа вакиллари шариатни ўз қаричлари билан ўлчаб, талқин қилишларига асло изн берилмайди!

Яна бир муҳим жиҳатни эслатиб ўтиш ўринли. Қонун устувор бўлган давлатда ҳар бир фуқародан қонун ҳужжатларида белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларини суиистеъмол қилмаслик талаб этилади. Ҳар бир шахс ўзининг диний нуқтаи назари ва динга муносабати билан боғлиқ хатти-ҳаракатларини Ўзбекистон Республикасининг диний фаолиятни тартибга солувчи қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилганидан ўзгача ҳолатда амалга ошириши ноқонуний диний фаолият ҳисобланади.

Айниқса, халқимизнинг тўқсон фоиздан ортиғини мусулмонлар ташкил этишини ҳисобга олсак, Ислом динига оид масалаларга янада жиддий ёндашиш лозимлиги аён бўлади.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси фуқароларни Ислом динининг мўътабар манбалари ва қадриятларига тааллуқли мавзуларда салбий баҳс-мунозараларни келтириб чиқарадиган фикр ва қарашларни тарқатишдан сақланишга чақиради.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Қариндошлар ҳақи

Қариндошлар бир-бирларига насаб ва насл билан боғланадиган кишилардир. Улар қуйидагилар: оталар, оналар, болалар, буви ва бувалар, ака-укалар, опа-сингиллар, амакилар, аммалар, аканинг болалари, опанинг болалари, тоғалар ва холалар, аммалар, сўнгра уларга яқин бўлган қариндошлар.

Шариатимиз уларни икки сабабга кўра “раҳм” қариндошлар деб атайди. Биринчиси: “Раҳм” Аллоҳнинг роҳман сифатидан олинган. Абдураҳмон ибн Афвдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Аллоҳ таоло: “Мен Аллоҳ, Мен роҳман... раҳмни (бачадон) яратдим ва унга исмимдан исм бердим, ким унга боғланса, уни (исмимга) боғлайман, ким ундан узилса, Мен (исмимдан) уни кесаман”, деди», дейдилар.

Маълумки, “раҳм” – раҳмат, меҳрибонлик, мулойимлик, ҳалимлик каби сифатларнинг йиғиндисидир. Шунинг учун ҳам насаб жиҳатидан яқин бўлган кишиларга меҳрибон бўлиш, силаи раҳм қилиш вожибдир.

Иккинчиси: “Қаробат” – яқинлик, қариндошлик алоқаларини боғлашдан келиб чиққан. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) фақат қариндошликни боғлашга чақириб, кесилишдан эса қайтарганлар. Шубҳасиз, бу кўрсатмалар туғишганлар ўртасида қондошлик, биродарликни мустаҳкамлашга ўргатади, ўзаро меҳр-муҳаббат туйғуларини орттириб, инсонийлик фазилатларини юқори поғоналарга кўтаради. Жамият аъзоларида қон-қариндошлик, атрофидагиларга ҳавас ва меҳр билан қараш болаликданоқ шаклланиши ва у қалбларга чуқур илдиз отиши зарур. Токи бола улғайганида қариндошларга силаи раҳм қиладиган, бошларига мусибат етганида далда берадиган бўлсин. Шундагина биз тарбияда чиройли мақсадга эришган бўламиз.

Қуръони каримда қариндошларга силаи раҳм қилишга буюрилган оятлар кўп. Масалан:

وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ ٱلَّذِي تَسَآءَلُونَ بِهِۦ وَٱلۡأَرۡحَامَۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلَيۡكُمۡ رَقِيبٗا١

«...Ўрталарингиздаги ўзаро муомалада номи келтирилувчи Аллоҳдан ва қариндошлар (алоқасини узиш)дан қўрқингиз! Албатта, Аллоҳ сизларни кузатиб турувчидир» (Нисо, 1).

وَءَاتِ ذَا ٱلۡقُرۡبَىٰ حَقَّهُۥ وَٱلۡمِسۡكِينَ وَٱبۡنَ ٱلسَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرۡ تَبۡذِيرًا٢٦

«Қариндошга, мискин ва йўловчига (хайр-эҳсон қилиш билан) ҳақларини адо этинг ва исроф­гар­чи­ликка мутлақо йўл қўйманг!» (Исро, 26).

۞وَٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَلَا تُشۡرِكُواْ بِهِۦ شَيۡ‍ٔٗاۖ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَٰنٗا وَبِذِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينِ وَٱلۡجَارِ ذِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡجَارِ ٱلۡجُنُبِ

«Аллоҳга ибодат қилингиз ва Унга ҳеч нарсани шерик қилмангиз! Ота-оналарга эса яхшилик қилингиз! Шунингдек, қариндошлар, етимлар, мискинлар, қариндош қўшнию бегона қўшнига ҳам (яхшилик қилинг)!» (Нисо, 36).

وَٱلَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهۡدَ ٱللَّهِ مِنۢ بَعۡدِ مِيثَٰقِهِۦ وَيَقۡطَعُونَ مَآ أَمَرَ ٱللَّهُ بِهِۦٓ أَن يُوصَلَ وَيُفۡسِدُونَ فِي ٱلۡأَرۡضِ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمُ ٱللَّعۡنَةُ وَلَهُمۡ سُوٓءُ ٱلدَّارِ٢٥

«Аллоҳ билан аҳд боғлаганларидан кейин уни бузадиган, Аллоҳ боғланишига буюрган нарсаларни узадиган ва Ер юзида бузғунчилик қилиб юрадиган кимсалар ҳам борки, улар учун (Аллоҳдан) лаънат бўлур ва улар учун нохуш диёр (жаҳаннам) бордир» (Раъд, 25).

فَهَلۡ عَسَيۡتُمۡ إِن تَوَلَّيۡتُمۡ أَن تُفۡسِدُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَتُقَطِّعُوٓاْ أَرۡحَامَكُمۡ٢٢ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ لَعَنَهُمُ ٱللَّهُ فَأَصَمَّهُمۡ وَأَعۡمَىٰٓ أَبۡصَٰرَهُمۡ٢٣

«Агар (имондан) бош тортсангиз, аниқки, сизлар ерда бузғунчилик қиларсизлар ва қариндошларингиз (билан ҳам алоқаларингиз)ни узасиз, албатта.

Ундай кимсаларни Аллоҳ лаънатлагандир, бас, уларнинг (қулоқларини) “кар”, кўзларини “кўр” қилиб қўйгандир» (Муҳаммад, 22–23).

Қариндошчиликдан узилишнинг оқибати бу дунёда ҳам, у дунёда ҳам вой бўлишини болаларимиз билсинлар.

Қон-қариндошлик Аллоҳга ва охират кунига имон келтиришнинг шиорларидандир. Икки шайх Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади:

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким Аллоҳга ва охират куни қиёматга имон келтирган бўлса, меҳмонни ҳурмат қилсин. Ким Аллоҳга ва охират кунига имон келтирган бўлса, қариндошлар билан боғлансин. Ким Аллоҳга ва охират кунига имон келтирган бўлса, яхшиликни (яхши сўз) айтсин ёки сукут сақласин”, дедилар.

Қон-қариндошликни мустаҳкамлаш умрни узайтиради ва ризқни кўпайтиради. Икки шайх Анасдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади:

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким ризқи кенг ва умри зиёда бўлишини хоҳласа, қариндошлар билан боғлансин”, дедилар. Демак, қариндошлар билан алоқаларни яхшилаш ризқни кенг ва умрни зиёда қилар экан. Яна қариндошлар билан аҳил-иноқлик бошга тушадиган турли мусибатлардан сақлайди, қийинчиликларни осон енгишга ёрдам беради. Анасдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади: Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Садақа (силаи раҳм) ва қариндошларга боғланиш Аллоҳ таоло унинг умрини зиёда қилишига ва бевақт ўлимдан сақлашига сабаб бўлади”, дедилар.

Аҳолиси қон-қариндошликни қадрлаган мамлакат бой ва обод бўлади. Табароний ва Ҳоким Ибн Аббосдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам):

“Албатта, Аллоҳ бир мамлакатни обод этади ва одамларини бой қилади. Уларни яратганидан бошлаб уларга ғазаб билан боқмайди”, дедилар. Шунда: “Эй Аллоҳнинг расули, бунинг сабаби нима?”, деб сўралди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мамлакатда яшовчилар қариндошликни узмаганидан”, дедилар.

Демак, юрт ободлиги ва кишиларнинг бекаму кўст яшаши қариндошлар билан алоқани маҳкам боғлашга ҳам боғлиқ экан. Афсус, баъзи қариндошлар бир-бирлари билан келиша олмайдилар. Улар Ислом таълимотига амал қилсалар, жуда яхши бўларди.

Қон-қариндошчилик гуноҳнинг кечирилишига ва хатоларга каффорат бўлади. Ибн Ҳиббон ва Ҳоким Абдуллоҳ ибн Умардан (розияллоҳу анҳу)  ривоят қилади:

Бир киши Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)  ҳузурларига келиб: “Мен катта гуноҳ иш қилдим, тавба қилишим керакми?” деди. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Онанг ҳаётми?” дедилар. У: “Йўқ”, деди. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Холанг ҳаётми?” дедилар. У: “Ҳа”, деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Унга меҳрибонлик қил”, дедилар.

Қон-қариндошлик (қиёматда) ҳисоб-китобни енгил қилади ва жаннатга киргизади. Баззоз, Табароний ва Ҳоким Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу)  ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Кимда уч нарса топилса, Аллоҳ унинг ҳисоб-китобини енгил қилади ва Ўз раҳмати ила жаннатга киргизади”, дедилар. Шунда: “Ота-онам сизга фидо бўлсин, ё Аллоҳнинг расули, улар нималар?” деб сўрашди.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Йўқсил кишига ҳадя беришинг, узилган қариндошлар билан боғланишинг, жаҳл қилганни кечиришинг, агар шуларни қилсанг, Аллоҳ сени жаннатга киргизади”, дедилар.

Икки Шайх Жубайр ибн Мутъамдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. У киши: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Қариндошларидан узилган киши жаннатга кирмайди”, деганларини эшитдим», деди.

Қон-қариндошлар билан боғланувчини Аллоҳ таоло қиёмат куни юқори даражага кўтаради. Баззоз ва Табароний Убода ибн Сомитдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сизларга Аллоҳ даражаларга кўтарадиган нарсани айтайми?” дедилар. Улар: “Ҳа, ё Аллоҳнинг расули”, дейишди.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Нодонлик қилган кишига ҳалим бўлишинг, сенга зулм қилганни кечиришинг, сендан маҳрум қилган кишига беришинг ва сендан узилган қариндошлар билан боғланишинг”, дедилар.

Ҳаёт тажрибаси ҳадис ва ривоятлар руҳида тарбия кўрган болалар қон-қариндошлик ипларини боғловчи, уларнинг ҳақларини адо қилувчи, хурсандчилик ва маҳзун дамларда шерик бўлишларини кўрсатади.

Қўшни ҳақи

Ота-оналар, мураббийларимиз эътибор берадиган масалалардан яна бири қўшнилар ҳақидир. Хўш, қўшнилар ким?

Улар сизга тўрт тарафдан туташган ҳовлиларда яшайдиган маҳалладошларингиздир. Ўнгдан қирқта, чапдан қирқта, олд тарафдан қирқта, орқа тарафдан қирқта ҳовли сизга қўшни бўлади. Чегараси борми? Бор! Унутманг, зиммангизда уларнинг ҳақлари бор. Буни қуйидаги ҳадисдан англаш мумкин.

Имом Табароний Каъб ибн Моликдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Бир киши Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларига келиб: “Ё Аллоҳнинг расули, мен фалон маҳаллага жойлашдим. Менга яқин қўшнилар қаттиқ азоб беряпти”, деди.

Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Абу Бакр, Умар ва Алини (розияллоҳу анҳум) жўнатдилар. Улар масжид эшиги ёнида туриб: “Огоҳ бўлинглар, сизларга тўрт тарафдан қирқтадан ҳовли қўшни бўлади. Ким қўшнисини ёмонликлари билан қўрқитса, жаннатга кирмайди”, деб огоҳлантиришди.

Ислом таълимотида қўшни ҳақи тўртта қоида билан ифодаланади:

1. Қўшнисига озор етказмаслик.
2. Қўшнисига ёмонлик етадиган бўлса, ҳимоя қилиш.
3. Яхши муомалада бўлиш.
4. Қўшнидан етадиган азиятларга сабрли бўлиш, ҳалимлик билан кечириш.

Қўшнига азият беришдан сақланиш. Азият бир неча кўринишда бўлади. Зино, ўғрилик, ҳақорат, ифлос нарсаларни қўшни томонга ташлаш ва ҳаказо.

Имом Аҳмад ва Табароний Миқдод ибн Асваддан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) саҳобаларига: “Зино ҳақида нима дейсизлар?” дедилар.

Улар: “Ҳаром иш, уни Аллоҳ ва Унинг расули ҳаром қилган. У қиёматгача ҳаромдир”, дедилар.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳга қасам, имон келтирмабди, Аллоҳга қасам, имон келтирмабди, Аллоҳга қасам, имон келтирмабди”, дедилар.

“Ким, ё Аллоҳнинг расули?” дейилди.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Қўшнисини ёмонликлардан омон сақламаган киши”, дедилар.

Ҳассон ибн Собит (розияллоҳу анҳу) айтади:

“Биронтамиз қўшнига озор бермаймиз, уни хўрламаймиз, ҳолбуки, зулм бизга қайтади. Чунки биз қўшни ҳақини омонат деб биламиз, омонатга хиёнат қилишдан Аллоҳ бизни сақласин”.

Қўшнини ҳимоя қилиш. Ислом динида қўшнини ҳимоя қилиш, уни балою офатлардан сақлаш имондан нишона, мақтовга лойиқ мўминлик хулқларидандир. Абу Ҳанифанинг (розияллоҳу анҳу) Куфада бир қўшниси бор эди. Ҳар вақт ишдан қайтиб келса, у баланд овозда:

“Зое қилдилар. Қандай йигитни зое қилдилар.

Оғир кунда керакли ҳимоячини зое қилдилар”, деб қўшиқ айтарди. Унинг овози кечаси билан Абу Ҳанифанинг оромини бузарди. Бир кеча бу қўшнисини миршаб олиб кетди. Ўша кеча Абу Ҳанифа унинг овозини эшитмади. Тонг отганда Абу Ҳанифа суриштириб, унинг қамалиб қолганини билди. Шунда Абу Ҳанифа амир Исо ибн Мусога бориб, уни озод қилишини сўради. Уни озод қилдилар. Йигит чиққач, Абу Ҳанифа секин қулоғига деди:

“Эй йигит! Сени зое қилдикми?”

“Йўқ. Яхшилик ва ҳурмат қилдингиз. Аллоҳ сизга яхши мукофот берсин!” деди ва:

“Мен кўп зарар бердим азиз қўшнимга,

Ваҳоланки, кўпларнинг қўшниси пасткашдир”, деб қўшиқ айтди.

Қўшнини ҳимоя қилиш, ундан зулмни кўтариш ва уни хорламаслик ҳақида қуйидаги ҳадисда баён қилинади:

Икки Шайх Ибн Умардан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мусулмон мусулмоннинг биродари, унга зулм қилмайди ва уни хорламайди. Ким биродарининг ҳожатини раво қилса, Аллоҳ унинг ҳожатини раво қилади. Ким мусулмондан бир ғамни кеткизса, қиёмат куни Аллоҳ унинг ғамларидан бирини кеткизади. Ким бир мусулмоннинг айбини беркитса, Аллоҳ унинг айбини қиёмат куни беркитади”, дедилар.

Қўшнига яхши муомалада бўлиш. Яхши қўшни бўлиш учун киши яхши муносабатни йўлга қўйиши керак. Масалан, мусибат етганида таъзия билдириш, хурсандчилик куни муборакбод қилиш, касал бўлганида бориб кўриш, учрашганида салом бериш, динига ва дунёсига фойда берадиган йўлга бошлаш, қурби етганча эҳтиром кўрсатиш кабилар.

Хароитий, Табароний Амр ибн Шуайбдан ривоят қилади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “...Қўшни ҳақи нима эканини биласанми? Агар ёрдам сўраса, ёрдам бериш, қарз сўраса, қарз бериш, фақир (муҳтож) бўлиб қолса, егулик бериш, касал бўлса, бориб кўриш, унга яхшилик етса, қутлаш, мусибат етса, таскин бериш, вафот этса, жанозасида иштирок этиш, унинг изнисиз ўз уйини баланд қилиб қурмаслик, қозонда қовурилаётган гўшт ҳиди билан озор бермаслик (гўштдан унга ҳам бериш)...” деб марҳамат қилдилар.

Абу Довуд агар қўшнисининг туяси ёки қўйи ўлса, ўрнига ўзиникини олиб чиқиб берарди. Хоразмийнинг “Муфидул улум” китобида келтирилишича, Абдуллоҳ ибн Муборакнинг яҳудий қўшниси бор эди. Бир куни у уйини сотмоқчи бўлди. Унга: “Қанчага сотасан?” дедилар. У: “Икки мингга”, деди. Унга: “Уйингнинг нархи минг”, дедилар. Яҳудий: “Тўғри, лекин қўшним Абдуллоҳ ибн Муборак учун ҳам яна минг қўшасизлар”, деди. Бу хабар Абдуллоҳ ибн Муборакка етказилганида, у киши яҳудийни чақириб, ҳовлининг пулини берди ва: “Уйни сотма”, деди. Агар яҳудийга Ибн Муборакдек чиройли хулқли инсон йўлиқмаганида, у уйни сотишдан қайтмасди.

Қўшнининг озори (азияти)ни кўтариш. Инсон қўшнисидан етажак озорларга сабр қилиши, унга эътиборли ва кечиримли бўлмоғи, иложи борича меҳрибонлик қилиши ҳам фазилатдир.

Ҳаририй айтадилар: “Қўшнини ҳурмат қил, гарчи зулм қилса ҳам”. Шубҳасиз, нодонлик қилганга меҳрибонлик, ёмонлик қилганга яхшилик қилган ва зулм ўтказганни кечирган киши қиёмат кунида олий мартабада бўлади.

Баззоз ва Табароний Уббода ибн Сомитдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сизларга Аллоҳ унинг сабаби билан юксак даражаларга кўтарадиган нарсанинг хабарини берайми?” – дедилар. “Ҳа, Аллоҳнинг расули”, дедилар. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сенга нодонлик қилганга меҳрибон бўл, сенга зулм қилганни кечир, сени маҳрум қилганга (сенга бермаганга) бергин ва сендан узилганга (сендан қариндошлик алоқасини узганга) боғлан”, дедилар.

Гуноҳкорни кечириш ва хатокорни афв этиш кўпинча уни тўғри йўлга солади. Шундан жафо – халимликка, тўсқинлик – равонликка, ғазаб – муҳаббатга айланади. Қуръони каримда:

وَلَا تَسۡتَوِي ٱلۡحَسَنَةُ وَلَا ٱلسَّيِّئَةُۚ ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِي بَيۡنَكَ وَبَيۡنَهُۥ عَدَٰوَةٞ كَأَنَّهُۥ وَلِيٌّ حَمِيمٞ٣٤

 «Яхшилик билан ёмонлик баробар бўлмас. Сиз (ёмонликни) гўзалроқ (муомала) билан даф этинг! (Шунда) бирдан сиз билан ўрталарингизда адоват бўлган кимса қайноқ (қалин) дўстдек бўлиб қолур» (Фуссилат, 34), деб марҳамат қилинган.

Шундай экан, болаларни ёшлигиданоқ чиройли қўшничилик руҳида тарбиялаш муҳимдир. Токи бола уйланиш ёшига етиб, мустақил оила қурганида ҳам қўшничилик муомала ва одобларига амал қилсин. Бировга озор беришдан тийилсин, аксинча, кучсизларни озор берувчилардан ҳимоя қилсин. Уларга меҳрибонлик ва ҳалимлик билан боғланишга ҳаракат қилсин. Бу орзу ва ниятларимиз икки йўл билан, яъни,  болага қўшничилик одобларини тушунтириш ва қўшни болаларни бир-бири билан дўстлаштириш, ўзаро ҳамжиҳатликни пайдо қилиш орқали амалга ошади.

Шубҳасиз, бола ёшлигидан мана шу яхши хислатлар билан хулқланса, жамият учун энг керакли инсонлардан бўлиб етишади. Қаерда бўлса ҳам, фазлини зоҳир қилиб туради.

Устоз ҳақи

Устоз жамиятни олға бошловчи ва унинг эртанги кунини таъминловчи, таъбир жоиз бўлса, бир йўлчи юлдуздир. Устозсиз ҳеч бир жамият камолга етмаган, аксинча, инқирозга юз тутган. Шунинг учун ҳам халқимизда “Устоз отангдек улуғ”, “Устоз кўрмаган шогирд ҳар мақомга йўрғалар” деган чиройли иборалар бор. Шундоқ экан, устознинг ҳам ота-онадек ҳақлари бор.

Болаларни устозни ҳурмат қилишга, уларнинг ҳақини адо этишга ўргатиш лозим. Шунла улар билим ўргатган, тўғри йўлга солган, ёмон йўллардан қайтарган кишининг қадр-қимматига етадилар. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мураббийларга олимларни ҳурматлаш, мураббий ва устозларни улуғлаш борасида кўпгина қимматли кшрсатмалар берганлар.

Имом Аҳмад, Табароний ва Ҳоким Убода ибн Сомитдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Кексаларимизни улуғламаган, кичикларимизга меҳрибон бўлмаган ва олимлармизни (ҳақини) билмаган менинг умматимдан эмас”, дедилар.

Табароний “Авсат” деб номланган китобида Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: “Илм ўрганинглар ва билинглар, илмда хотиржамлик ва салобат бор, ўргатувчига тавозеда бўлинглар”, дедилар.

Табароний “Кабир” деб номланган китобида Абу Умомадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам): “Мунофиқлар уч тоифа кишини: Исломда сочи оқарган кишини, илмли кишини ва одил имом (раҳбар)ни қадрламайди”, дедилар.

Имом Аҳмад Саҳл ибн Саъд Соидийдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ё Аллоҳ, олимнинг орқасидан юрилмайдиган, ҳалим (беозор, ювош) кишилар тирик қолдирилмайдиган, қалблари ажамларники ва тиллари араб бўладиган замон келмасин”, дедилар.

Имом Бухорий Жобирдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) Уҳуд жангида шаҳид бўлганларни (қабрга қўйишда) жамлаб: “Буларнинг қайси бири Қуръонни ёд олган?!” деб сўрадилар. Қайси бирига ишора қилинса, ўшани олдин лаҳад (қабр)га қўярдилар.

Юқоридагилардан қуйидагиларни хулоса қилса бўлади: шогирд устозига тавозели бўлиши, унинг кўрсатмасидан чиқмаслиги, ҳар бир ишда ундан маслаҳат олиш лозим. Яна устози олдида ўзини хокисор тутади, мағрурланмайди, кибрдан узоқ бўлади. Устоз хизматини қилишга ҳамиша шай туради. Шофиъий (раҳимаҳуллоҳ) олимларга тавозели бўлгани учун шарафландилар. У киши: “Уларга нафсимни хорлайман, шунда улар нафсимни инкор этадилар, хорланмаган нафс ҳеч вақт инкор этилмас”, дер эди.

Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу) мартабаси баланд ва қадри улуғ бўлатуриб, Зайд ибн Собит ансорийнинг уловларини ушлаб етаклади ва: “Бу бизларнинг олимларимизга қиладиган икромимиз”, деди. Яъни, Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу) Зайд ибн Собит минган уловни етаклаб олимга эҳтиром кўрсатди.

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал (Халаф Аҳмарга): “Фақат рўпарангизда ўтираман (сизга юзланиб), устозга тавозе қилишга буюрилганмиз”, деди.

Имом Шофиъий (раҳимаҳуллоҳ): “Моликнинг ҳузурида у кишини ҳурматлаб, қоғознинг шитирлашини эшитмасин деб, китобни секин (нафис) варақлардим”, деди. Робеъ: “Аллоҳга қасам, Шофиъий менга боқиб тураганларида, у кишининг салобатидан сув ичишга журъат қила олмадим”, деди.

Халифалардан бирининг ўғли Шурайкнинг ҳузурига келди ва деворга суяниб турганча ҳадис айтиб беришини сўради. Шурайк унга қайрилиб ҳам қарамади. Шунда у яна сўради. Шурайк авалгидек қайрилиб қарамади. Шунда у: “Халифаларнинг ўғлини паст санаш (менсимаслик) эмасми?” деди. Шурайк: “Йўқ, илм Аллоҳ ҳузурида буюкдир, мен уни зое қилишдан қўрқдим”, деди.

Шогирд устозига: “ё устоз”, “ё муаллим”, “жаноб муаллим”, “жаноб домла” деб мурожаат қилсин. Устозининг исмини устоз борлигида ҳам, йўқлигида ҳам айтмасин. Агарда айтиш жудаям керак бўлса, “фазилатли устозим бундай дедилар” ёки “устозим фалончи бундай дедилар” ёки “йўлбошчим фалоний бундай дедилар”, деб айтсин.

Шўъба: “Агар биронтадан бир ҳадис эшитсам, унга қул бўлардим ва унинг ҳузурига тез-теў бориб турардим”, деди.

Таълим олувчи бола устози тирик вақтида ҳақига дуо қилиши, устоз вафот этганидан сўнг авлодлари, қариндошлари ва дўстларидан хабар олиши, қабрини зиёрат қилиши, устозга истиғфор айтиши, унинг номидан эҳсион қилиши, динда, илмда, хулқда унинг ўргатганларига риоя қилиши, илмига эргашиши (иқтидо қилиши), одоби билан одобланиши лозимдир.

Шогирд устозидан етаётган баъзи азиятларга сабр қилмоғи, бу ҳол устоздан илм олишига монелик қилмаслиги керак. Албатта, устоз шогирдини бекордан-бекор койимайди. Шогирд бундай пайтда ўзини тафтиш қилсин, устозидан узр сўрасин. Шундай қилса, устоз ва шогирд узоқлашмайди, қайтага яқинлашади. Шогирд хато қилса, устоз уни йўлга солади.

Улуғ салафларимиз айтадилар: “Ким илм олишда сабр қилмаса, нодонлигича қолади. Сабр қилса, дунё ва охират саодатига эришади”. Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу): “Толиб бўлиб хорландим ва матлуб бўлиб азиз бўлдим”, деди.

Шофиъий (раҳимаҳуллоҳ) айтади: “Суфён ибн Уяйнага: “Сизга одамлар ернинг турли бурчагидан таълим олгани келадилар, сиз уларга қаттиқ гапирасиз. Улардан сиздан кетиб қолишлари ва сизни тарк этишларидан қўрқмайсизми?” дейилганида, у киши: “Шунинг учун улар мени тарк этсалар, улар аҳмоқдир”, дедилар”.

Яна у киши дейдилар:

Устоз ва табиб ҳар иккиси

Агар ҳурматланмаса, насиҳат қилмас.

Дардингга чидар агар табибга жафо қилсанг,

Нодонлигингга чидар агар устозга жафо қилсанг.

Шогирд устози ҳузурида одоб, тавозе билан ўтириши, чалғимаслиги, бутун эътиборини у кишига қаратиши лозим. Ўтирганида бармоқларини қисирлатиш, ҳуда-беҳуда йўталиш, томоқ қириш, бурин тортиш, пишиллаб нафас олиш, у ер-бу ерини қашиш, ёнидагилар билан гаплашиш кабилар устозга ҳурматсизлик саналади. Чунки устоз рўпарасида қанча толиби илм ўтирса, барини кўриб, нима билан машғуллигини билиб туради. Шогирднинг битта ноўрин ҳаракати уни ранжитиши, фикридан чалғитиши мумкин. Натижада дарс маромига етмай қолади.

Олимнинг шогирд устидаги ҳақларини баён қилишда ҳазрат Али (розияллоҳу анҳу) бундай дедилар: “Олим (устоз)нинг сендаги ҳақи: ҳаммага умумий салом берсанг, устозга саломни хос қил, унинг ҳузурида қўлинг ва кўзинг билан ишоралар қилма, “фалончи бу сўзнинг аксини айтди” дема, бировни ғийбат қилма, унинг хатосини қидирма, агар алашса, узрини қабул қил, уни Аллоҳ учун улуғла, агар иши (ҳожати) бўлса, уни қилишга шошил, ҳузурида бирон киши билан шивирлаб гаплашма, кийимидан ушлама, агар дарс беришни кечиктирадиган бўлса, ундан талаб қилма, суҳбатидан тўйиб қолма, чунки у хурмо дарахтига ўхшайди, ундан қачон бир нарса тушади деб кутгин (интизор бўл)”.

Шогирд устози ўтирган синфга ёки хос жойга киришда изн сўрайди, устоз бир ўзи бўладими ёки бошқалар билан бўладими, барибир. Агар рухсат бермаса, қайта сўрамаслик керак. Устоз ҳузурида чиройли кийинмоқ, ўзига қарамоқ, хўшбўйликлар сурмоқ керак. Илм ўрганишга, масжидга шундай борадилар. Чунки илм ўрганиш ҳам ибодатдир.

Овқатланаётган идишингиз қанча чиройли, покиза бўлса, иштаҳам ҳам шунча яхши, нонушта кўнгилли бўлади. Устоз ҳузурида ҳам шогирднинг қалби чиройли, покиза бўлиши керак. Бундай қалбга илм ўтиради, самараси кутилганидек бўлади.

Шогирд устозидан бир ҳукмни ёки қимматли фикрни, ёки бир ҳикоя, шеърни эшитса, уни ёд олсин ёки эсда сақлаб қолсин. Тинглаётганида ҳайрати юз-кўзларидан сезилиб турсин.

Ато: “Мен ҳадисин бир кишидан эшитаман, ваҳоланки, мен бу ҳадисни ундан яхшироқ биламан, шундай бўлса ҳам ўзимни билмагандек тутаман”, деган.

Яна у: “Мен бир ҳадисни бирон бир ёш йигитдан аввал эшитмаганимдек эшитаман, ваҳоланки, мен у туғилмасидан олдин ҳадисни эшитганман”, деган.

Шогирд дарс пайтида ҳафсаласизлик қилмасин, балки зеҳнини ўткирласин, саволларга жавоб бериш билан машғул бўлсин. Устоз айтган дарсни албатта тайёрласин. Агар устознинг сўзини англамай қолса, узр айтиб, сўраб билиб олсин. Бундай ҳолатдан устоз ранжимайди, балки шогирдининг талабчанлигидан, лоқайд эмаслигидан хурсанд бўлади. “Сўраб ўрганган олим, орланиб сўрамаган ўзига золим”, дейдилар ҳазрат Навоий. Албатта, биз айтаётган талаблар бола мактабга ёки мадрасага борганида ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмайди. У ўқув даргоҳига боргунча, устозга рўпара бўлгунча, оила даврасида бу ҳақда тушунча шаклланиши керак. Бу ишга хусусан ота-она, бобо ва бувилар, амма-холалар масъулдирлар. Токи бола мактаб, устоз ҳақидаги тушунчаларга олдинроқ эга бўлсин, бирданига нотаниш оламга тушиб қолгандек бўлмасин. Албатта, бола ўқишга қатнаётган ака-опаларини кўриб илк кўникмани олади. Лекин бу кўникма ота-онанинг, катталарнинг таъкидлаши, тушунтириши билан мукаммал бўлади.

Ҳабиб ибн Шаҳид: “Эй ўғлим, фақиҳларга ва олимларга эргаш, улардан илм ўрган ва одобларидан олгин, чунки бу менга кўп ҳадисдан маҳбуброқ”, деди.

Мухаллад ибн Ҳусайн бир куни Ибн Муборакка: “Биз кўп ҳадисдан кўра кўп одобга муҳтожроқмиз”, деди. Баъзи салафлар фарзандларига: “Одобдан бир боб ўрганиш етмиш боб илм ўрганишдан яхшироқдир”, деб таълим берган.

Суфён ибн Уйайна: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) катта мезондирлар. Нарсаларнинг у киши хулқига, сийратига ва йўлига мувофиқ келгани ҳақ ва уларга мувофиқ келмагани ботилдир”, деди. Ибн Сирин: “Улар илм ўрганган каби Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) йўлларини ҳам ўрганадилар”, деди.

Албатта, биз зикр этаётган одоблар устозлар ҳақини адо қилиш, тақволи бўлиш, Исломга содиқ қолиш, Аллоҳ учун виқорни умид қилиш, Исломни ақида ва шариат деб, Қуръони каримни дастур деб имон келтиришни талаб қилади.

Дўст ҳақи

Бола тарбиясида яхши дўст ва ҳумсуҳбат танлашни ўргатиш ҳам муҳим саналади. Чунки унинг вояга етишида ва ҳаёт йўлларида ўртоғининг, дўстининг таъсири катта бўлади. “Дўстингни айт, сенинг кимлигингни айтиб бераман”, деган гап бежиз айтилмаган. Мева-мевадан ранг олганидек, бола-боладан одоб ёки бўлмағур қилиқларни ўрганади. Яна халқимиз: “Қозонга яқин юрсанг, қораси юқади”, дейди.

Боланинг ўртоқ ва дўст танлашига ота-оналар шунчаки бир ҳолат деб қарамасликлари керак. Бу ҳам тарбиянинг муҳим жиҳатларига киради.

Имом Бухорий ва Имом Муслим Абу Мусо Ашъарийдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Яхши ҳамсуҳбат ва ёмон ҳамсуҳбатнинг мисоли мушк (хушбўй нарса) сотувчи ва темирчининг қўрасини пуфловчи босқонга ўхшашдир. Бас, мушк сотувчи ё сенга мушк ҳадя қилади, ё сотиб оласан, модомики, олмаганингда ҳам ундан ёқимли ҳид қолади. Темирчининг босқонидан эса ё кийиминг куяди ёки ёқимсиз ҳид қолади”, дедилар.

Имом Абу Довуд ва Имом Термизий ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Фақат мўминни дўст қил ва таомингдан фақат тақводор есин”, дедилар.

Ибн Асокир ривоят қилади.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сен ўзингни ёмон ошнодан сақлагин, чунки сен у билан таниласан”, дедилар.

Имом Термизий ва Имом Абу Довуд ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Киши дўстининг динидадур, шундай экан, бас, сизлар кимни дўст тутганига қаранглар”, дедилар.

Бола ўсмирлик ёшига етганидагина оқ билан қорани ажрата бошлайди. Яхши дўст ким-у, нобоп дўст ким, кимни яқин олиш кераг-у, кимдан узоқ бўлиш кераклигини фарқлай бошлайди. Ўзаро борди-келди алоқалар, давра қуриб катта-кичик ўтиришлар урфга киради. Бу пайтда ота-оналар, устозлар жудаям зийрак бўлишлари зарур. Бола ўзига яхши дўст топганига ишонч ҳосил қилгач, дўстини вақти-вақти билан зиёрат қилиш, бемор бўлса бориб кўриш, ҳадялар бериш, муҳтож бўлганда қарашиш каби фазилатлардан уни огоҳ қилиш зарур. Бу чиройли одатлар болада ижтимоий онгни пайдо қилади ва келажакда жамият ҳақини адо қиладиган кишилардан бўлиб улғайишига ёрдам беради.

Дўстликнинг зарурий талаблари қуйидагилар:

Учрашиб қолганида саломлашишга шошилмоқ. Икки шайх Абдулло ибн Амр ибн Осдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Исломда қайси амал яхши?” деб сўралди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Овқат бериш ва таниган, танимаганга салом бериш”, дедилар.

Имом Муслим Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Имон келтирмагунингизча жаннатга кирмайсизлар ва бир-бирингиз билан ўзаро муҳаббатли бўлмагунингизча имон келтирмайсизлар. Сизларга ўзаро муҳаббатли қиладиган нарсани кўрсатайми? Ораларингизда саломни ошкор (кенг тарқатинг) қилинглар”, дедилар.

Икки дўстдан қай бири аввал салом берса, кўп савоб олади ва дўстига алик олишни фарз қилади. Чунки салом бериш суннат, алик олиш фарздир. Шу тариқа жамият аъзолари ўртасида ўзаро муҳаббат ва бирдамлик ривожланади.

Дўст касал бўлганда бориб кўриш. Имом Бухорий Абу Мусодан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Беморни бориб кўринглар, очга таом беринглар ва қулларни озод қилинглар”, дедилар.

Икки шайх Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мусулмоннинг мусулмондаги ҳақи бештадир: саломга алик олиш, беморни бориб кўриш, жанозага ҳозир бўлиш, даъват (чақириқ)га жавоб бериш ва акса урса, унга яхшилик тилаш”, дедилар.

Ислом таълимотида касал дўстини бориб кўриш мусулмоннинг биродари устидаги ҳақи ҳисобланади. Бу амаллар ҳам кишилар ўртасида ўзаро алоқаларни мустаҳкамлашга омил бўлади.

Акса урса, унга яхшилик тилаш. Имом Бухорий Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Сизларнинг бирортангиз акса урса, “Алҳамдулиллаҳ” десин. (Уни эшитган) дўсти ёки биродари унга: “Ярҳамукаллоҳ” десин. Агар унга (акса урган кишига) “Ярҳамукаллоҳ” деса, у “Яҳдийкумуллоҳу ва юслиҳ балакум” десин», дедилар.

Сиртдан қарашда, арзимагандек кўринган бу одоб қоидалари инсонлар ўртасида ўзаро муҳаббат ва бирдамлик алоқаларини мустаҳкамлайди.

Аллоҳ йўлида дўстни зиёрат қилиш. Ибн Можа ва Имом Термизий Абу Ҳурайрадан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким касални бориб кўрса ёки Аллоҳ йўлида биродари (дўсти)ни зиёрат қилса, Нидо қилувчи унга: Сен ўзинг ва юришингни яхши қилдинг ва жаннатда ўзинг учун ўрин тайёрладинг, дейди”, дедилар.

Имом Муслим Пайғамбаримиздан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ривоят қилади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Бир киши ўзининг бошқа қишлоқдаги биродарини зиёрат қиладиган бўлди. Аллоҳ унинг йўлига инсон қиёфасидаги бир фариштани қўйди. Унинг олдига келганида: “Қаёққа боряпсан?” деб сўради фаришта. “Ушбу қишлоқдаги биродаримни кўрмоқчиман”, деди киши. “Унда сен кўзлаган бирор мақсадинг борми?” “Йўқ. Фақат мен унга Аллоҳ таоло учун муҳаббат қилганман, холос”, деди. “Мен фариштаман, батаҳқиқ, сен унга муҳаббат қилганингдек, Аллоҳ ҳам сенга муҳаббат қилди”, деди.

Қийналганда ёрдам бериш. Икки шайх Ибн Умардан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мусулмон мусулмоннинг биродари, унга зулм қилмайди ва уни хорламайди. Ким биродарининг ҳожатини раво қилишда бўлса, Аллоҳ унинг ҳожатини раво қилишда бўлади. Ким мусулмондан бир ғамни кетказса, қиёмат куни Аллоҳ унинг бир ғамини кетказади. Ким бир мусулмоннинг айбини беркитса, Аллоҳ унинг айбини қиёмат куни беркитади”, дедилар.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтган жойга бориш, айтмаган жойга бормасликни уқтирадилар. Халқимизда тўй, маърака, аза билан боғлиқ издиҳомлар бўлади. Ушбу издиҳомларнинг эгалари имкониятларига қараб одам айтадилар. Ўша айтган одамларига қараб тайёргарлик кўрадилар. Таклиф этилган жойга борган киши биродарининг кўнглини олган, бормаса, ранжитган бўлади. Айтмаса ҳам бориладиган бўлса, хижолатпазлик бўлиб қолиши мумкин. Энди жаноза масаласига келсак, унга қўни-қўшнидан эшитиб ҳам борилаверади, чунки жаноза одамларга номма-ном айтилмайди. Бошига мусибат тушган биродарининг кўнглини сўраш, марҳумнинг жанозасида иштирок этиш вожиб амаллардандир.

Инсонлар одат қилган ва урф бўлган байрамлар билан қутлаш. Дайламий Ибн Аббосдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. «Ким биродарига жума (намози)дан қайтаётганида йўлиқса: “Аллоҳ биздан ва сиздан (ибодатларимизни) қабул қилсин”, десин». “Саҳиҳ” китобида келтирилишича, Талҳа Каъб ибн Моликни Аллоҳ тавбасини қабул қилгани билан қутлади.

Дўст ва қадрдонларга байрамларда ҳадя (совға) улашиш. Имом Табароний “Авсат” китобида Пайғамбаримиздан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ривоят қилади. У киши: “Ўзаро ҳадя (совға) улашинглар, бир-бирингизга муҳаббатли бўласиз”, дедилар. Яна Табароний “Авсат” китобида Ойша онамиздан (розияллоҳу анҳо) ривоят қилади: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Эй мўминларнинг аёллари, ўзаро ҳадя улашинглар, гарчи қўйнинг бир оёғини бўлса ҳам. Чунки у дўстлик (муҳаббат)ни пайдо қилади ва гина-кудурат (нафрат)ни кеткизади”, дедилар.

Имом Молик “Муватто” китобида ривоят қилади:

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ўзаро қўл ушлаб кўришинглар, нафрат кетади, ўзаро ҳадя улашинглар, бир-бирингизга муҳаббат пайдо бўлур ва ғазаб (нафрат) кетади”, дедилар.

Дўстлик иплари ўзаро қўшничиликда, сафарда, иш жойида, мактабда, маҳаллада, талабалик йилларида, ҳатто кутилмаган воқеа-ҳодисалар туфайли боғла­ниши мумкин. Ҳамма гап дўстликни қадрлаш ва сақлаб қолишда.

Имом Табароний ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) билан бир саҳоба иккалалари уловда кетаётиб (чакалакзор) дарахтзорга кирдилар. Ва у ердан иккита ёғоч кесиб олдилар. Бири эгри, бири тўғри. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) тўғрисини ҳамроҳларига бердилар. У: “Ё Аллоҳнинг расули, сиз тўғриси (яхшисига) ҳақлисиз”, деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Йўқ, эй фалончи, ҳар бир дўст (ҳамроҳ) дўстига масъулдир, гарчи бир кун, бир соат ҳамроҳ бўлса ҳам”, дедилар.

Робеъ ибн Абу Абдураҳмон: “Сафарда мурувват (саховат) бор”, деди. Сафардаги мурувват дегани – егуликлардан қарашиш, ширин суҳбат қуриш, ҳамроҳини камситмасликдир. Шунинг учун ҳам халқимизда дўстни қуда бўлиб, қўшни бўлиб, сафарда ҳамроҳ бўлиб синайсан, деган ҳикмат бор. Буни болаларга, ёшларга уқтирмоқ зарур.

“Юз марта эшитишдан бир марта кўрган афзал”, деган мақол бор. Дўст танлаш, дўстлик одобини сақлашда, дўсту биродар қадр-қимматини жойига қўйишда ота-она ва катталарнинг ибрати ҳам ёшларга намуна бўлади.

Бола оқ-қорани таний бошлаганиданоқ унга дўст ҳақидаги тушунчаларни сингдириб бориш муҳимдир. “Дўстсиз бошим – тузсиз ошим”, дейди халқимиз. Қабилалар, жамиятлар, давлатлар дўстлик билан камол топган, енгилмас кучга, қудратга эга бўлган. Дўстлик ўзаро меҳр-муҳаббатдан, бир-бирига ихлос ва вафодан, фақат ўзини эмас, ўзгаларни ҳам меҳрибонлик, ғамхўрлик билан ўйлашдан қоим бўлади.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Яхшиликка чорлаш;

Яхшиликка буюриш ва ёмонликдан қайтариш;

Амали сўзига мос бўлсин;

Ёмонликдан қайтариш босқичма-босқич бўлиши;

Ёмонликдан қайтарувчининг яхши хулқли бўлиши;

Ёмонликдан қайтаришда азиятга сабр қилиш;

Сабр билан насиҳат қилиш;

Улуғбек номидаги астрономия институтининг маълум қилишича, 26 декабрь куни Ўзбекистон ҳудудининг ҳамма жойида қисман қуёш тутилиши кузатилади.

Ўзбекистонда бу ҳодиса Тошкент вақти билан соат 08:00 да бошланади, максимум фазаси эса 09:00 да кузатилади. Шу пайтда ой қуёш диаметрининг 38 фоизини тўсади. Тошкент шаҳрида қуёш тутилишининг умумий давомийлиги 2 соату 6 дақиқани ташкил этади. Тутилишнинг тўлиқ фазасида қуёш юзасининг 96 фоизи ой томонидан тўсилади.
Ҳалқасимон қуёш тутилиши бу қуёш юзасининг маркази ой томонидан тўсилганида, соя атрофида ингичка ёруғ ҳалқа ҳосил бўлишидир. Қуёш тутилишининг ҳалқасимон бўлиши ой ва Ер орасидаги масофанинг одатдагига нисбатан каттароқ бўлиши билан изоҳланади. Ой ерга қанчалик яқин пайтда тутилиш бўлса, қуёшнинг шунчалик катта қисми тўсилади.

Ислом дини қуёш тутилиши хусусида нима дейди? 
Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, ушбу Аллоҳ юборадиган оятлар бировнинг ўлими ёки ҳаёти учун бўлмайди. Лекин Аллоҳ уларни бандаларини қўрқитиш учун юборади. Бас, улардан бир нарсани кўрсангиз, Аллоҳга зикр ва дуо қилишга, истиғфор айтишга шошилинг», дедилар».

Бешовларидан фақат Термизий ривоят қилмаган.

Қуёш билан ой ҳар қанча улкан, ҳар қанча аниқ ҳаракатда, ҳар қанча кўп фойда-манфаат бераётган бўлса-да, баъзи бир қавмлар эътиқод қилганларидек, улар Худо эмас. Балки Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам марҳамат қилганларидек, Аллоҳ таолонинг махлуқларидан икки махлуқ, холос. Аллоҳ таоло эса ўз махлуқларида нимани хоҳласа, ўшани жорий қилади. Жумладан, хоҳлаган пайтда қуёшни ёки ойни тутилтиради. Шундоқ улкан нарсалар, ҳатто баъзи қавмлар худо деб эътиқод қиладиган нарсалар тутилиб, асл ҳолидан бошқа бир ҳолга тушиб, ҳолатининг ёмонлашуви ожиз бандаларнинг эътиборини тортиши керак. Чунки қуёш ва ойдаги бу ўзгариш дунёнинг бутунлай ўзгариб кетишига, қиёмат қоим бўлиб кетишига бошланиш бўлиши ҳам мумкин. Шунинг учун мўмин-мусулмонлар қуёш ва ойнинг тутилишини кўришлари билан Аллоҳ таолонинг қудратига тан бериб, У зотга ёлвориб дуо қилишлари, намоз ўқишлари керак. Мазкур дуо ва намозлар то тутилган қуёш ёки ой очилиб кетгунча бўлиши керак.
Абу Бакра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эдик. Қуёш тутилиб қолди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам туриб, ридоларини судраб (тезлаб) масжидга кирдилар. Биз ҳам кирдик. Бас, биз билан то қуёш очилиб кетгунча икки ракат намоз ўқидилар». Бухорий ва Насаий ривоят қилган.
Шарҳ: ушбу ҳадиснинг бошқа бир ривоятида, «ушбу намозингизга ўхшаган икки ракат намоз ўқидилар», дейилган. 
Жумҳур уламолар наздида кусуф намози суннатдир. Ҳанафий мазҳаби ушбу ҳадисни олиб, кусуф намози ҳам бошқа нафл намозларга ўхшаган бўлади, дейди.
Аллоҳ таоло хоҳласа, бир зумда ҳамма ёқни остин-устин қилиб, осий бандаларни ҳалок қилиб, улардан интиқом олишининг осонлигини мазкур ҳодисалардан тушуниб олиш керак. 
Шунинг учун мазкурларга ўхшаш ҳодисалар содир бўлиши билан дарҳол Аллоҳга ёлборишга ўтиш керак. Аллоҳ таолонинг зикрини қилиб, дуолар қилиб, У зотга истиғфор айтишга ўтмоқ зарур. Чунки бало-офатларга дучор қиладиган ҳам, улардан сақлаб қоладиган ҳам Аллоҳнинг ўзи.

манба: Azon.uz

*** Аврат жойларини ёпа олмаган кишининг намози ***

«Аврат» сўзининг луғавий маъноси айб, камчилик демакдир. Бошқаларга кўрсатиш ёки уларга қараш жирканч ва уят бўлгани учун инсоннинг баъзи жойлари аврат дейилади.

Аврат жойларни белгилашга кўра инсонлар уч қисмга ажратилади:

Хоҳ озод, хоҳ қул бўлсин, эркакларнинг киндигидан таззасининг остигача бўлган қисми авратдир. Тиззасининг кўзи ҳам аврат ҳисобланади.

Жорияларнинг, эркакларда аврат ҳисобланган жойлари билан бир қаторда, қорни ва орқаси ҳам авратдир.

Озод аёлларнинг юзи, қўли ва оёқларидан (тўпиқдан пасти) ташқари бутун вужудлари тамоми авратдир. Кийим остидан тананинг ранги кўриниб турса, аврат беркитилган ҳисобланмайди. Олимларнинг фикрига кўра, аврат жойларнинг авратлиги уларнинг эгаси учун бўлмай, балки бошқалар учундир. Масалан, намоз давомида бошқалар караши ҳаром бўлган аъзога кишининг назари тушса, намозга ҳеч зарар етмайди.

Изоҳ: Ривоят килишларича, Ойиша, розийаллоҳу анҳо, шундай деган эканлар: «Шунча йил бирга ҳаёт кечириб, на мен у зотнинг аврат жойини кўрдим, на у зот менинг авратимни кўрдилар». Ажабо, бугунги кунда шундай зарофат соҳиби бўлган Пайғамбарнинг, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, динига мансуб бўлганлардан неча киши бу хусусда ул зотнинг ҳақиқий уммати бўлишга лойиқ экан-а?

Ипак, қуруқ ҳашак ёки лой бўлсин, аврат жойларини беркитадиган бир нарса топа олмаган киши, ўша ҳолатда намозини ўқийди ва кейинчалик уни такрор ўқимайди.

Бирор шахснинг рухсати билан бўлсин, аврат жойини беркита оладиган тўртдан бир қисми тоза бир нарсани топган кишининг авратини ёпмасдан намоз ўқиши жоиз эмас.

Агар у топган нарсанинг тўртдан бир қисмидан ками пок бўлса, хоҳласа, авратини ёпиб, хоҳласа авратлари очиқ ҳолда намозини ўқиши мумкин.

Бутунлай ифлос кийим билан намоз ўқиш яланғоч ҳолда намоз ўқишдан афзалроқдир.

Аврат жойининг бир қисмини ёпишга етадиган нарса топган кишининг ундан фойдаланиши вожибдир. Ҳеч бўлмаса, олдини ва орқасини беркитади. Фақат бир томонини ёпишга етадиган бўлса, (руку ва саждада ножўя ҳолат бўлгани учун) орқасини, баъзи олимларга кўра эса, (қиблага қарагани учун) олдини беркитади.

*** Яланғоч кишиларнинг намози ***

Яланғоч кишилар оёқларини қибла тарафга узатиб, намозини ўтирган ҳолда ўқиши, руку ва саждаларни бош ишораси билан адо этиши мустаҳабдир. Яланғоч киши тик турган ҳолда намоз ўқийдиган бўлса, руку ва саждаларни бош ишораси билан ёки тўлиқ адо этиши дурустдир.

Аврат. Эркакнинг аврат жойи киндик остидан тиззасининг остигачадир. Жорияларнинг эса, бунга қўшимча қорни ва орқаси ҳам авратдир. Ҳур аёлларнинг юзи, қўллари ва қадамларидан ташқари бутун вужуди авратдир.

Аврат жойларнинг очилиши. Аврат жойлардан бирининг тўртдан бир қисми очилса, намоз дуруст бўлмайди. Алоҳида-алоҳида авратлардан бир оз-бир оз очилиб, тўплами энг кичик аврат жойининг тўртдан бирига тенг бўлса ҳам, намоз дуруст бўлмайди. Агар кам бўлса, намозга монеъ эмас.

*** Қиблага юзланиш ***

1. Касаллиги туфайли ёки минган ҳайвонидан туша олмаслиги ёки бирор душмандан қўрққани учун қиблага юзлана олмайдиган кишининг қибласи кучи етган ва у хотиржам бўлган тарафдир.

Намоз ўқийдиган киши қибла томондан шубҳа қилса-ю, ёнида айтиб берадиган киши ёки меҳроб бўлмаса, изланади ва қалби қайси томонга мойил бўлса, ўша томонга қараб намоз ўқийди.

Кейинчалик янглиш томонга юзланганини англаса ҳам, намозини такрор ўқимайди. Агар намоз давомида хато қилганини англаса, тўғри томонга юзланиб, намозни давом эттиради.

Қиблани суриштирмай намозни бошлаган бўлса, намозни тугатгач, қиблани тўғри топгани аниқ бўлса, намози дуруст бўлади.

Қиблани суриштирмай, изламай намоз бошлаб, тўғри топганини намоз давомида англаса, намози бузилади. Шунингдек, қиблани тўғри топганини асло билмаганида ҳам намози фосид бўлади.

Қоронғу жойда бир жамоатдан (ҳар бир киши ўзича, қиблани қидириб, қалби мойил бўлган томонга юзланиб жамоат билан намоз ўқиса, улар имомнинг қайси томонга юзланганини билмасалар ҳам (имомдан олдинга ўтиб кетганларидан бошқа, барчасининг) намози дурустдир.

Изоҳ: Бу хусусда Амр ибн Уқба шундай дейди: «Қоронғу бир тунда Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва соллам, билан бирга эдик. Ҳамма қалби мойил бўлган томонга юзланиб, намоз ўқирди. Эртасига бу ҳолатни Аллоҳ Расулига эслатдик. Шунда, «Қайси томонга юзлансангиз, Аллоҳни ўша томонда топасиз» мазмунидаги ояти карима нозил бўлди.

Қиблани қидириб, тўғри тарафга юзланиш, ифлос сув идишлари ичидан тозасини ёки ифлос кийимлар орасидан тозасини қидиришга ўхшамайди. Либос ва сув идишларини тоза деб танлаб олинганидан сўнг, ифлос экани маълум бўлса, улар билан ўқилган намозларни такрор ўқиш шарт бўлади. Аммо қибла бундай эмасдир. Қибла исломиятнинг дастлабки йиллари Байтул Мақдис эди. Кейинчалик Каъба қибла бўлди, Байтул Мақдиснинг ҳеч бир фазилати бўлмаганида Аллоҳ таоло мусулмонларнинг намозда у томонга юзланишларига рухсат берармиди? Демакки, қибланинг асоси маълум бир томонга юзланиш эмас, балки ўша томонларнинг Яратувчиси ва ҳақиқий эгаси Аллоҳга юзланишдир.

*** Намознинг вожиблари ***

Намознинг ўн саккизта вожиблари бор:

1. Фотиҳа сурасини ўқиш.

2. Фарз намозларининг икки ракатида, витр вожиб ва нафл (суннат) намозларнинг барча ракатларида, Фотиҳа сурасидан сўнг қисқа бир сура ёки учта қисқа оят ўқиш. 

3. Фарз намозларнинг биринчи ва иккинчи ракатларида қироат қилиш. Фарз намозларнинг икки ракатида қироат килиш фарз бўлса, биринчи ва иккинчи ракатда қироатни қилиш вожиб.

4. Фотиҳа сурасини зам сурадан аввал ўқиш.

5. Саждада пешона билан бирга бурунни ерга теккизиш.

6. Ҳар ракатнинг иккинчи саждасини намознинг бошқа рукнига ўтмасдан аввал қилиш.

7. Намознинг рукнларини итмиънон билан (ўринлатиб, шошмай) адо этиш.

8. Уч ва тўрт ракатли намозларда қаъдаи уула —- олдинги қаъдани бажариш.

9. Олдинги қаъдада ташаҳҳуд ўқиш.

10. Охирги қаъдада ташаҳҳуд ўқиш.

11. Дастлабки қаъдада ташаҳҳуд ўқигач, дарҳол учинчи ракатга турмоқ.

Изоҳ: Биринчи ташаҳҳуддан сўнг, учинчи ракатга турмасдан, намоз рукнларидан бирини бажара оладиган миқдорда кечикса, фарз бўлган туришни кечиктиргани учун саҳв саждаси қилиш зарур. Фақиҳлар, киши биринчи ташаҳҳуддан сўнг, «Аллоҳумма солли ъала Муҳаммад...» деса, фарзни кечиктирган ҳисобланади ва саҳв саждаси қилиши лозим деганлар.

12. Намоз сўнггида салом бериш.

13. Витр намозида Кунут дуосини ўкиш.

14. Ҳайит намозида вожиб такбирларни айтиш.

15. Барча намозларни «Аллоҳу акбар» билан бошлаш.

16. Ҳайит намозининг иккинчи ракатида руку такбирларини айтиш.

17. Жамоат билан ўқилган жума, ҳайит ва Рамазонда таровиҳ, витр намозларининг ҳар ракатида, бомдод, шом ҳамда хуфтон намозларининг дастлабки икки ракатида жаҳран (баланд овозда) қироат қилиш.

18. Жамоат билан ўқилган пешин ва аср намозларининг барча ракатида, шом намозининг учинчи ҳамда хуфтон намозининг учинчи ва тўртинчи ракатларида, кундузи ўқилган хуфя нафл (суннат намозларнинг ҳар ракатида хуфя, фақат ўзи эшитадиган даражада қироат қилмоқ. Ёлғиз намоз ўқиган киши имом жаҳран ўқийдиган (бомдод, шом ва хуфтон) намозларида нафл намоз ўқиган кишидек, хоҳласа хуфя, хоҳласа жаҳран қироат қилади.

Хуфтон намозининг биринчи ва иккинчи ракатларида зам сурани тарк қилган киши, учинчи ва тўртинчи ракатларда Фотиҳадан сўнг жаҳран зам сура ўқийди, аммо фақатгина Фотиҳани тарк этган бўлса, охирги ракатларда уни такрорламайди.

*** Намознинг суннатлари ***

Қуйидагилар намознинг суннатларидир:

1. Такбири тахрима учун эркаклар ва жорияларнинг қўлларини қулоқларининг юмшоқ жойигача ва озод аёлларнинг қўлларини елкаларигача кўтаришлари.

2. Такбири таҳрима учун қўлларни кўгараётганида бармоқларни ўз ҳолича эркин тутиш.

3. Имомга иктидо қилган кишининг такбири таҳримани имомдан сўнг дарҳол айтиши.

4. Эркаклар учун такбири таҳримадан сўнг қўлларини ёнларига туширмай, ўнг қўлининг бош ва кичкина бармоқларини чап билакка ҳалқа шаклида ўтказиш ва ўнг қўл кафтини чап қўлининг устига қўйиб, киндик остида тутиш.

5. Аёлларнинг ўнг қўл кафтини чап қўл кафти устига қўйиб, кўкраклари устида тутишлари.

6. Дастлабки ракатда сано ўқиш.

7. Дастлабки ракатда санодан сўнг Фотиҳани бошлашдан аввал таъаввуз айтиш.

8. Ҳар бир ракатда Фотиҳадан аввал «Бисмиллаҳ» айтиш.

9. Фотиҳадан сўнг яширин «Омин» демоқ.

10. Имомга иқтидо қилган ва ёлғиз намоз ўқиган кишининг «Самиъаллоҳу лиман ҳамидаҳ» дегач, таҳмид — «Роббана лакал ҳамд» айтиши.

11. Санони, таъаввузни, Бисмиллаҳни, Фотиҳадан сўнгги Оминни ва таҳмидни хуфя айтиш.

12. Такбири таҳрима айтаётганида бошни эгмай тик туриш.

13. Имомнинг такбирлар ва «Самиъаллоҳу лиман ҳамидаҳ»ни жаҳран айтиши.

14. Қиёмда икки оёқ орасини тўрт бармоқ кенглигида тутиш. 

15. Муқим киши учун бомдод ва пешин намозларида тиволи муфассалдан, аср ва хуфтон намозларида авсати муфассалдан, шом намозида қисари мафассалдан зам сура ўқиш.

Изоҳ: Хужурот сурасидан Буруж сурасигача тиволи муфассал; Буруж сурасидан Баййина сурасигача авсати муфассал, Баййина сурасидан Қуръони каримнинг охиригача бўлган суралар қисари муфассал дейилади.

Мусофирлар хоҳлаган сурани ўқийверадилар.

16. Бомдод намозининг иккинчи ракатида биринчи ракатдагидан кўра қисқароқ зам сура ўқиш.

17. Руку қилаёттанида такбир (Аллоҳу акбар) айтиш.

18. Рукуда уч марта «Субҳана роббиял ъазим» дейиш.

19. Рукуда тиззаларини қўллари билан ушламоқ.

20. Эркакларнинг рукуда тиззаларини бармоқлар орасини очиқ тутган ҳолда, аёлларнинг эса бармоқлар орасини очмай ушлашлари.

21. Рукуда эркакларнинг тиззаларини тўғри тутишлари (аёллар бироз эгиб турадилар).

22. Рукуда орқани текис тутиш.

23. Рукуда бошни тўғри, орқа билан бир текисда тутиш.

24. Рукудан туриш.

25. Рукудан тик бўлгач, аъзолар ҳаловат топгунича бироз турмоқ.

26. Саждага боришда аввал тиззаларни, сўнгра қўлларни, сўнг эса юзни ерга қўйиш.

27. Саждадан туришда бунинг аксини қилмоқ.

28. Саждага боришда такбир айтиш.

29. Саждадан туришда такбир айтиш.

30. Икки қўлнинг орасига сажда қилмоқ.

31. Саждада уч марта тасбеҳ (Субҳана роббиял аъла) айтиш.

32. Саждада эркакларнинг қорнини сонлардан узоқроқ тутишлари.

33. Саждада эркакларнинг тирсакларни ёнларидан узоқроқ тутишлари.

34. Эркакларнинг саждада билакларни ердан узоқ тутишлари.

35. Аёлларнинг саждада қўлларини ёнларига, қоринларини сонларига теккизиб туришлари. 

36. Саждадан бош кўтариш.

37. Икки сажда орасида ўтирмоқ.

38. Икки сажда орасидаги ўтиришда қўлларни ташаҳҳуддагидек тиззалар устига қўймоқ.

39. Икки сажда орасидаги ўтиришда ва ташаҳҳуд ўқишда эркакларнинг чап оёқларини ёйиб, ўнг оёқни бармоқлар учини қиблага қаратиб, тик тутган ҳолда, чап оёқ устига ўтиришлари.

40. Тўрт ракатли фарз намозларининг учинчи ва тўртинчи ракатларида Фотиҳа сурасини ўқиш.

41. Қаъдаи охирда Пайғамбаримизга, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, салавот айтиш.

42. Салавотдан сўнг Қуръон ва ҳадис лафзларига ўхшаш жумлалар билан дуо қилиш.

43. Салом беришда бошни аввал ўнг, кейин чап томонга буриш.

44. Имомнинг ҳар икки томонга салом бераётганида жамоатни, ҳимоя қилувчи фаришталарни ва солиҳ жинларни ният қилиши.

45. Иқтидо қилган кишининг, имом ўнг томонда бўлса, ўнгга берган, чапда бўлса, чапга берган, олдида бўлса ҳар икки томонга берган саломида имомни, жамоатдаги биродарларини, ҳимоя килувчи фаришталарни ва солиҳ жинларни ният қилиши.

46. Ёлғиз намоз ўқиган кишининг саломларда фақат фаришталарни ният қилиши.

47. Имомнинг иккинчи саломни биринчисига нисбатан пастроқ овозда бериши.

48. Жамоат саломини имомнинг саломига эргаштириши.

49. Саломни ўнгдан бошламоқ.

50. Намозга кеч келган масбуқ кишининг имом намоздан чиқишини (иккинчи саломни ҳам беришини) кутиши.

*** Намознинг одоблари ***

Эркакларнинг такбири таҳрима айтишда қўлларини кўйлакнинг енгидан чиқаришлари.

Қиёмда сажда қиладиган жойга, рукуда оёқ устига, саждада бурунга, қаъдаларда қўкракка ва салом бераётганида елкага қарамоқ. 

Иложи борича йўталмасликка ҳаракат қилиш.

Эснаш келганида оғизни очмаслик.

Муаззин «Ҳаййа ъалас солаҳ» деганида намозга туриш.

Муаззин «Қод қоматис солаҳ» деганида имомнинг намозни бошлаши.

*** Намоз ўқиш тартиби ***

Эркаклар намозни бошламоқчи бўлсалар дилда уни ўқишни ният қилиб қўлларини енгларидан чиқарган ҳолда, қулоқлар юмшоғигача кўтариш билан бирга «Аллоҳу акбар», деб таҳрима такбирини айтади (бунда такбирдаги «а» товушлари чизилмайди). Сўнг кечиктирмай, қўлларини – ўнг қўлини чап қўлининг устида тутган ҳолда киндигининг остига қўяди. Сўнгра сано тасбеҳини ўқийди:

Субҳанакаллоҳумма ва биҳамдика ва табарокасмука ва тааъла жаддука ва ла илаҳа ғойрук.

Маъноси: «Аллоҳим! Сенинг номинг муборакдир. Шон-шарафинг улуғдир. Сендан ўзга илоҳ йўқдир».

Сано доимо намоз бошланаётганида ўқилади. Сўнгра қироат қилиш учун таъаввуз айтилади. Намозга кечикиб келган киши ҳам таъаввуз айтиши лозим. Имом ҳайит намозларида таъаввузни такбирлардан сўнг айтади. Чунки такбирлардан сўнг қироат қилинади. Кейин хуфя «Бисмиллаҳ» айтилади. «Бисмиллаҳ» ҳар ракатда Фотиҳа сурасидан аввал айтилади. Фотиҳа сураси ўқилгач, имом ва муқтадий ичларида «Омин» дейдилар.

Бундан сўнг имом ёки ёлғиз намоз ўқиётган киши бир сура ёки уч қисқа оят ўқийди. Жамоат имом жаҳран ўқиётганида, Фотиҳа сураси тамом бўлгач, яширинча омин дейди. Сўнгра (ҳар бир намозхон) такбир айтиб, аъзолар ҳаловат топган ҳолда, руку қилади.

Рукуда боши билан орқасини бир текис тутади, бармоқлари орасини очган ҳолда тиззаларини ушлайди ва камида уч марта — «Субҳана роббиял ъазим», деб тасбеҳ айтади.

Сўнгра хоҳ имом бўлсин, хоҳ ёлғиз ўқиётган бўлсин, «Самиъаллоҳу лиман ҳамидаҳ», деб рукудан бошини кўтаради ва тик туради. Муқтадий эса, фақатгана «Роббана лакал ҳамд», дейди.

Сўнгра «Аллоҳу акбар» деб саждага боради: аввал тиззасини, сўнгра қўлларини ва юзини, пешонасини ва бурнини икки қўлининг орасига олган ҳолда ерга қўяди: Бу ҳолда қарор топгач, камида уч марта «Субҳана роббиял аъла» - деб тасбеҳ айтади. Саждада қўл ва оёқ бармоқларини қибла томонга йўналтиради, тиқилинч бўлмаган пайтларда қорнини сонларидан, тирсакларини ёнларидан узоқроқ тутади. Аёллар сажда қилаётганида қўлларини ёнларига ёпиштириб, қоринларини сонларига теккизадилар.

Сўнгра «Аллоҳу акбар» деб, бошини саждадан кўтаради ва аъзолар қарор топгунича ўтиради. Икки сажда орасида бармоқлари учини тизза билан тенг ҳолда оёқ устига қўядилар. Кейин яна «Аллоҳу акбар», деб иккинчи саждага борадилар ва ҳудди аввалгидек, камида уч марта тасбеҳ айтадилар. Сўнг яна «Аллоҳу акбар», деб, аввал бошини, сўнг қўлларини, кейин эса тиззаларини кўтарадилар. Тураётиб, ерга таяниш ёки ўтириб олиш мумкин эмас.

Иккинчи ракат ҳам айнан биринчи ракат каби ўқилади. Фақат сано ва таъаввуз айтилмайди.

*** Қўлни кўтариш суннат бўлган ҳолатлар ***

Барча намозларни бошлашда.

Витр намозининг қунут дуоси такбирида.

Ҳайит намозининг зиёда такбирларини айтишда.

Ҳожилар Каъбани кўрганларида.

Ҳажарул Асвадни истилом (ишора) қилиб, қўлларини ўпишда.

Сафо ва Марвага чиқишда.

Арафот ва Муздалифада вуқуф қилишда. 

Минода биринчи ва ўртанчи ақабаларга тош отиб бўлгач.

Барча намозлардан сўнг тасбеҳдан аввал дуо қилиш учун қўлларни кўтариш суннатдир.

Иккинчи ракатнинг саждаларидан сўнг намоз ўқиётган киши чап оёғини тўшаб устига ўтиради ва ўнг оёғи бармоқларини қибла томонга йўналган ҳолда тикка қилади. Қўлларни бармоқларини эркин тутиб тиззасининг устига қўяди. Аёллар сонларининг устига ўтириб, оёқларини ўнг томонга чиқарадилар. Сўнгра ташаҳҳуд ўқийдилар. Дастлабки қаъдада ташаҳҳудга ҳеч нарса қўшилмайди. Фарз намозларнинг учинчи ё тўртинчи ракатларида фақат Фотиҳа сурасини ўқийди. Сўнгра руку, сажда қилиб ташаҳҳуд ўқигач, Пайғамбаримизга, соллаллоҳу алайхи ва саллам, салавот айтади. Сўнгра Куръон ва ҳадисдан олинган жумлалар билан дуо қилади. («Роббана атина» ва «Аллоҳуммағфирлий»га ўхшаш). Сўнгра юқорида айтилган тартибда ўзи билан бирга жамоатни ва ҳимоя қилувчи фаришталарни ният қилган ҳолда, аввал ўнгга, кейин чапга «Acсаламу ъалайкум ва роҳматуллоҳ» деб салом беради.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Имомликнинг ҳукми;

Имомнинг дуруст бўлиш шартлари;

Имомга иқтидо қилишнинг саҳиҳ бўлиш шартлари;

Имомга иқтидо қилиш ҳақида турли масалалар;

Жамоат намозига бормасликка узр сабаблар;

Имоматга энг лойиқ киши;

Имомлик қилиши макруҳ бўлган кишилар;

Сафнинг тартиби;

Имом намозни битирганидан сўнг муқтадий қилиши керак бўлган амаллар;

Намозни бузадиган нарсалар;

Намозни бузмайдиган нарсалар;

Намознинг макруҳлари;

Сутра қўйиш;

Намоз ўқиётган кишининг олдидан ўтувчилар ҳақида;

Намоз ўқиётган кишига макруҳ бўлмаган нарсалар;

Намозни бузиш лозим бўлган ва бўлмаган ҳоллар;

Такрорлаш учун саволлар;