Ҳар бир инсон турмуш тақозоси ила молиявий муомалалар иштирокчиси бўлади Айни шу муомалалар одамларнинг кўп вақтини ва фаолиятини ўз ичига олади. Молиявий муомалалар тартибга солинмаса, уларнинг қоидалари бўлмаса, кишилар орасида келишмовчиликлар кўпаяди. Аллоҳ таоло бу ишни Ўз зиммасига олган ва умумий таълимотларни Қуръони каримда баён қилиб берган. Сўнгра Пайғамбаримиз алайҳиссалом орқали бу ишларнинг тафсилотини йўлга қўйган. Шу тариқа, исломий ҳукмлар мусулмонлар ҳаётига татбиқ қилинган. Исломдан олдинги даврдаги нотўғри ҳукмлар бирин-кетин бекор бўла бошлаган. Кейинчалик фуқаҳоларимиз ушбу мавзуда келган оят ва ҳадислардан чиқадиган ҳукмларни тартибга солиб, ижтиҳод даражасига етмаган мусулмонлар учун уларга ёрдам тариқасида осонлаштириб тушунтириб беришган. Молиявий муомалаларда, асосан, ҳалол ва ҳаром масаласи жуда зарур ҳисобланиб, у ёки бу иш ҳалол ёки ҳаром экани суриштирилади. Шунинг учун ҳам бу мавзуга оид ояти карималарни ўрганганимиздан кейин бевосита «Ҳалол касб талаби ҳақида» ва «Ростгўйлик ва карамли бўлиш ҳақида» алоҳида ҳадиси шарифларнинг шарҳи билан танишамиз. Албатта, мусулмон одам нима кўринса сотавермайди ва сотиб ҳам олавермайди. Савдога қўйиладиган нарса шариатимиз шартларига мос бўлиши лозим.

Ҳозирги кунимизда молиявий муомалалардан турли келишмовчиликлар, уруш-жанжаллар ва маҳкамабозликлар чиқаётгани ҳеч кимга сир эмас. Бу каби нохуш ҳолатларни камайтириш учун нима қилиш лозим?

Бизнингча, шариатимизда кўрсатилган таълимотларни яхшилаб ўрганиб, уларга амал қилиш зарур. Келажак саҳифаларда Аллоҳ таолонинг мадади ила мазкур таълимотларни ўрганишни бошлаймиз. Айтайлик, сотиб олинган нарсанинг айби бор. Бу ҳолатда харидор нима қилади? Албатта, ҳолатга қараб сотиб олинган нарсани айб туфайли қайтаришнинг ҳукмларини билмаган одам қийин аҳволга тушади. Бу ҳолатдан чиқишнинг бирдан-бир йўли – диний ҳукмларни ўрганишдир. Нархни чегаралаб қўйиш мумкинми? Қайси нарсаларни сотиш ман қилинган? Албатта, буларни билиб олиш ҳам ҳар бир мусулмон учун муҳим. Кимошди савдоси ҳақидаги динимиз ҳукмларини ҳам баён қилиб ўтамиз. Нархни кейин белгилаш, гаров ва ижара каби молиявий муомалалар ҳақидаги тушунча ва маълумотлар бор. Иқтисодий фаолиятда шерикчиликнинг ўрни қандай бўлади? Ширкат тузишнинг турлари ва шартлари нималардан иборат? Шериклар бир-бирлари билан бўладиган алоқаларни қай тарзда олиб боришлари керак?

Қарз масаласи ҳам доимий равишда кишиларнинг бошини қотириб келиши сир эмас. «Савдо, зироат ва вақф китоби»да ҳозирги кунимизда кўпчиликни қизиқтириб турган қатор масалаларни иложи борича тушунарли равишда баён қилинган. Аллоҳ таолодан бу камтарона хизматни фойдали қилишини, камчиликларини кечиришини сўраймиз. Аллоҳ таоло: «Аллоҳ савдони ҳалол ва рибони ҳаром қилди», деган (Бақара, 275).

الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

“Судхўрлар (қиёмат куни қабрларидан) жин чалиб кетган одам каби (ҳолатда) қўпадилар. Бунинг сабаби – уларнинг: «Байъ (савдо-сотиқ) ҳам судхўрликнинг худди ўзи» деган гаплари (ақидалари)дир. Ҳолбуки, Аллоҳ байъни ҳалол, судхўрликни (эса) ҳаром қилган**.

Бас, ким Раббидан насиҳат етгач, (судхўрликдан) тўхтаса, у ҳолда аввалги ўтгани – ўзига ва унинг иши Аллоҳга (ҳавола). Ким яна (судхўрликка) қайтса, ўшалар дўзах аҳлидирлар ва улар унда абадий қолувчилардир.

Рибо (устама, фоиз) шуки, унда савдолашаётган томонларнинг бири ўзи берган нарсаси баробарига худди шу нарсанинг ўзидан ортиқроғи билан қайтариб олишни шарт қилишидир. Масалан, бир тонна буғдой баробарига биру чорак тонна буғдой беришни шарт қилса, бу рибо ҳисобланиб, у шаръан ҳаромдир. Бу иш билан шуғулланувчи кишини форс-тожик ва ўзбек тилларида судхўр дейилади.

Рибо бир неча хил бўлиб, унинг тақиқланишига қатор сабаблар бор. Масалан, ўзганинг молини эвазсиз ўзлаштиргани, меҳнатсиз осон йўл билан бойлик орттиргани, савоб саналган эвазсиз қарз бериш одатини тарк этгани ва ҳоказо.

Қарз беришда ортиғи билан қайтариш шарт қилинса бу ҳам рибодир.

Ҳанафий мазҳаби бўйича рибога буғдой, арпа, хурмо, туз, олтин, кумуш каби ўлчов ва вазн билан қилинадиган савдо муомалалари киради. Жинси бир хил нарсаларнинг савдосида миқдорнинг бир хил бўлиши шартдир.

«Савдо» деб таржима қилган сўз арабчада «байъ» дейилиб, луғатда «ўзаро бир нарсани алмаштириш»ни англатади. Шариатда эса бир молни иккинчи бир мол муқобилига рози бўлиб қабул қилиб олишга «байъ» деб айтилади. Қисқа қилиб айтганда, «савдо» сўзи «тижорат» сўзидан умумийроқ бўлиб, бугунги куннинг истилоҳида «бозор иқтисоди» маъносига яқинроқ келади. «Аллоҳ савдо (тижорат)ни ҳалол ва рибони ҳаром қилди».

Чунки тижоратда фойда кўришнинг ҳам, куйиб қолишнинг ҳам эҳтимоли бор. Тижоратда инсоннинг меҳнати, маҳорати, атрофдаги табиий ҳолатларнинг фойда кўриш ёки зарар топишга таъсири бор. Савдогар фойда кўришга умид қилгани ҳолда куйиб қолишни ҳам бўйнига олиб иш бошлайди. Харажат қилиб, одамларга керакли молларни олиб келади, сақлайди ва бошқа хизматларни қилади. Судхўр-чи? У ҳеч нарса қилмай жойида ўтиради. Нима бўлишидан қатъи назар, фойда олиши муқаррар. Куйиб қолиш хавфи йўқ. Мазкур сабабларга ва яна зикр қилинмаган бошқа сабабларга кўра, тижорат билан шуғулланиш инсон учун ҳалол, судхўрлик эса ҳаром қилинган.

Аллоҳ таолонинг савдони шариатга киритиши, Қуръонда унинг ҳукмини баён қилиб, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам уни ҳаётга татбиқ қилишлари ва кўплаб ҳадислар айтиб йўл-йўриқлар кўрсатишлари бежиз эмас. Чунки савдо инсонларнинг бир-бирлари билан муомалаларининг бу дунёдаги асосий жабҳаларидан бири ҳисобланади. У тўғри низомга солинмаса, жамият ҳаётини тартибга солиб бўлмайди. Чиндан ҳам инсон ёлғиз ўзи яшай олмайди. У ўзига ўхшаш бошқа инсонлар билан яшайди. Бошқалар билан яшагач, улар билан муомалада бўлиши, нарсаларини айирбошлаши, олди-берди қилиши керак. Агар бу муомалалар тартибга солинмай одамларнинг ўзларига ташлаб қўйилса, кучли кучсизни, айёр соддани алдаши, ҳақини поймол қилиши турган гап.

Мўминларнинг барчаси учун мазкур иқтисодий муомалалар одоби уларнинг барчаларини яратган, уларга ризқ бераётган ва охиратда ҳар бирларини ҳисоб-китоб қилиб, қилмишига яраша жазо ёки мукофот берадиган Зот – Аллоҳ таоло томонидан жорий қилингандагина айни адолат бўлади, бировга заррача зулм қилинмайди. Ана ўша илоҳий кўрсатмаларга амал қилиш орқали тинчлик ва осонлик билан муродга етилади. Энг муҳими, бу муомалалар ибодатга айланади, бу дунёда топилган ризқнинг ҳалол ва баракали бўлиши таъминланади. У дунёда эса шунга яраша ажру савоб, мақому мартабага эришилади, иншоаллоҳ.

Хадичаи Кубро аёл-қизлар ўрта махсус
ислом билим юрти ахборот хизмати

xadicha.uz

Табиатдаги гўзал ҳодисалардан бири – қутбдаги шафақдир. У қутб ёғдуси деб аталади. Қутб ёғдуси Қуёшнинг ҳаракатига  боғлиқ. Қуёш очиқ фазога жуда катта миқдорда иссиқлик тарқатади ва ўзидан электр билан зарядланган зарралар оқимини чиқариб туради. Ана шу зарралар Ер атмосферасининг юқори қатламларида – ер юзасидан 80 километрдан то 1000 километргача бўлган баландликда ҳаво атомлари ва молекулалари билан тўқнашади ва улар сариқ, қизил, тўқ сариқ рангларда нур сочади. Қутб ёғдуси шундай рўй беради.

Қутб ёғдуси улкан қизил-яшил ўқ-ёйга ўхшаб кўринади ва ўз кўринишини ўзгартириб, ранг-баранг товланиб, гоҳ пайдо бўлиб, гоҳ йўқолиб туради. Қорамтир осмонни ёриб ўтган бу ранглар баъзан ҳавода қизил шокилали кўм-кўк пардадек осилиб туради.

Қутб ёғдуси Ернинг шимолий ва жанубий қутблари яқинларида содир бўлади. Бунга сабаб шуки, Ер шари улкан магнитдан иборат. Ҳар қандай магнитда бўлганидек, унинг ҳам иккита қутби бор. Электр билан зарядланган қуёш зарралари бизнинг сайёрамизга етиб келганда, улар ернинг магнит кучлари таъсирида шимолий ва жанубий магнит қутбларига оғади, натижада бу ҳудудларда қутб ёғдуси кузатилади.

Олимлар Қуёшда доғлар миқдори кўпайган пайтларда қутб ёғдуси кучлироқ ва тез-тез бўлишини пайқашган. Қуёшнинг айнан доғлари бор қисмидан отилиб чиқадиган зарраларнинг ўта кучли оқимлари қутб ёғдуси келиб чиқишига сабаб бўлар экан.

Қутб ёғдуси – Ернинг магнит майдони Қуёшдан келаётган ўта зарарли нурларга қарши курашаётганининг исботидир. Ўша зарарли нурлар бизни ёндириб юбориши ўрнига Аллоҳнинг фазли билан магнит майдони ўша нурларни биздан узоқлаштириб туради. Биз эса унинг аксини қутб ёғдуси сифатида кўрамиз.

Кўриб турибмизки, қутб ёғдуси улкан аҳамиятга эга нарса экан. Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай деб марҳамат қилган:

 فَلَا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ وَاللَّيْلِ وَمَا وَسَقَ وَالْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ لَتَرْكَبُنَّ طَبَقاً عَن طَبَقٍ

“Шафақ билан қасамки. Кечаси ва у ўраб олган нарсалар билан қасамки. Ва тўлин ой билан қасамки. Албатта, сизлар табақама-табақа минасизлар” (Иншиқоқ сураси, 16-19-оятлар).

Қуйида Ер шарининг шимолий ва жанубий минтақаларида жойлашган давлатлар осмонида кузатилган қутб ёғдуларини кўрасиз. Ушбу расмлар Швеция, Норвегия, Исландия, Россия каби давлатларда тасвирга туширилган.

Интернет материаллари асосида

Нозимжон Иминжонов тайёрлади.