ҲИЖРАТНИНГ БИРИНЧИ ЙИЛИДАГИ

МУҲИМ ҲОДИСАЛАР

РАСУЛУЛЛОҲ СОЛЛАЛЛОҲУ АЛАЙҲИ ВАСАЛЛАМНИНГ ЯСРИБГА КИРИШЛАРИ

Ансорийлар Авс ва Хазраж қабилаларидан иборат бўлиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг келишларини интизорлик билан кутар эдилар. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам етиб келганларида кутиб олгани чиқдилар. У зотни жуда катта хурсандчилик билан «Марҳабо!» деб кутиб олдилар ва иззат-икром кўрсатдилар. Шу пайтгача уларнинг ҳаётида ҳали бу каби хурсандчилик бўлмаган эди. Расулуллоҳ еоллаллоҳу алайҳи васаллам Қубога тушиб, тўрт кун турдилар. Ўша ерда Қубо масжидига асос солдилар. Пайғамбарликдан кейин биринчи асос солинган масжид мана шу эди. Сўнг уловларини миниб, Ясриб сари юришни давом эттирдилар. Қабилаларнинг одамлари у зотнинг туяларини юганидан ушлаб олишган эди. У зот эса: «Уни қўйиб юборинглар, унга амр қилингандир», дер эдилар. Туя бориб, Хазраж қабиласи, Бану Нажжор уруғининг бир жойига чўқди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Айюб розияллоҳу анҳунинг хонадонига тушдилар ва унда яшай бошладилар.

ЯСРИБНИНГ ЯНГИ НОМИ.

ИСЛОМ ЖАМИЯТИГА АСОС СОЛИШ

Ясриб ўша кундан бошлаб «Мадинатун-набий (Пайғамбар шаҳри)» деб атала бошлади.

Мусулмонлар Маккада алоҳида исломий жамият қуриб яшамаган, у ерда уларнинг сони оз ва кучсиз ҳолда эдилар, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинада неча-неча замонлардан буён тарих интизор бўлиб келаётган энг яхши жамиятнинг пойдеворини қўя бошладилар.

ЯНГИ ЖАМИЯТНИНГ ЭНГ МУҲИМ АСОСЛАРИ

1. Набавий масжидни бино қилиш.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг туялари бўлажак масжиднинг ўрнига чўккан эди. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларни ўша жойга масжид қуришга буюрдилар ва қурилиш ишларида ўзлари ҳам иштирок этдилар. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам тошларни, ғиштларни кўтариб ташир эдилар. Ўшанда масжиднинг қибласи Байтул мақдисга қаратилди. Унинг устунлари хурмо дарахти танасидан, шифти эса хурмо дарахтининг шохларидан қилинди. У зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жуфти ҳалолларининг ҳужралари масжиднинг ён тарафига қурилди. Қурилишни битириб бўлганларидан кейин, шаввол ойида Оиша розияллоҳу анҳо билан яшай бошладилар. Мусулмонлар ушбу масжидга илм олиш, ибодат қилиш, қозилик ишлари ва турли йиғинлар учун тўпланишар эди. Масжид уларнинг ўзаро яқинлашишларида катта омил бўлиб хизмат қиларди.

2. Ансорий ва муҳожир саҳобаларнинг оға-ини тутинишлари.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам муҳожир ва ансорий саҳобаларни бир-бирлари билан оға-ини тутинтирдилар. Улар уйларини, мол-мулкларини тақсимлашди. Ушбу биродарлик насаб биродарлигидан кучли эди. Мана шу биродарлик ила Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қабилавий бирлик ўрнига диний бирликни пайдо қилдилар.

3. Мусулмонлар ва ғайридинлар ўртасида ўзаро ҳамкорлик шартномаси.

Мадинада уч тоифа одамлар яшашарди: мусулмонлар, мушрик араблар ва яҳудийлар. Яҳудийлар Бану Қайнуқоъ, Бану Назир ва Бану Қурайза қабилаларидан иборат эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу тоифалар ўртасида омонлик, тинчлик, ўзаро ҳамкорлик ва бағрикенгликни ўрнатиш мақсадида аҳдномалар туздилар.

4. Ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий асосларни ўрнатиш.

Ислом дин ва жамиятдан иборатдир. Шунинг учун ҳам янги жамиятда бу нарсаларнинг асосларини қуриш лозим эди. Ўша даврлардаги кўпгина Қуръон оятлари шариат аҳкомларининг ҳамма тарафдан қабул қилиб олиниши учун иозил этилди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мазкур ояти карималарни ўз сўзлари ва амаллари билан шарҳлаб, татбиқ қилиб, кишиларга ўргатиб турдилар. Ма-динадаги аҳоли фазилатли ҳаёт кечирди. Улар олий мақом эгаси бўлиб, садоқат биродарлиги билан бирлашдилар. Бу жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўзаро тенглик асосида яшар эди. Мана шундай қилиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам биринчи исломий жамиятга асос солдилар.

УРУШ ВА ҒАЗОТ ИШЛАРИ

Маълумки, Ислом тинчлик динидир. Исломнинг дастлабки босқичларида нозил бўлган Қуръони Карим оятларида урушга ишора қилувчи бирорта ҳам сўз йўқ. Шунингдек, Ислом тарихининг аввалида бу диннинг куч билан тарқалганини тасдиқловчи ва одамларни динга киритиш ниятида уруш воситаси қўлланган бирорта ҳам ҳодиса бўлмаган. Кейинги пайтлардаги урушларнинг бирдан-бир сабаби эса душманликни қайтариш ва дин эркинлигини ҳимоя қилиш эди.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳижратдан олти ой ўтганда барча ишларни тартибга солиб, ички жабҳани созлаб бўлдилар. Сўнг эътиборни ташқи жабҳага қаратдилар.

ҲАРБИЙ ҲАРАКАТ ПОҒОНАЛАРИ

Дастлаб Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларни иложи борича қўлни тийишга ва мушрикларни кечиришга чақирар эдилар. Қачонки мусулмонларнинг шавкати кучайгач, ўзларидан зулмни қайтариш мақсадида жанг қилиш учун уларга изн берилди.

Аллоҳ таоло Ҳаж сурасида шундай марҳамат қилади:

«Ўзларига қарши уруш очилганларга зулм қилингани учун уларга (уруш учун) изн берилди. Аллоҳ уларга нусрат беришга қодир Зотдир» (39-оят).

Ушбу ояти карима ҳижратдан кейин нозил бўлган бўлиб, у мусулмонларга кофирларга қарши уруш қилишга изн берувчи биринчи оятдир. Бунгача ҳатто ўзини ҳимоя қилиш учун ҳам кофирларга қарши жанг қилишга рухсат йўқ эди. Мушриклар Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ва у зотнинг саҳобаи киромларига истаганларича азоб, озор беришар, зулм қилишарди. Саҳобаи киромлардан баъзилари калтакланган, ярадор бўлган ҳолларида келиб, бошларидан ўтган ноҳақлик ва зулмдан шикоят қилсалар, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сабр қилинглар, менга уруш қилиш учун изн берилгани йўқ», дер эдилар.

Ниҳоят ушбу ояти карима нозил бўлди. Бу оятда мусулмонларга уруш қилишга мазлум бўлганлари, азоб-уқубатга қолганлари учун рухсат берилгани очиқ-ойдин айтилмоқда.

«Ўзларига қарши уруш очилганларга зулм қилингани учун уларга (уруш учун) изн берилди».

Демак, Қурайш кофирлари аввал мусулмонларга қарши уруш очишган. Мусулмонлар ҳужумга ва зулмга учраганлар. Энди улар ўзларини ҳимоя қилмасалар бўлмайди. Акс қолда кофирлар уларни йўқ қилиб юборишлари мумкин.

«Аллоҳ уларга нусрат беришга қодир Зотдир».

Сўнг ким уларга қарши уруш очган бўлса, унга қарши уруш очиш фарз қилинди:

«Сизга уруш қилаётганларга қарши Аллоҳнинг йўлида уруш қилинг ва тажовузкорлик қилманг. Аллоҳ тажовузкорларни севмас» (Бақара сураси, 190-оят).

Аллоҳ таоло ушбу оятда мусулмонларга ўзларига қарши урушаётганлар билан Аллоҳнинг йўлида жанг қилишни амр қилмоқда:

«Сизга уруш қилаётганларга қарши Аллоҳнинг йўлида уруш қилинг».

Бу ерда икки нарсага алоҳида эътибор қаратиш лозим. Биринчиси – қарши урушаётганлар билан жанг қилиш, яъни қарши урушмаётганларга тегмаслик. Иккинчиси – Аллоҳнинг йўлида жанг қилиш, бошқа йўлда эмас.

Сўнг барча мушрикларга қарши уруш фарз қилинди:

«Мушрикларга қарши, улар сизга қарши ёппасига урушаётганларидек, ёппасига уруш қилинг. Ва билингки, Аллоҳ тақводорлар биландир» (Тавба сураси, 36-оят).

Чунки бир тараф уруш қилганда иккинчи тараф жим тура олмайди. Албатта, уруш бирорта инсонга раҳм қилмайди. Унда турли ҳоллар бўлади. Аммо бу сизнинг турли ножоиз ишларни қилишингизга баҳона бўла олмайди. Сиз мусулмонсиз, доимо Аллоҳнинг амрида юришингиз керак.

Шунинг учун

«...билингки, Аллоҳ тақводорлар биландир».

У Зот Ўзига тақво қилувчиларга нусрат беради.

Тарихчиларнинг айтишларича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам 28 та ғазотда[1] иштирок этган бўлсалар, шундан 9 тасида уруш бўлган, холос. Иттифоқ қилинган маълумотга кўра, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам 38 та сарийя[2] юборганлар. Биз ушбу сахифаларда ғазот ва сарийяларнинг Ислом тарихига кўрсатган таъсири ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз.

ИСЛОМДАГИ БИРИНЧИ БАЙРОҚ

(ҳижрий 1 йил)

Рамазон ойида ҳазрати Ҳамза розияллоҳу анҳу бошчиликларида ўттиз нафар муҳожирдан иборат саҳобалар тарафидан байроқ кўтарилган, улар Қурайш карвонининг йўлини тўсиб чиқишган эди. Лекин у ерда уруш бўлмади.

Шаввол ойида Убайда ибн Ҳорис розияллоҳу анҳу бошчилигида байроқ тикилиб, яна одамлар юборилди.

Зулқаъда ойида Саъд ибн Абу Ваққос бошчилигида байроқ тикилди.

У пайтларда Қурайш савдо карвонлари йўлини топиб ўтиб кетган, мусулмонлар уларни тутолмай ёки йўлини тўсолмай қолган ҳоллар кўп бўларди.

ҲИЖРИЙ ИККИНЧИ ЙИЛДАГИ ҒАЗОТЛАР

Сафар ойида аввал Абво (Ваддон) ғазоти бўлиб ўтди. Бу ғазотда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаларидан иборат бир гуруҳ муҳожирлар Қурайш карвонининг йўлини тўсиб чиқишган эди. Улар ўтиб кетган бўлиб, топа олишмади.

Рабиъул аввал ойида Бувот ва Сафавон ғазотлари уюштирилди.

Жумодус-соний ойида Зул Ушайра ғазоти бўлди.

Муҳожирлар Қурайш карвонларини қўлга тушириш учун чиқишар, лекин улар қочиб қутулишар эди. Баъзи саҳобалар Абу Суфённинг Шом ўлкасидан қайтишини интизор бўлиб кутишарди.

АБДУЛЛОҲ ИБН ЖАҲШНИНГ ЮБОРИЛИШИ

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абдуллоҳ ибн Жаҳш розияллоҳу анҳу бошчилигидаги саккиз ёки ўн икки нафар муҳожирни Нахлага – Макка билан Тоиф орасидаги жойга юбордилар. Улар ўша ерда Қурайш карвонини кутишлари керак эди. Кутилмаганда бир карвон муҳожирларнинг олдидан ўта бошлади. Шунда муҳожирлар ўша карвоннинг амири Амр ибн Ҳазрамийни ўлдиришди ва икки кишини асир олиб, карвонга эга чиқишди. Бир киши қочиб кетди.

Мана шу Исломдаги биринчи қатл ва биринчи асирлар эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу ишни оқламадилар, чунки ҳодиса уруш ҳаром қилинган ражаб ойида бўлган эди. Қурайшликлар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга қарши «У уруш ҳаром қилинган ойни ҳалол қилди», деган гапни тарқатишди. Шунда Аллоҳ таоло Қуръони Каримнинг Бақара сурасидаги қуйидаги оятни нозил қилди:

«Сендан ҳаром ойда уруш қилиш ҳақида сўрарлар. «Унда уруш қилиш катта гуноҳ. Аллоҳнинг йўлидан тўсиш, Унга куфр келтириш, Масжидул Ҳаромдан тўсиш, унинг аҳлини ундан чиқариш Аллоҳнинг ҳузурида ундан-да катта гуноҳдир. Фитна қатлдан каттароқдир», деб айт» (217-оят).

БАДР ЖАНГИ

(ҳижрий 2 йил 17 Рамазон; милодий 624 йил март)

Албатта, бир кун келиб Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ва у зотнинг саҳобалари билан Қурайш ўртасида тўқнашув бўлиши тайин эди, чунки Қурайшнинг бутларига, уларнинг обрўсига таҳдид солиш юз берган ва бунинг сабабидан уларнинг ўсиб бораётган тижорати пасайиб кетиш эҳтимоли бор эди. Улар Макка ва Шом орасида тижорат қилишарди. Ушбу тижорат ҳам таҳдид остида қолган эди.

Кичик бир ҳодиса ушбу тўқнашувнинг бошланишига сабаб бўлди. Абу Суфённинг карвони Шомдан қайтди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам муҳожир ва ансорлардан иборат 313-317 киши билан уларни тўсиш учун чикдилар. Буни сезган Абу Суфён қурайшликларни ўз карвонларини қутқариб қолишга чақирди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу хабарни эшитганларидан сўнг саҳобалар билан маслаҳат қилдилар. Муҳожирлар яхши сўзларни гапиришди, ансорлар эса уларга ёрдам беражакларини билдиришди.

Саъд ибн Муоз розияллоҳу анҳу: «Бизни қаёққа бошласангиз, шу ёққа юринг. Аллоҳ таолога қасамки, агар биз билан бирга денгизга шўнғийдиган бўлсангиз, бирга шўнғиймиз», дедилар. У кишидан бошқалар ҳам шунга ўхшаш гапларни айтишди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг юзлари ёришиб кетди. Улар йўлга чиқишди.

Абу Суфён карвоннинг йўлини ўзгартириб, ўтиб кетди. Лекин Абу Жаҳл барибир урушга чиқишга қаттиқ қасд қилди. У 950 нафар мушрик билан келиб, Бадрда лашкаргоҳ қурди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Роббларига нусрат сўраб дуо қилдилар. Ҳис-ҳаяжонга тўла тазарру ила ёлвордилар. Ўша вақтда қилган дуоларининг ичида «Аллоҳим, менга берган ваъдангни Ўзинг рўёбга чиқаргин. Аллоҳим, мен ваъдангдан умидворман. Аллоҳим, агар ушбу гуруҳ ҳалок бўладиган бўлса, Сенга ер юзида ибодат қиладиган ҳеч ким қолмайди», деган дуолари ҳам бор эди.

Аллоҳ таоло Оли Имрон сурасида марҳамат қилади:

«Ҳа (кифоя қилади)! Агар сабр ва тақво қилсангиз, улар шу пайт келиб қолсалар ҳам, Роббингиз сизга белгили беш минг фаришта ила мадад беради» (125-оят).

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Бадр куни фаришталарнинг белгиси оқ салла бўлиб, печини орқаларига тушириб олишган экан.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларини сабр қилишга, собит туришга чақирдилар.

УРУШНИНГ БОШЛАНИШИ ВА УНИНГ НАТИЖАЛАРИ

Шундай қилиб уруш бошланди. Аввало яккама-якка олишувлар бўлди. Аллоҳ таоло фаришталарни мўминлар билан бирга уруш қилиш учун тушириб, мусулмонларга нусрат берди. Мушриклардан етмиш киши ўлдирилди ва етмиш киши асир олинди. Қурайш мушрикларининг энг катта бошлиқлари – Абу Жаҳл, Умайя ибн Халаф, Утба, Шайба, Валид ибн Утба ва бошқалар ҳам мана шу жангда ўлдирилди. Мўминлардан эса ўн тўрт киши шаҳид бўлди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тушган ўлжаларни тақсимладилар. Аммо асирлар ҳақида Умар розияллоҳу анҳу маслаҳат бериб: «Уларни ўлдирайлик», дедилар. Абу Бакр розияллоҳу анҳу эса: «Улардан тавон олиб, озод қилайлик», дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг маслаҳатларини қабул қилдилар. Сўнг Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло расулига итоб қилиб, ваҳий нозил этди. Бу ваҳий Умар розияллоҳу анҳунинг фикрларига мос эди.

Аллоҳ таоло Анфол сурасида шундай марҳамат қилади:

«Набий учун ер юзида забардаст бўлмагунича асирлари бўлиши тўғри эмас эди. Сизлар дунёнинг ўткинчи нарсасини ирода қиласизлар. Аллоҳ эса охиратни ирода қиладир. Ва Аллоҳ азиздир, ҳакимдир» (67-оят).

Аллоҳ таоло Анфол сурасида ушбу ғазотни сифатлаб оятлар нозил қилган.

БАДР ҒАЗОТИНИНГ АҲАМИЯТИ

Бадр ғазоти мусулмонлар ҳақиқий нусрат топган ғазотлардан ҳисобланади. Бу нусрат масалани ҳал қилувчи нусрат бўлиб, мазкур ғазот эса Исломнинг келажаги учун асос бўлди. Шунинг учун бу ғазотни Қуръони Карим «Фурқон (ажрим) куни» деб атади, чунки ана шу ғазот ҳақ билан ботилнинг орасини ажратди. Ҳақ аҳлини азиз, ботил аҳлини хор қилди. Анфол сураси мана шу ғазот ҳақида нозил бўлди ҳамда Ислом таълимотларининг дақиқ тарафларини ҳам, уруш ҳақидаги таълимотларни ҳам баён қилиб берди. Мисол учун, душман билан мулоқотга тайёргарлик кўриб бориш, сафларни бирлаштириш, ўзаро низо қилмаслик, жанг ва оғир пайтларда собит туриш, Аллоҳ таолонинг Ўзини зикр қилиш кабилар шулар жумласидандир.

Шунингдек, Бадр ғазотига боғлиқ шаръий ҳукмлар ҳам сура қамровида нозил бўлди. Мисол учун, кўпчилик билан маслаҳат қилиш, уруш вақтида моддий мақсадларнинг ортидан тушишдан огоҳлантириш кабилар. Аллоҳ таолонинг каломини юқори қилишга доимо қаттиқ қизиқиш кераклиги уқтирилди, қўлга тушган ўлжаларни тақсимлашдаги шаръий ҳукмлар баён қилинди. Мазкур ҳолатларнинг ҳаммаси учун Бадр ғазотининг аҳамияти жуда катта бўлди.

МУНОФИҚЛАРНИНГ ЮЗАГА ЧИҚИШИ

Бадр урушидан сўнг айрим Мадина мушриклари мунофиқлик йўлини тутишди. Уларнинг раҳбари Абдуллоҳ ибн Убай ибн Салул эди. Энди улар Исломга қарши махфий иш юрита бошлашди.

КУДРДАГИ БАНУ СУЛАЙМ ҒАЗОТИ

Шаввол ойининг бошида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Бану Сулайм қабиласи яшайдиган Кудр[3] диёрига икки юз отлиқ билан бордилар. Сабаби Бадр жангидан сўнг Бану Сулайм ва Бану Ғатафон қабилаларининг Мадинага ҳужум қилиш учун куч тўплашаётгани ҳақида у зотга хабар етиб келган эди. Мусулмонларнинг келаётганини эшитган қабила аъзолари тум-тарақай бўлиб қочиб қолишди.

БАНУ ҚАЙНУҚОЪ ҒАЗОТИ

Бану Қайнуқоъ Мадинага кўчиб келган яҳудий қабилалардан бири эди. Улар аҳдномани бузиб, мусулмонларга таҳдид солишди. Шаввол ойининг ўртаси, шанба куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларни қамал қилдилар ва бу қамал ўн беш кун давом этди. Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло Қайнуқоъ аҳлининг қалбига қўрқинч солди ва улар таслим бўлишди. Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам улардан Мадинадан кўчиб кетишларини талаб қилдилар ва бу иш рўёбга чиқди.

ҲИЖРИЙ ИККИНЧИ ЙИЛДА БЎЛИБ ЎТГАН БОШҚА ҲОДИСАЛАР

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам орзу қилиб юрган иш содир бўлди: ражаб ойининг ўртасида Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло мусулмонларнинг қибласини Масжидул Ақсодан Масжидул Ҳаромга бурди.

Бу ҳақда Аллоҳ таоло Бақара сурасида баёнот берган:

«Гоҳо юзингнинг осмонга тез-тез қайрилганини кўрурмиз. Сени ўзинг рози бўлган қиблага бурурмиз. Юзингни Масжидул Ҳаром томон бур. Қаерда бўлсангиз ҳам, юзингизни у томон буринг» (144-оят).

Бу иш яҳудийларга ёқмади. Улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қарши турли гапларни тўқишди, иғво тарқатишди. Шунда Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло Бақара сурасидаги кейинги оятни нозил қилди:

«Агар китоб берилганларга барча ҳужжатларни келтирсанг ҳам, сенинг қиблангга эргашмаслар. Сен ҳам уларнинг қибласига эргашувчи эмассан. Ва улар бир-бирларининг қибласига эргашувчи эмаслар» (145-оят).

Бу йилда рўза ва закот ибодатлари фарз қилинди.

Шунингдек, ҳаддлар – шаръий жазоларни амалга оширишни йўлга қўйиш бошланди.

Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло ҳалол ва ҳаромни ажратишн фарз қилди.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

ҲИЖРИЙ УЧИНЧИ ЙИЛДАГИ МУҲИМ ҲОДИСАЛАР:

Уҳуд ғазоти ваунинг сабаблари;

Уҳуд ғазоти ҳақида мулоҳазалар;

Ҳамроул Асад ғазоти.

ҲИЖРИЙ ТЎРТИНЧИ ЙИЛДАГИ МУҲИМ ҲОДИСАЛАР:

Ҳузайл қабиласининг адабини бериш;

Абу Салама сарийяси. Ражийъ фожиаси;

Биъру Маъуна ҳодисаси;

Бану Назир ғазоти;

Ваъдалашилган Бадр ғазоти;

[1] Ғазот – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага кибор саҳобалардан бирини ўринбосар қилиб қолдирганларидан сўнг ўзлари ҳарбий қўшинга бош бўлиб, бирор ерга бир мақсад билан боришлари (унда жанг бўлган-бўлмаганидан қатъи назар).

[2] Сарийя – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайхл васаллам бирор мақсадни кўзлаб, бир саҳоба бошчилигида юборган махфий жанговар гуруҳ (унда жанг бўлган-бўлмаганидан қатъи назар).

[3] Мадинанинг жануби-шарқий тарафида, 8 барид (177 км) узоқликда жойлашган.

4 – ҚОСИМ ИБН МУҲАММАД РОЗИЯЛЛОҲУ АНҲУ

У киши Мадинаи Мунавварада ҳижрий 30 сана, милодий 650 санада таваллуд топганлар. Ҳижрий 102 сана, милодий 720 санада Қудайдда вафот этганлар.

Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу узун бўйли, қорамтир рангли, соқолининг икки тарафи сийрак зот эдилар. У кишининг кўзларидан доимо ёш оқиб турарди. Аллоҳ таолодан қўрққанларидан доимо қадлари букик юрардилар.

Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг фарзанди Муҳаммад розияллоҳу анҳунинг ўғиллари эдилар. У кишининг кунялари Абу Муҳаммад эди. Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳунинг оналари асли форс аёли эди.

Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу дастлаб Оиша розияллоҳу анҳодан, сўнг Абу Ҳурайра ва Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ҳадис ва фиқҳ дарсларини олдилар. У киши Мадинанинг етти буюк фақиҳларидан биридирлар. Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу фиқҳ ва тасаввуфда устоз эдилар.

Умар ибн Абдулазиз: «Агар қўлимдан келса, халифаликни Қосим ибн Муҳаммадга қолдирган бўлардим», дер эди.

Имом Молик: «Қосим бу умматнинг фуқаҳоларидандир», дер эдилар.

Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳудан билмаган нарсалари сўралса, «Билмайман», деб айтишдан тортинмас эдилар. Билган нарсалари ҳақида эса «Ўзим билган нарсаларни беркитишим мен учун ҳаромдир», дер эдилар.

Вафотларидан олдин Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳунинг кўзлари ожиз бўлиб қолган эди. У киши ўзларининг вафотлари яқинлашганини сезганларида ўғилларига:

«Мени ўзим кийиб турган либослар – кўйлак, изор ва ридога кафанланглар», дедилар.

«Отажон, буни икки қават қилсак бўлмайдими?» деди.

«Бобом Абу Бакр ҳам шу каби уч нарсага кафанланган эдилар. Биз улардан ўрнак олишимиз лозим. Шуниси етади. Янги либосларга ўликлардан кўра тириклар муҳтождир», дедилар.

У киши етмиш ёшларида вафот этдилар.

Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу силсила омонатини Салмон Форсий розияллоҳу анҳудан олганлар.

5 – ЖАЪФАР СОДИҚ РОЗИЯЛЛОҲУ АНҲУ

Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу ҳижрий 83 санада Мадинаи Мунавварада таваллуд топганлар ва ҳижрий 148 санада ўша ернинг ўзида вафот этганлар.

Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу гўзал юзли, катта бошли, оқ танали ва қирмизи ёноқли зот эдилар. У киши катта боболари ҳазрати Али каррамаллоҳу важҳаҳуга жуда ҳам ўхшар эдилар.

Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу ўзларининг «содиқ» деган лақабларига жуда ҳам мос эдилар. У киши ҳаётларида ҳеч ёлғон гапирмаганлари учун шу лақабни олган эдилар. Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу кулча юзли ва ширин сўзли зот эдилар.

Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳунинг насаблари бир тарафдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга борса, иккинчи тарафдан ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳуга етиб боради. У кишининг оталари Муҳаммад Боқир розияллоҳу анҳу имом Ҳусайннинг набиралари бўлса, оналари Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳунинг набиралари Қосим ибн Муҳаммад ибн Абу Бакрнинг қизлари эди.

Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳининг замондошларидир.

У киши розияллоҳу анҳу ўзлари табаъа тобеъинлардан бўлиб, жуда кўп тобеъинлардан турли илмларни, хусусан, ҳадис илмини ўргандилар. У киши ўз замоналарида мавжуд бўлган кўпгина илмларда пешқадам эдилар. Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу кимё, физика ва ал-Жабр (Алгебра) илмларида тенги йўқ зот эдилар. Ал-Жабр (Алгебра) илмининг асосчиси, буюк олим Жобир ибн Ҳайён Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳунинг талабасидир. У киши ўз замоналарининг улкан олими сифатида ҳамма тарафга донг таратган эдилар.

Аббосий халифалардан Абу Жаъфар Мансур у кишини тез-тез зиёрат қилиб, билмаган нарсаларини сўраб турар эди. Бир куни халифа Абу Жаъфар Мансурнинг юзига пашша келиб қўнибди. У ҳар қанча уринмасин, пашшани ҳайдай олмабди. Шу пайт Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу халифанинг олдига кириб қолибдилар. Халифа у кишидан:

«Аллоҳнинг пашшани яратишидан ҳикмат недир?» деб сўрабди.

«Золимлар ва ўзига ишонганларга биргина пашшага ҳам кучлари етмаслигини кўрсатиб туриш учундир», дебдилар Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу.

Бир куни Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳуга ниҳоятда ихлосли бўлган бир одам у киши билан анҳорнинг бўйида кетаётиб, сувга йиқилиб тушиб, оқиб кета бошлабди. Шунда ҳалиги киши «Жаъфар! Жаъфар»! деб бақира туриб, сувга ботиб кетибди. Бироздан сўнг бирдан нажот топибди. Шунда Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу ундан:

«Нима бўлди?» деб сўрабдилар.

«Жаъфар», дедим, ботдим, «Аллоҳ», дедим, қутулдим», дебди. Шунда Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу:

«Доимо ушбу ҳолни ўзингга лозим тут. Аллоҳдан ўзгадан ёрдам сўраб бўлмас», дебдилар.

Жаъфар Содиқ  розияллоҳу анҳу ўлимларидан олдин ўғиллари Мусо Козимга қуйидаги васиятни қилганлар:

«Ўғлим, васиятларимни яхши тингла. Агар буларга диққат билан муносабатда бўлсанг, бахтли яшаб, бахтли ўлурсан.

Ўғлим! Аллоҳ Ўзининг тақсимига рози бўлганни ўзгаларга муҳтож ҳолда ташлаб қўймас. Бошқаларнинг қўлидагига кўз тиккан эса фақир ҳолида ўлур. Илоҳий тақсимга рози бўлмаган кимса Аллоҳга У Зотнинг ҳукми тўғрисида эътироз қилган бўлур.

Ўз гуноҳини кичик кўрган кимса бошқанинг кичик гуноҳини катта кўргай. Бошқанинг гуноҳини кичик кўрган ўзининг гуноҳини катта кўргай. Бошқаларга исён ила қилич кўтарган одам ўша қилич ила ўлдирилгай. Ўзгага ўра қазиган ўша ўрага ўзи тушгай».

Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу ҳижрий 148 сана – милодий 765 санада вафот этиб, Жаннатул Бақийъ қабристонига, оталари Муҳаммад Боқир, боболари Али ибн Хусайн Зайнул Обидин ҳамда катта амакилари имом Ҳасаннинг қабрлари ёнига дафн этилдилар.

Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу силсила омонатини она тараф боболари ҳазрати Қосим ибн Муҳаммад ибн Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳудан олганлар.

6 – БОЯЗИД БИСТОМИЙ ҚУДДИСА СИРРуҲУ

Бу зотнинг туғилган йиллари номаълум. Милодий 875 санада Бистом шаҳрида вафот этганлар.

Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу узун бўйли, заиф баданли, оқ ва сийрак соқолли ва кўзлари чуқур одам эдилар. У киши ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳуга ўхшаб кетар эдилар. Боязид Бистомий қуддиса сирруҳуни «орифларнинг султони» ва «муҳаққиқларнинг сардори» деб аташарди.

Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу ёшликларидан илм-маърифатга қаттиқ қизиқдилар. У киши 113 та шайх билан учрашиб, улардан илм олганлар. Жаъфар Содиқ раҳматуллоҳи алайҳининг вафотлари чоғида 12 ёшда бўлган Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу у кишининг ўзларидан, талаба ва мухлисларидан бўлган уламо ҳамда машойихлардан жуда кўп фойдалар олганлар.

У киши Жаъфар Содиқ раҳматуллоҳи алайҳига оид ҳар бир сўздан ва иршод услубидан фойда олишга интилганлар. Бу нарсалар у кишига катта таъсир қилган. Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу Жаъфар Содиқ раҳматуллоҳи алайҳининг руҳониятларидан файз олиб ҳамда шариат, тариқат, маърифат ва ҳақиқат мартабаларида тамоман у кишига тобе бўлиб, йўлларини давом эттиришга ҳаракат қилганлар.

Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу ёшликларида Тайфур деб аталган эканлар. У киши оналарининг дуоларини олган зот эдилар.

Охир-оқибат у киши ҳақиқат сирларини ва ишларнинг ҳикматларини билишда ягона зотлардан бирига айландилар. Уламолар Боязид Бистомий қуддиса сирруҳуни «шариатда имом, тариқатда қаҳрамон, суннатга тобе ва ҳимматда нодир», деб васф қиладилар. У киши ҳанафий мазҳабида эдилар.

Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу силсилани Жаъфар Содиқ раҳматуллоҳи алайҳидан маънавий йўл билан олганлар.

7 – АБУЛ ҲАСАН ҲАРАКОНИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ

Бу зот Эроннинг Ҳаракон деган жойида ҳижрий 352 сана,  милодий 963 санада таваллуд топдилар ва ўша ерда ҳижрий 425 сана, милодий 1034 санада вафот этдилар.

У киши узун бўйли, кулча юзли, кенг пешонали, йирик кўзли ва қизғиш рангли зот эдилар.

Абул Ҳасан Ҳараконий тасаввуфда танила бошлашлари билан ҳазрати Боязид Бистомийни тушда кўриб, у зотдан иршод ва файз олганларини сўзладилар. Абул Ҳасан Ҳараконий қуддиса сирруҳу у кишининг мозорларида ўн икки йил хизмат қилдилар. Мазкур хизматдан сўнг иршодга маъзун ва тариқатни нашр қилишга маъмур бўлдилар. Ана шу муддатда Қуръони Каримни Фотиҳа сурасидан бошлаб охиригача тафсир қилиб чиқдилар. Шу билан у кишига барча зоҳир ва ботин илмларнинг эшиги кенг очилди.

Кишилар Абул Ҳасан Ҳараконий қуддиса сирруҳудан:

«Ахлоқ недир?» деб сўрашди.

«Ишни Аллоҳ учун қилмоқдир», дедилар.

У кишининг ҳикматли сўзларидан намуналар:

– Роса қирқ йилдан бери Аллоҳ менинг қалбимга боқади ва у ерда Ўзидан бошқани кўрмайди.

– Кўнгилларнинг ойдинлиги ҳаққа майлли бўлмоқ билан, амалларнинг гўзаллиги риёдан узоқ бўлмоқ биландир.

– Неъматларнинг энг ҳалоли ўз меҳнатинг ила қўлга киритганингдир.

Абул Ҳасан Ҳараконий қуддиса сирруҳу силсила омонатини Боязид Бистомий қуддиса сирруҳудан маънавий йўл билан олганлар.

8 – АБУ АЛИ ФАРМАДИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ

Бу зот ҳижрий 407 сана, милодий 1016 санада Фармадда туғилиб, ҳижрий 477 сана, милодий 1084 санада Тусда вафот этганлар.

Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу ўрта бўйли, қорамтир рангли, пешонаси кенг, кўзлари ва киприклари қоп-қора зот эдилар. У киши муридларига отадан ҳам меҳрибон, барчага муҳаббатли эдилар.

Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу зоҳир илмларни аввало Найсобурда шайх Абу Саъид Абул Хайр ҳазратларидан, сўнгра Абул Қосим Қушайрий ҳазратларидан олдилар. Ботиний илмларни эса аввало шайх Абул Қосим Гургоний Тусий ҳазратларидан, кейинроқ Абул Ҳасан Ҳараконий ҳазратларидан олдилар. У киши бу икки улуғ зотга астойдил хизмат ҳам қилганлар.

Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу хизмат аҳли бўлиб танилган кишилардан эдилар. У киши устозларининг изни ила бошқа устозларга ҳам ихлос билан хизмат қилар эдилар. Баъзи вақтларда керакли хизматларни буйруқ бўлмасдан олдин бажарар ва улуғ таважжуҳларга сазовор бўлар эдилар.

Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу ўз асрларида салаф мазҳаби бўйича сўз соҳиби эдилар. Ҳужжатул Ислом имом Ғаззолий раҳматуллоҳи алайҳи у кишининг талабаларидан бўлиб, айнан шу устознинг қўлларида ижтиҳод даражасига етганлар.

Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу, шунингдек, Фостий ва Юсуф Ҳамадоний каби улуғ зотларни ҳам тарбиялаб етиштирганлар.

Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу силсила омонатини Абул Ҳасан Ҳараконий ҳазратларидан олганлар.

9 – ЮСУФ ҲАМАДОНИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ

Бу зот ҳижрий 440 сана, милодий 1048 санада Ҳамадон шаҳрида туғилиб, ҳижрий 535 сана, милодий 1141 санада Ҳирот ёки Марвда вафот топганлар.

Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи заиф баданли, калта бўйли, буғдойранг юзли зот эдилар. У кишининг соқолларида фақат бита оқ тук бор эди. Зоҳидликлари ва тақволари худди Имоми Аъзамники каби эди. У кишининг тўлиқ исмлари Абу Яъқуб Юсуф ибн Айюб Ҳамадонийдир.

Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи ўн саккиз ёшларида Ҳамадондан Бағдодга келадилар ва Мавлоно Абу Исҳоқ ҳазратларидан фиқҳ, ҳадис, тафсир каби илмлардан дарс оладилар. Ўша ерда Абдулқодир Жийлоний раҳматуллоҳи алайҳининг суҳбатларини топадилар ва ўзлари ҳам ваъзу иршод ишларини бошлайдилар. Кейин Бағдоддан Исфаҳонга келиб, иршод ишларини кўпайтирадилар. Яна Абу Али Фармадий раҳматуллоҳи алайҳининг хизматларига етишадилар.

Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи ўз суҳбатларида машойихларнинг ҳикматли сўзларини ҳам кўп ишлатар эдилар. У кишининг ҳимматлари олий эди. Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи Ҳирот билан Марвнинг орасида бориб-келиб турар ва ваъзу насиҳатда давом этар эдилар.

У кишидан истифода этганлардан беш одам буюк шайх ва тариқат намояндалари бўлиб етишдилар. Уларнинг номларини эслаб ўтайлик:

Хожа Убайдуллоҳ Баркий, хожа Ҳасан Антокий, хожа Аҳмад Яссавий, хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний ва хожа Ҳаким Саноъий.

Ҳазрати хожа Баҳоуддин Нақшбанднинг бош халифалари Муҳаммад Порсо ҳазратлари ўзларининг «Фаслул хитоб» номли китобларида Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳининг ҳар бири бир китобга тенг келадиган ҳикматли сўзларидан бир қисмини тўплаганлар.

Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи силсила омонатини Абу Али Фармадий раҳматуллоҳи алайҳидан олганлар.

10 – ХОЖА АБДУЛХОЛИҚ ҒИЖДУВОНИЙ
ҚУДДИСА СИРРУҲУ

Бу зот ҳижрий 515 сана, милодий 1121 санада Бухорои шарифнинг Ғиждувонида туғилганлар ва ҳижрий 595 сана, милодий 1199 санада ўша ерда вафот этганлар.

Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу узун бўйли, катта бошли, оқ рангли, гўзал юзли зот эдилар. У кишининг қошлари қалин, кўкрак ва елкалари кенг эди. У кишининг ота-оналари Бухорога Малатиядан ҳижрат қилиб келган эдилар. Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг оталарининг исми Абдулжалил бўлган.

Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг оталари Абдулжалил солиҳ ва ориф бир киши эдилар. Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу оналарининг қорнида бўлган кезларда оталари Абдулжалил ўз яқинлари билан Малатиядан Бухорога ҳижрат қиладилар.

Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу беш ёшликларидан Бухоронинг буюк олимларидан бири бўлган шайх Садруддин ҳазратларидан Қуръони Каримни ўргана бошладилар. У киши ёшлик чоғларидаёқ Каломуллоҳнинг дақиқ маъноларини ҳам англаб етадиган даражага эришдилар. Тез орада хожа Абдулхолиқ Ғиждувонийнинг ояти карималар ҳақида айтган фикрлари устозларни ҳам ҳайратга соладиган бўлди. Бир куни у киши ўз устозларига Аъроф сурасидаги «Роббингизга тазарруъ ила ва махфий дуо қилинг. Зотан, У ҳаддан ошувчиларни севмас» ояти ҳақида: «Махфийликнинг ҳақиқати ва хафий зикр қандоқ бўлур? Агар инсон зикр ва дуони ошкора қилса, риёкорлик хавфи бор. Орага риё киргач, ҳақиқий зикр ва дуо бўлиши мумкин эмас», дедилар.

Шу ва шунга ўхшаш фикрлар самараси ўлароқ, Аллоҳ таолонинг инояти ила у киши Нақшбандия тариқатида зикри хафий ва вуқуфи ададийнинг жорий бўлишига сабаб бўлдилар.

Шунингдек, «нафий ва исбот» йўли ила бўладиган зикр ҳам айнан хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг номлари билан боғлиқдир. Бу зикр бош эгилган ҳолда нафасни тутиб туриб, еттидан йигирма бир мартагача «Лаа илааҳа иллаллоҳ»ни қалбан айтиш ила бошланади. Бу ҳам зикри хафий, ҳам нафий исбот ва ҳам ҳаққоний муроқабадир.

Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу йигирма ёшларида шайх Юсуф Ҳамадоний ҳазратлари билан кўришдилар ва у зотдан дарс ола бошладилар. Кейинроқ кўзга кўринган машойихларнинг бирига айландилар.

Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу Нақшбандия тариқатида ўн бир асосга эга бўлган дастур ишлаб чиқдилар. Сайри сулукка кирган ҳар бир кишига бу дастурни билиш жуда ҳам зарур:

1. Ҳуш дар дам.

«Ҳуш» сўзи «ақл-ҳуш», «ҳушёрлик» маъноларини, «дам» сўзи «нафас» маъносини билдиради. Бу шиорда ҳар бир олинган ва чиқарилган нафасда ҳушёр бўлиш, Аллоҳ таолони эсдан чиқармаслик маъноси ўз аксини топган. Яъни сўфий ҳар нафасида Аллоҳ таолони ёд этиб туриши лозим.

2. Назар бар қадам.

Қадамга назар солиш. Бу шиорга биноан, сўфийга юрганида доимо оёғининг учига назар солиб юриш тавсия қилинади. Яъни турли ҳаром нарсаларга назари тушишининг олдини олиш лозим.

3. Сафар дар ватан.

Ватанга сафар қилиш. Бу шиорда ҳар одимда аслига ва Ҳаққа сафар қилиш маъноси бўлиши кераклиги олдинга сурилган.

4. Хилват дар анжуман.

Анжуманда хилват қилмоқ. Бу шиорда сўфий ўзи халқ ичида турган бўлса ҳам, Ҳақ билан холи бўлиш малакасига эга бўлиши кўзда тутилган.

5. Ёд кард.

Ёд эт. Бу шиорда нафасни тутиб туриб, тил ва дил билан бирданига тавҳид зикрини қилиш кўзда тутилган.

6. Бозгашт.

Сўнгра ўт. Бу шиорда мақсад ва матлаб фақатгина Аллоҳ таолонинг розилиги бўлиши кўзда тутилган. Бунда солик зикр қилиб бўлгач, «Илоҳи анта мақсуди ва ризока матлуби», дейди ва бунинг маъносини ўйлайди. Бунинг маъноси эса «Илоҳим, Сен мақсудимсан ва розилигинг матлубимдир», деганидир.

Аслида бу шиор ҳар бир мўмин-мусулмоннинг эзгу орзусидир. Яъни ҳар бир мўмин-мусулмон Аллоҳ таолога ғойибона иймон келтириш билан бирга жаннатда, иншааллоҳ, Аллоҳ таолони кўришига қатъий ишонади. Унинг иймон келтириб, солиҳ амал қилишдан мақсади ҳам шу: Аллоҳ таолони бир марта бўлса ҳам кўриш ва кўнгли бутунлай таскин топган ҳолда жаннатда абадий яшаш. Бу дунёда банданинг истаги, орзуси, матлаби, ўзини Яратган Зотнинг розилигини топишдир. Чунки бу синов дунёсининг оғир имтиҳонларидан ўтиб, Аллоҳ таолонинг розилигига эриша олган банда ҳар икки оламда ҳам абадулабад бахтли бўлади, иншааллоҳ.

7. Нигоҳ дошт.

Нигоҳ сол. Бу шиорда қалбни хавотирдан сақлаш кўзда тутилган. Бу орқали қалбга Аллоҳ таолонинг муҳаббатидан бошқа нарса кирмаслиги таъминланади.

Бу ва бундан кейинги мақомлар, хусусан, «Ёд дошт», «Вуқуфи замоний» ва «Вуқуфи қалбий» ҳар бир мўмин-мусулмонга буюрилган тафаккур мақомидир. «Бир соатлик тафаккур бир кунлик ибодатдан афзалдир» ҳадисининг маъноси ҳам шу. Зеро, инсон ўзига берилган ақлу фаросат билан борлиққа, замонга ва энг аввало ўзига теран нигоҳ солиб, яратилмиш нарсаларнинг моҳияти ва Яратувчининг қудрати, адолати, шафқати, муҳаббати, инъоми ҳақида тафаккур қилса, ҳаёт, борлиқ фақат Аллоҳ таоло билангина мазмун касб этишини англайди. Шу ишонч иймондир, иймоннинг мадоридир. Бинобарин, тафаккур иймонга етакловчи, иймонга қувват бўлувчи омилдир. Шунинг учун ҳам холис тафаккур холис ибодатнинг олий даражасидир.

8. Ёд дошт.

Ёдга ол. Бу шиорда ҳар лаҳзада Аллоҳ таолони ёдда тутиш кўзда тутилган.

9. Вуқуфи замоний.

Замондан воқиф бўлмоқ. Бу шиорда солик ўзи яшаётган замонни билмоғи ва ундан унумли фойдаланмоғи кўзда тутилган.

10. Вуқуфи ададий.

Ададдан воқиф бўлмоқ. Бу шиорда сўфийнинг зикр қилишда талаффуз қилинадиган лафзларнинг ададига алоҳида эътибор бериши кўзда тутилган.

11. Вуқуфи қалбий.

Қалбдан воқиф бўлмоқ. Бу шиорда қалбни Аллоҳнинг зикри, фикри ва амри ила машғул қилмоқ ҳақида сўз боради.

Хожа Муҳаммад Порсо ҳазратлари ўзларининг «Фаслул хитоб» номли китобларида хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу ҳақларида қуйидагиларни ёзганлар:

«Хожаи жаҳон, мутлақи шайхи комил, муҳаққиқ қутби замон, матлаъул анвор, манбаи асрор, ҳақоиқ ва маъонийнинг мукошифи ҳазрати хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг усули бу тариқатга ҳужжат ва бошқа тариқатларга мактабдир. У киши ҳар он сидқи сафо йўлида бўлмишлар ва ҳазрати Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларидан айрилмаганлар».

Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу шариат, тариқат, маърифат ва ҳақиқат аҳли эдилар.

Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу силсила омонатини ҳазрати Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳидан олганлар.

11 – ХОЖА ОРИФ РЕВГАРИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ

Бу зот ҳижрий 560 сана, милодий 1165 санада Ревгарда таваллуд топганлар ва ҳижрий 660 сана, милодий 1212 санада ўша ерда вафот этганлар.

Хожа Ориф Ревгарий қуддиса сирруҳу ўрта бўйли, ой юзли, катта кўзли, ингичка қошлари ҳилол каби киши эдилар. У кишининг ранглари гул каби бўлиб, вужудларидан хушбўй ҳид таралиб турган.

Хожа Ориф Ревгарий қуддиса сирруҳу йиллар давомида хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг хизматларида бўлганлар ва бош халифа (ўринбосар) даражасига етганлар.

Хожа Ориф Ревгарий қуддиса сирруҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига диққат билан амал қиладиган зот эдилар. У киши хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг вафотларидан сўнг бу йўлнинг давомчиси бўлдилар.

12 – ХОЖА МАҲМУД ФАҒНАВИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ

Бу зот Бухорои шарифдан уч фарсах узоқда жойлашган Фағна қишлоғида туғилганлар. Аммо таваллуд саналари маълум эмас. У киши ҳижрий 717 сана, милодий 1317 санада ўзлари туғилган юртда вафот этганлар.

Хожа Маҳмуд Фағнавий қуддиса сирруҳу тижорат билан рўзғор тебратганлар. У киши хожа Ориф Ревгарийнинг хизматлари ила етишдилар. Хожа Маҳмуд Фағнавий қуддиса сирруҳу ўз устозлари учун хилватда, тариқат ва ҳақиқатда сирдош эдилар.

Хожа Маҳмуд Фағнавий қуддиса сирруҳу ёлғиз кишилар учун зикри хафийни, жамоат учун зикри жаҳрийни хуш кўрар эдилар.

Хожа Маҳмуд Фағнавий қуддиса сирруҳу силсила омонатини Хожа Ориф Ревгарий қуддиса сирруҳудан олганлар.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

13. Хожа Али Ромитаний қуддиса сирруҳу;
14. Муҳаммад Бобо Саммосий қуддиса сирруҳу;
15. Саййид Амир Кулол қуддиса сирруҳу;
16. Хожа Муҳаммад Баҳоуддин Нақшбанд қуддиса сирруҳу;

АЛЛОҲ ТАОЛОНИНГ СИФАТЛАРИ БАЁНИ.
ЗОТИЙ ВА ФЕЪЛИЙ СИФАТЛАР БАЁНИ

АЛЛОҲ ТАОЛОНИНГ СИФАТЛАРИ БАЁНИ

5 - صِفَاتُ اللَّهِ لَيْسَتْ عَيْنَ ذَاتٍ وَلاَ غَيْرًا سِوَاهُ ذَا انْفِصَالِ

Маънолар таржимаси:

Аллоҳнинг сифатлари зотининг айни эмас ҳамда ундан ажраладиган бошқа ҳам эмас.

Назмий баёни:

Аллоҳ сифатлари айни зотимас,

Ундан ажралувчи бошқа ҳам эмас.

Луғатлар изоҳи:

 صِفَاتُ – бу калима صِفَة нинг кўплик шакли. Сифат деганда сифатланмишда бор бўлган ва ўша билан уни бошқалардан ажратиб олиш мумкин бўлган белги тушунилади.

اللَّهِ – Аллоҳ лафзи ҳақида икки хил қараш бор:

1. Аллоҳ исми алам муртажалдир^[1]. Яъни бошқа бирор калимадан исм қилиб кўчирилмаган.
2. Аллоҳ исми алам манқулдир. Яъни бошқа бирор калимадан исм қилиб кўчирилган. Алам манқул деган уламолар қуйидагича тушунтирганлар: “الله исмининг асли إله бўлган, сўнгра эса унга اَلْ киритилган ва أَلْإِلَهُ га айланган. Сўнгра талаффузда енгил бўлиши учун иккинчи ҳамза туширилиб, اَلْ - لَهُ бўлган. Идғом шартига биноан اَلْ нинг биринчи ل си иккинчи ل га идғом қилиниб الله бўлган. Фатҳа ва заммадан кейин тафхим ўқилган. Касра тарқиққа муносиб бўлгани учун ундан кейин тарқиқ ўқилган”^[2].

Кўпчилик уламолар наздида биринчи қараш мўътабар ҳисобланади.

لَيْسَتْ – мозий, ноқис, жомид феъли. كَانَнинг шерикларидан бири. Феъллар сарфланиши ва сарфланмаслиги жиҳатидан иккига бўлинади:

1. Жомид феъллар;
2. Мутасарриф феъллар.

Жомид феъллар деганда фақат битта кўринишда, мозий ёки амр кўринишида бўладиган тусланмайдиган феъллар тушунилади. Масалан,

لَيْسَ – мозий кўринишидаги ушбу феълнинг музориъ ва амри йўқ.

هَبْ – амр кўринишидаги ушбу феълнинг мозий ва музориъси йўқ.

Мутасарриф феъллар деганда эса тусланадиган феъллар тушунилади. Тусланадиган феъллар ҳам икки қисмга бўлинади:

1. Тўлиқ тусланадиган. Масалан, قَامَ يَقُومُ قُمْ
2. Тўлиқ тусланмайдиган. Бундай феълларда фақат мозий ва музориъ бўлади, амр бўлмайди. Масалан, كَادَ يَكَادُ

عَيْنَ – ноқис феълнинг хабари бўлгани учун насб бўлиб турибди. Луғатда “айнан ўзи” маъносини англатади.

ذَاتٍ – бу калима ذُو нинг муаннаси бўлиб, ундан мустақил тасаввур қилинадиган нарса тушунилади. Наҳв олимлари жомид исмни икки қисмга ажратганлар:

1. Исми зот. Зотга тааллуқли бўлган исмлар исми зот дейилади. Масалан, инсон;
2. Исми маъно. Ундан зот тушунилмайдиган исмлар исми маъно дейилади. Масалан, шижоат.

ذَاتٌ ва شَخْصٌ калималари ўртасидаги фарқ:

– Зот – жисмга ҳам, жисм бўлмаганга ҳам ишлатилади;

– Шахс – фақат жисми бор нарсаларга нисбатан ишлатилади.

Шунга кўра Аллоҳ таолога нисбатан "шахс" калимаси ишлатилмайди.

وَ – мутлақ жамлаш учун келтирилган атф ҳарфи.

لا – нафий ҳарфи.

غَيْرًا – бу калимаعَيْنَ га атф қилинган

سِوَاهُ – бу калима غَيْرًاни таъкидлаш учун келган бадалдир. Ундаги замир ذَاتٍ га қайтади. Аслида ذَاتٍ калимаси муаннас бўлса-да, унга қайтаётган замир одоб юзасидан музаккар шаклида келтирилган.

ذَا – “соҳиб” маъносида келган “асмаи ситта”^[3]дан бири. غَيْرًا га сифат бўлгани учун насб бўлиб турибди. Бу исм ҳаракатлар билан эмас, ҳарфлар билан эъробланади.

انْفِصَالِ – музофун илайҳ. Луғатда “ажралиш” маъносини билдиради.

Матн шарҳи:

Аҳли сунна вал-жамоа эътиқоди бўйича Аллоҳ таолонинг сифатлари Унинг айни Ўзи ҳам, Ўзидан бошқа ҳам эмас. Сифатлари Унинг Ўзи эмас деган гапнинг маъноси шуки сифат деганда зотдан бошқа нарса тушунилади. Шу маънода Аллоҳ таолонинг сифатлари Унинг айни Ўзи эмас, дейилади.

Аллоҳ таолонинг сифатлари Унинг ўзидан бошқа ҳам эмаслиги эса, Унинг бирор сифати азалда бўлмасдан кейин пайдо бўлган эмас ва абадий ҳеч қачон Унинг зотидан ажралмайди ҳам. Шу маънода Аллоҳ таолонинг сифатлари зотидан бошқа эмас, дейилади.

Аслида, ушбу масалага бунчалик урғу берилишининг асосий сабаби Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳодис^[4] эмаслигини исботлашдир. Чунки Аллоҳ таолонинг сифатлари Ундан мутлақо бошқа дейиладиган бўлса, Аллоҳ таолодан бошқа барча нарсалар ҳодис бўлгани учун У зотнинг сифатлари ҳам ҳодис, деган маъно чиқиб қолади. Шунинг учун Аллоҳ таолонинг сифатлари зотининг айни ўзи бўлмагани билан, зотидан бошқа ҳам эмас, дейилган. Яъни Аллоҳ деганда мазкур сифатлар билан бирга тушунилади.

Сўфи Оллоҳёр бобомиз ушбу масала ҳақида қуйидагиларни ёзган:

Субутийдур онинг саккиз сифоти,

Сифоти зоти эрмас на ғойри зоти

Яъни саккизта сифат субутий сифатлар дейилади ва улар Аллоҳ таолонинг зотининг айни ўзи ҳам эмас, зотидан бўлак ҳам эмас, деб эътиқод қилинади. Саккизта субутий сифат қайси сифатлар эканини шундай баён қилган:

Ҳаёту, илму, қудрат ҳам басар, самъ,

Иродаю, калом, таквиндур, эй шамъ.

Яъни ҳаёт, илм, қудрат, басор (кўриш), самъ(эшитиш), ирода, калом ва таквийн (вужудга келтириш) сифатлари субутий сифатлардир. Байт охирида келган “эй шамъ” сўзи “эй чироғим” яъни “эй болагинам” маъносида ишлатилган.

Мазкур сифатлар ақоид китобларида қуйидаги номлар билан аталган:

– Маъоний сифатлар. Бу сифатлар Аллоҳ таолонинг зотидан бошқа маъноларга ҳам далолат қилгани эътиборидан “маъоний” (зотдан бошқа маънони ифодаловчи) сифатлар деб номланган;

– Зотий сифатлар. Бу сифатлар Аллоҳ таолонинг зотидан ҳеч қачон ажралмагани эътиборидан “зотий” (зотдан ажралмайдиган) сифатлар деб номланган;

– Субутий сифатлар. Бу сифатлар Аллоҳ таолонинг зотида кейинчалик пайдо бўлмагани эътиборидан “субутий” (борлиги азалий экани исботланган) сифатлар деб номланган.

Фақатгина зотий ва феълий сифатлар тўғрисидаги баҳслар эътиборидан зотий сифатлар деганда, асосан, қуйидаги еттита сифат тушунилади:

1.Қудрат, 2. Ирода, 3. Илм, 4. Ҳаёт, 5. Самъ (эшитиш), 6. Басор (кўриш), 7. Калом (гапириш).

Феълий сифатлар деганда эса “тирилтириш”, “ўлдириш” ва “ризқ бериш” каби кўплаб сифатлар бўлиб, уларнинг умумий номи “таквин”дир. Мотуридийларда “таквин” ҳам қадим ҳисоблангани учун Сўфи Оллоҳёр бобомиз мазкур еттита сифатга таквинни ҳам қўшиб, саккизта сифатни субутийдур, деган. Ашъарийлар эса мазкур еттита сифатни зотий, яъни қадим ҳисоблаганлар.

Уламолар: "Зотий сифатларни еттита дейиш ҳам, мутлақ ададни баён қилиш жиҳатидан эмас, балки ушбу еттита сифатни билиш мўминга кифоя қилиши эътиборидандир", – деганлар.

Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳақидаги фарқли қарашлар

Жоҳил файласуфлар. Баъзи жоҳил файласуфлар Аллоҳ таолонинг барча сифатларини инкор қилганлар. Махлуқотларга нисбатан ишлатиш мумкин бўладиган сифатларни Аллоҳ таолога нисбатан ишлатиб бўлмайди, деб ҳисоблаганлар. Бу фирқа ўзларининг қарашларига қуйидагича ақлий далил келтиришган: “Яратувчи яратилган нарсаларга ўхшаш бўлишини ақл инкор қилади. Яратилган нарсаларнинг “олим”, “қодир”, “эшитувчи” ва “кўрувчи” каби сифатлари бор. Шунинг учун бундай сифатлар билан Яратувчининг сифатланиши жоиз бўлмайди. Агар бу сифатлар билан сифатланадиган бўлса, яратилганларга ўхшаш бўлиб қолади. Шу маънода баъзи файласуфлар Аллоҳ таолога нисбатан “зот” ва “шай” каби исмларни ҳам ишлатиб бўлмайди, деб ҳисоблашган.

Мўътазилийлар. Аллоҳ таолонинг сифатлари зотидан бошқа маънони ифодалашини инкор қилганлар. Шунга кўра Аллоҳ таолони Олим дейилади лекин илми бор дейилмайди, Қодир дейилади лекин қудрати бор дейилмайди, дейишиб “калом” ва “ирода”дан бошқа сифатларини инкор қилганлар. Бу икки сифатни эса зотдан бошқа маънони ифодалайди, иккаласи ҳам Аллоҳ таолонинг зотидан бошқа жойда пайдо бўладиган сифатлардир, дейишган. Мўътазилийларнинг эътиқодига кўра Яратувчи шериксиз ягона зотдир. Агар Уни илм сифати билан “олим”дир, “қудрат” сифати билан қодирдир дейилса, бу сифатлар Унинг зотидан бошқа бўлгани учун азалда Яратувчидан бошқа нарсалар ҳам бўлган дейиш бўлиб қолади. Бундай дейиш эса тавҳидни инкор қилишдан бошқа нарса эмасдир.

Карромия ва мушаббиҳа фирқалари. Аллоҳ таолода олдин йўқ бўлган сифатлар кейин пайдо бўлиши мумкин ва улар йўқ бўлиб кетиши ҳам мумкин деб ҳисоблашган. Бу фирқалар Аллоҳ таолонинг сифатлари махлуқотларнинг сифатларига ўхшайди, деган эътиқодда бўлишган. Бу эътиқодларига оят ва ҳадисларнинг зоҳирий маъноларини далил қилишган. Ақлнинг илм воситаси эканини инкор қилишган.

Аҳли сунна вал-жамоа: Нақлий ва ақлий далиллар билан Яратувчининг бир экани ва махлуқотлардан бирортасига ўхшамаслиги собит бўлгач, У зотнинг комил сифатлар билан сифатлангани ҳам собит бўлган бўлади. Агар Аллоҳ таолода мазкур сифатлар азалда бўлмаганида, улар кейинчалик пайдо бўлган деган маъно бўлиб қолади. Олдин бўлмасдан кейинчалик пайдо бўлиш эса махлуқларнинг сифатларидир. Шунга кўра Аллоҳ таолонинг барча сифатлари ибтидоси йўқ азалий ва интиҳоси йўқ абадий деб эътиқод қилинади.

Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатлари
орасидаги фарқлар

Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатлари ўртасидаги фарқлар ҳақида жуда кўплаб маълумотлар келган. Таҳқиқ қилинганда асосий фарқ шу бўладики, Аллоҳ таолонинг исмлари Унинг зотига ва Ундаги комил сифатларга далолат қилади. Масалан, “Ал-Қодир”, “Ал-Алийм”, “Ал-Ҳакийм”, “Ас-Самийъ”, “Ал-Басийр” каби. Сифатлар эса зот орқали тасаввур қилинадиган “илм”, “ҳикмат”, “самъ”, “басор” каби комил сифатлардир. Чунки бу исмлар Аллоҳ таолонинг зотига ҳам, Ундаги “илм”, “ҳикмат”, “самъ”, “басор” каби сифатларига ҳам далолат қилади. Шу маънода айтиш мумкинки, исм икки нарсага, сифат эса фақат бир нарсага далолат қилади.

Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатлари бир-бирларидан қуйидагича фарқланади:

“1. Исмлардан сифатлар келиб чиқади. Сифатлардан эса исмлар келиб чиқмайди. Аллоҳ таолонинг “Ар-Роҳийм”, “Ал-Қодир” ва “Ал-Азийм” исмларидан “раҳмат”, “қудрат” ва “азамат” сифатлари чиқади, лекин “ирода” ва “макр” сифатларидан “Мурийд” ва “Маакир” исмлари чиқмайди.

2. Аллоҳ таолонинг исмлари феълларидан чиқарилмайди. Аллоҳ таолонинг яхши кўриши, ёмон кўриши ва ғазабланишидан “Яхши кўрувчи”, “Ёмон кўрувчи” ва “Ғазаб қилувчи” маъносидаги “Муҳиб”, “Кариҳ” ва “Ғозиб” исмлари чиқмайди. Сифатлари эса Унинг феълларидан чиқарилади. Мазкур феълларидан “яхши кўриш”, “ёмон кўриш” ва “ғазабланиш” сифатлари чиқади. Шунинг учун ҳам сифатларнинг тури исмларнинг туридан кенгроқдир, дейилган.
3. Аллоҳ таолонинг исм ва сифатлари паноҳ сўралиш ва қасам ичилишда тенг қўлланади, лекин Унга қулликни ифодалаш ва дуо қилишда фарқланади. Аллоҳ таолонинг исмларини айтиб Унга қуллик маъноси ифода қилинаверади. Масалан, Абдулкарим (Ал-Каримнинг қули), Абдурроҳман (Ар-Роҳманнинг қули), Абдулазиз (Ал-Азизнинг қули), каби. Лекин Унинг сифатлари айтилиб қуллик изҳор қилинмайди, масалан: Абдулкарам (Лутфу карамнинг қули), Абдурроҳмат (Раҳматнинг қули), Абдулиззат (Иззатнинг қули), дейилмайди. Шунингдек, Аллоҳ таолога Унинг исмларини айтиб дуо қилинади. “Эй Раҳим, бизларга раҳим қилгин, эй Карийм, бизларни икром қилгин, эй Латийф, бизларга лутф қилгин”, каби. Лекин Унинг сифатларини айтиб дуо қилинмайди. Масалан, “Эй Раҳматуллоҳ, бизларга раҳм қилгин, эй Карамуллоҳ, бизларни икром қилгин, эй Лутфуллоҳ, бизларга лутф қилгин”, дейилмайди. Чунки сифат мавсуфнинг, яъни сифатланмишнинг айни ўзи бўлмайди. Шу маънода раҳмат, карам ва лутфлар Аллоҳ таолонинг айни Ўзи эмас, балки Унинг сифатларидир. Бандаликни изҳор қилиш ва дуо қилиш эса фақатгина Унинг Ўзига бўлади, ундан бошқага жоиз эмас”^[5].

ЗОТИЙ ВА ФЕЪЛИЙ СИФАТЛАР БАЁНИ

6 - صِفَاتُ الذَّاتِ وَالأَفْعَالِ طُرًّا    قَدِيمَاتٌ مَصُونَاتُ الزَّوَالِ

Маънолар таржимаси:

Зотий ва феълий сифатларнинг барчаси қадимдир ва заволдан сақлангандир.

Назмий баёни:

Зотий феълий сифатлар бари баркамол,

Ибтидосиз, интиҳосиз доим безавол.

Луғатлар изоҳи:

صِفَاتُ – мубтадо. Сифат деганда мустақил тасавввур қилинмайдиган, фақат бирор зот орқали тасаввур қилинадиган нарсалар тушунилади.

الذَّاتِ – музофун илайҳ. Зотий сифатлар таърифи юқорида ўтди.

وَالأَفْعَالِ – Аллоҳ таоло бир сифат билан сифатланиб, унинг зидди билан ҳам сифатланиши жоиз бўлса, феълий сифат дейилади.

طُرًّا – бу калима луғатда “барчаси”, “ҳаммаси” маъноларини англатади. Ҳолликка кўра насб бўлиб турибди.

قَدِيمَاتٌ – қадимнинг маъноси иккинчи байтнинг изоҳида баён қилинди. Биринчи хабар.

مَصُونَاتُ – “ҳимоя қилинган”, “сақланган” маъноларини англатади. Иккинчи хабар.

الزَّوَالِ – завол калимаси икки хил маънода ишлатилади:

1. Бир нарсанинг комил ҳолатидан нуқсонга учраши;
2. Бир нарсанинг йўқ бўлиб кетиши.

Матн шарҳи:

Аллоҳ таолонинг зотий ва феълий сифатларининг барчаси ибтидосиз азалий ва интиҳосиз абадий сифатлар бўлиб, улар ҳеч қачон заволга юз тутмайди. Яъни Аллоҳ таолонинг сифатлари У зот томонидан яратилган ҳам эмас, махлуқотларни яратиш вақтида вужудга келган ҳам эмасдир.

Қуръон ва суннатда баён қилинган Аллоҳ таолонинг сифатлари иккига бўлинади:

1. Зотий сифатлар;
2. Феълий сифатлар.

Ҳаёт, илм, калом, қудрат, эшитиш, кўриш ва ирода каби сифатлар зотий сифатлар бўлади. Ушбу сифатлар Аллоҳ таолонинг зотига тааллуқли бўлганидан зотий сифатлар деб аталган.

Аллоҳ таолонинг хоҳишига тааллуқли бўлган яратиш, ризқ бериш, истиво қилиш, яхши кўриш, ёмон кўриш, ғазабланиш ва хурсанд бўлиш каби сифатлар феълий сифатлар ҳисобланади.

Аллоҳ таоло азалда “ирода” (хоҳлаш) ва “калом” (гапириш) сифатлари билан сифатланганми? Мана шу саволга мўътазилийлар: “Азалда сифатланмаган”, – дейишган. Ашъарийлар: “Азалда сифатланган”, – деганлар. Ана шу жавобдан зотий ва феълий сифатларнинг таърифидаги ихтилоф келиб чиққан.

Мўътазилийлар: “Қайси бир сифатда инкор қилиш ҳам, исбот қилиш ҳам жорий бўлган бўлса у феълий сифатдир, масалан, “фалончига фарзанд берди”, “фалончига фарзанд бермади”. “Илм” ва “қудрат” сингари қайси бир сифатда инкор қилиш жорий бўлмаган бўлса у зотий сифатдир. Масалан, “Аллоҳ фалон нарсани билмади” ёки фалон нарсага қодир эмас” дейилмайди-ку. Шунга кўра “ирода” ва “калом”да инкор қилиш ҳам, исбот қилиш ҳам жорий бўлгани учун иккаласи феълий сифатлардандир, феълий сифатлар эса ҳодисдир”, – дейишган.

Ашъарийлар: “Феълий сифатлар деганда уни инкор қилиш туфайли зидди лозим бўлиб қолмайдиган сифатлар тушунилади. Масалан, “Аллоҳ фалончига фарзанд бермаган” деган гапдан Аллоҳ таолода фарзанд бермаслик сифати лозим бўлиб қолмайди. Шунга кўра агар “ирода” сифати инкор қилинадиган бўлса унинг зидди бўлган “мажбурийлик” лозим бўлиб қолади. Агар “калом” инкор қилинса, унинг зидди бўлган “гапиришдан ожизлик” лозим бўлиб қолади. Шунинг учун “ирода” ҳам, “калом” ҳам зотий сифатлардандир, зотий сифатларнинг барчаси эса қадимдир”, – деганлар.

Мотуридийларда эса зотий сифатлар ҳам, феълий сифатлар ҳам барчаси қадим ҳисоблангани сабабли қадимлигини исботлаш учун уларнинг ўрталарини ажратишга эҳтиёж ҳам йўқдир. Фақатгина зотий сифатлар деганда Аллоҳ таоло бир сифат билан сифатланиб, унинг зидди билан сифатланиши жоиз бўлмаган “қудрат”, “калом” ва “ирода” сингари сифатлар тушунилади. Феълий сифатлар деганда эса Аллоҳ таоло бир сифат билан сифатланиб, унинг зидди билан ҳам сифатланиши жоиз бўлган “раҳмат” ва “ғазаб” сингари сифатлар тушунилади.

Зотий сифатларнинг қадим эканида ихтилоф йўқ. Аммо феълий сифатларнинг қадим ёки ҳодислиги тўғрисида Аҳли сунна вал-жамоанинг ичида ҳам икки хил қараш бор. Имом Мотуридий феълий сифатларни қадим ҳисоблаган. Имом Ашъарий эса феълий сифатларни ҳодис деб тушунтирган[6]. Ушбу хилма-хиллик сабаби ҳақида “Шарҳу Фиқҳил акбар”, “Бидаяту фи усулид-дин” ва булардан бошқа кўплаб китобларда кенг баҳс юритилган. Жумладан, Ҳасан ибн Абдул Муҳсин Абу Азбанинг “Равзатул баҳия фийма байнал Ашаироти вал Мотуридия” (Ашъарийлар ва Мотуридийлар ўртасидаги гўзал чаманзор” асарида шундай ёзилган:

“Ҳанафийлар феълий сифатларнинг барчаси зотий сифатлар каби Аллоҳ таолонинг Ўзи ҳам бўлмаган, Ундан бошқа ҳам бўлмаган қадим сифатлардир, деганлар. Ашъарийлар эса феълий сифатлар қадим бўлмаган сифатлардир, деганлар. Ашъарийларнинг сўзларидан “яратишидан олдин яратувчи дейилмайди, ризқ беришидан олдин ризқ берувчи дейилмайди”, деган маъно чиқади. Ҳанафийларнинг сўзларидан эса, “тўқишни билган ва тўқишга қодир бўлган зот ҳали тўқимаган бўлса ҳам, тўқувчи дейилгани каби яратишга қодир зотни яратувчи, ризқ беришга қодир зотни ризқ берувчи дейилаверади”, деган маъно чиқади”^[7].

Бу масалани кенг таҳқиқ қилиб ўрганган уламолар ўрталаридаги фарқ фақатгина лафзда бўлиб, аслида, иккала тарафда ҳам бир хил қадимдир, деганлар. Яъни феълий сифат вужудга келтирилган нарсалар тарафидан қаралганда иккала тарафда ҳам қадим эмас, вужудга келтирувчига нисбатан эса иккала тарафда ҳам қадимдир.

Хулоса қилиб айтганда, ушбу байт Аллоҳ таолонинг зотий сифатлари ҳам, феълий сифатлари ҳам – барча-барчаси азалийдир ва абадийдир маъносини англатади.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

АЛЛОҲ ТАОЛОНИ “ШАЙ” ДЕЙИШ МУМКИНЛИГИ БАЁНИ:

Аллоҳ таоло макон ва тарафдан холидир;

Аҳли сунна жумҳурининг далиллари.

^[1] Алам исм (атоқли от) икки қисмга бўлинади: 1. Алам муртажал; 2. Алам манқул.

Аввалданоқ истеъмол қилишда бир нарсага махсус исм қилиб тайин қилинган аламларга алами муртажал дейилади. Масалан, فَقْعَسٌ (қабила номи) ва عِمْرَان (ўғил боланинг исми) кабилар. 

Аввалда аламликдан бошқа маъноси бўлиб, кейин бир нарсага исм қилиб кўчирилган аламларга алами манқул дейилади. Масалан, مُقِيمٌ (аввалда "доимий яшовчи" кейинчалик ўғил боланинг исми)ва طَاهِرٌ (аввалда "тоза, покиза" кейинчалик ўғил боланинг исми) кабилар. Қаранг: Аҳмад Ҳодий Мақсудий. Истикмал. – Қозон: “Лито-Типография И. Н. Харитонова”, 1909.  – Б. 2.  

^[2] Атияту Қобил Наср. Ғоятул мурид фи илмит тажвид. – Риёз: “Мактабатул Ҳарамайни”,  иккинчи нашр 1410 ҳ. – Б. 86.

^[3] “Асмаи ситта” деб аталадиган бу исмларни баъзи наҳв олимлари улар, аслида, қуйидаги бешта исмлардир, дейишган:أب – أخ – حَم – فو – ذو  Бу исмларнинг бошқа исмлардан фарқи, улар  و билан раф,  اбилан насб ва ي билан жор бўлади. Бундай эъробланиш учун уларда иккита шарт топилиши керак:

1. Бу исмлар мутакаллим ي дан бошқасига изофа қилинган бўлиш керак. (Изофа қилинмаган бўлса ҳаракат билан эъробланади).
2. Муфрад бўлиш керак. (Тасния ва жам бўладиган бўлса, уларнинг эъроби билан эъробланади).

^[4] Ҳодис луғатда “олдин йўқ бўлиб, кейин бор бўлган нарса” маъносини англатади. Ақоид китобларида бу калима кўп ишлатилгани сабабли уни таржима қилмасдан  термин маъносида ишлатиш маъқул кўрилди.

^[5] Алавий ибн Абдулқодир Саққоф. Сифатуллоҳи азза ва жалла ал-варидату фил китаби ва сунна. “Мактабатуш шомила”. 1-жуз,  – Б. 10.

^[6] Мотуридия ва Ашъария таълимотлари орасидаги ихтилофли масалалар нечта экани ҳақида турли қарашлар айтилган:

1. Ҳодимий 73 та;
2. Баёзий 50 та;
3. Шайхзода 40 та;
4. Абу Азба 13 та: 7 лафзий, 6 маънавий фарқ бор, – деганлар.

^[7] Ҳасан ибн Абдул Муҳсин. Равзатул баҳия фийма байнал Ашаъироти вал Мотуридия. – Байрут: “Дору сабийлир рошад”, 1996. – Б. 101.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси жамоаси Тошкент шаҳри Шайхонтоҳур тумани бош имоми ва «Шайх Зайниддин» жоме масжиди имом-хатиби Абдураҳмонов Яҳё домлага волидаи муҳтарамалари Кароматхон онанинг вафоти муносабати билан чуқур таъзия изҳор этади.

Аллоҳ таоло охират сафарига кузатилган марҳума онахоннинг барча солиҳ амалларини ўзларига ҳамроҳ айлаб, Ўз мағфиратига олсин.
Ҳақ таоло марҳума онамизнинг яқинлари, фарзанду аржумандларига чиройли сабр бериб, бу мусибатларга ажру мукофотлар ато этсин.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси жамоаси, уламолари, имом-домлалари ва ўқитувчи-мударрислари номидан марҳуманинг яқинларига ҳамдардлик билдирамиз.

Иннаа лиллааҳи ва иннаа илайҳи рожиъуун.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси