Макканинг бошқарув тузилмасида ижтимоий вазифалар Қурайшнинг турли оилалари ўртасида тенг тақсимланган эди. 15 та муҳим вазифа мавжуд бўлиб, уларнинг энг шарафлилари, Сидона – Каъбада хизмат қилиш, Сиқоя – зиёратчиларга сув бериш ва Рифода – уларни озиқ-овқат билан таъминлаш.

Масалан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мансуб Ҳошим уруғи Маккага келган ҳожиларни овқат ва сув билан таъминлаган бўлса, Усмон ибн Талҳанинг уруғи Абдуддор қавми Каъбанинг қўриқчиси бўлган. Бу шарафли мақом авлоддан-авлодга ўтиб, вазифаси Каъбада хизмат қилиш бўлган амал Усмон ибн Талҳагача етиб борди.

Аммо Усмон ҳам ўзининг кўпчилик қабиладошлари сингари Исломга душман муҳитда яшади. Маккада ўша йиллардаги ҳолат шундай эди.

Бир куни Усмон Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни Каъба эшиги олдида кўриб, У зотга қўпол муносабатда бўлди, лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жавоб бермадилар, фақат: “Эй Усмон! Балки сен Каъбанинг бу калитларни қачондир менинг қўлимда кўрарсан ва мен шунда уларни хоҳлаганча тасарруф қиламан”, дедилар.

Усмон: “Эҳтимол, яқин орада Қурайш ҳалок бўлиб, хор бўлар”, деб жавоб берди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аксинча, улар юксак мақомга эришадилар”, дедилар.

Ўша вақтда Усмонни бир-бирига қарама-қарши туйғулар чулғаб олди. Бир томондан, Макка мушрикларининг қудратини кўриб бунга ишониш қийин бўлса, иккинчи томондан, Муҳаммадул Амин соллаллоҳу алайҳи васаллам доим рост сўзлаган. Кейинчалик Усмон: “унинг сўзлари менга таъсир қилди ва мен шундай бўлади, Каъба калитлари унинг қўлига ўтади, деб ўйлай бошладим”, деган эди.

Усмон мусулмонларга қарши урушларда қатнашди, лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг башорати амалга ошишини кўриши учун ҳам урушда ҳалок бўлиш унга насиб қилмади.

Аммо Усмон Ислом ҳақида ўйлай бошлаган эди. Фикрини эгаллаб олган ўйлар ҳақида у шундай эслайди: “Ҳижрий еттинчи йил Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умрани адо этиш учун Маккага келганларида эътиқодларим ўзгара бошлади. Ислом қалбимга кириб борди. Эшитмайдиган, кўрмайдиган, фойда келтирмайдиган ва зарарни даф этмайдиган тошга сиғинишимиз, иймонимиз ҳақида ўйлай бошладим. Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга, саҳобаларига қарадим ва уларнинг дунёдан ажралганлигини кўрдим. Бу менга таъсир қилди. Мен ўзимга ўзим, бу одамлар охират савобига интилишяпти, дедим”.

Усмон ислом динини қабул қилиш арафасида эди. Ва Мадинага, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шаҳарларига бориб, иймон сари қадам ташлади. Сафарда яна икки таниқли қурайшлик — Холид ибн Валид ва Амр ибн Ос ҳамроҳ бўлди.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурида Усмон мусулмон бўлди ва унинг ҳаётида янги саҳифа бошланди. Фақат битта саволни жавоби топилмай турарди, Каъбага янги эшикбон, қўриқчи қўйиладими ёки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бу олий лавозимни Усмоннинг ўзида қолдирадими!?

Маккани қўлга киритгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Эй Усмон! Менга калитларни олиб кел”, дедилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу калитларни олиб, кийимларига ўраб, уларни абадий ўзингда олиб қол, дея Усмонга қайтардилар. Сўнг, эй, Абу Талҳа ўғиллари, уларни сиздан фақат золимгина тортиб олиши мумкин. Аллоҳ таоло Ўз уйини сизларга топширди, дедилар.

Усмон розияллоҳу анҳу сўзини давом эттириб, шундай деди: “У зотнинг ҳузурларидан кетдим, кейин мени ёнларига чақириб: “Айтганим рўй бермадими?” дедилар. У зотнинг Маккада менга айтган сўзлари эсимга тушди ва: “Ҳа, сиз Аллоҳнинг Расули эканлигингизга гувоҳлик бераман”, деб башорат амалга ошганини тасдиқладим.

14 аср олдин бўлгани каби бугунги кунда ҳам Абдуддор оиласи Каъбанинг қўриқчиси, эшикбони ҳисобланади. Ҳозир Усмон ибн Талҳа розияллоҳу анҳунинг авлодлари ҳам ота-боболари қилган ишни қилмоқдалар. Буни омонатнинг узлуксизлиги, масъулияти ва мустаҳкам сақланиши деб аташ мумкин.

Пўлатхон КАТТАЕВ,

ТИИ “Ҳадис ва Ислом тарихи фанлари” кафедраси катта ўқитувчиси.

Имом Абу Ҳанифа розияллоҳу анҳу: “Модомики одамлар орасида ҳадис талабида юрганлар бор экан, улар яхшиликда бардавом бўладилар. Агар улар илмни ҳадиссиз талаб қилгудек бўлсалар, барбод бўладилар”, “Аллоҳнинг динида ўз раъйингиз билан асло бир сўз айта кўрманг. Суннатга эргашинг, чунки ким суннатдан четга чиқса, адашади”, деганлар.

Имом Шофеий: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан бир ҳадис ривоят қилатуриб, ундан бошқа гапни айтадиган бўлсам, мени қайси ер кўтаради”, деганлар.

Имом Молик: “Суннат Нуҳ алайҳиссаломнинг кемаси кабидир. Ким унга миниб олса, нажот топади, ким унга минмаса, чўкиб кетади”, деганлар

Имом Аҳмад: “Ким Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бирон ҳадисларини рад қилса, ўзини ҳалокат ёқасига ташлабди”, деганлар.

Имом Нававий ўзларининг “Ал-Азкор” китобида “Муҳаддис, фақиҳ ва улардан бошқа уламолар: “Фазоилул аъмол, тарғиб ва тарҳиб масаласида заиф ҳадисга агар у мавзуъ бўлмаса амал қилиш жоиз ва мустаҳабдир. Аммо ҳалол ва ҳаром, бай, никоҳ, талоқ ва шу каби ишларда заиф ҳадисга амал қилинмайди” дейишган”.

Заиф ҳадисларнинг нима эканини тўғри тушуниб олишимиз учун, аввало, саҳиҳ ҳадиснинг илмий таърифини билишимиз лозим бўлади.

Саҳиҳ ҳадис адолат ва забт шартларига эга бўлган ровийларнинг узлуксиз санад билан, шозз ва иллатдан узоқ ривоят қилган ҳадисларидир.

Заиф ҳадис саҳиҳ ёки ҳасан ҳадиснинг шартларидан бири ёки бир нечтаси мавжуд бўлмаган ҳадисдир.

Жумҳур уламолар саҳиҳ ҳадиснинг шарти бешта эканига иттифоқ қилишган.

1. Санаднинг муттасиллиги.
2. Ровийнинг адолати собит бўлиши.
3. Ровий забтининг собит бўлиши.
4. Санад ва матннинг шоззликдан ҳоли бўлиши.
5. Санад ва матннинг путур етказувчи иллатдан холи бўлиши.

Булардан бири ёки бир нечтаси мавжуд бўлмаса, ҳадис заиф ҳисобланади. Заиф деб ҳукм қилинишига кўпроқ ровийнинг шахсияти, ҳадис санадидаги нуқсони сабаб бўлади.

Ҳадиснинг заиф ёки заиф эмаслигини аниқ билиш зарур. Бунинг учун ровийнинг сиқалиги (ишонарлилиги) борасида муҳаддислар орасидаги ихтилофларни билиш лозим. Чунки ровий ва ҳадис ҳақида берилаётган ҳукмлар олимларнинг шахсий ижтиҳодига боғлиқ. Кимдирнинг эътиборида заиф бўлган ровий, бошқа бир олимга кўра сиқа бўлади. Бир олим заиф ҳисоблаган ҳадис бошқа олимга кўра саҳиҳ ёки ҳасан бўлиши мумкин.
Заиф ҳадисга амал қилиш борасида олимлар орасида ҳар даврда турлича фикрлар баён қилинган. Ушбу фикрларни уч гуруҳга умумлаштириш мумкин:

1. Ҳеч қандай масалада заиф ҳадисга амал қилиш мумкин эмас, хоҳ ҳалол-ҳаромга, хоҳ амалларнинг фазилатига оид мавзуларда бўлсин, заиф ҳадисга амал қилинмайди.

Бу фикрни Яҳё ибн Маъин, Абу Шома Абдураҳмон ибн Исмоил, Абу Бакр ибн ал-Арабий, Ибн Ҳазм каби олимлар айтишган.

1. Аҳком масалаларида эмас, балки амалларнинг фазилатига оид масалаларда заиф ҳадисларга амал қилиш жоиздир.

Бу фикрга ижмо (олимларнинг иттифоқи) қилинган. Ибн Салоҳ тарғиб ва тарҳиб (ёмонликлардан қайтариш) мавзуларида заиф ҳадис ривоят қилишни жоиз дейди. Ибн Ҳажар раҳматуллоҳи алайҳ амалларнинг фазилатига оид масалаларда амал қилинадиган заиф ҳадисга учта шарт қўяди:

1) Ҳадис жуда ҳам заиф бўлмаслиги;

2) Ислом дини тамойилларидан бирига уйғун бўлиши;

3) Амал қилинаётган заиф ҳадиснинг Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламга оид эканлиги хусусида эҳтиёт бўлиш ва ҳадиснинг субутига қатъий ишонмаслик шарт, чунки заиф ҳадис Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламга оид бўлмаслиги ҳам мумкин.

Замонамизнинг кўзга кўринган уламоларидан Юсуф Қарзовий юқоридаги уч шартни етарли ҳисобламай, уларга яна икки шартни илова қилади:

1) Ақл, дин ва тил жиҳатидан қабул қилиб бўлмайдиган муболағалардан ҳамда қўрқитишлардан холи бўлиши.

2) Ўзидан кучлироқ бошқа бир шаръий далилга зид келмаслиги лозим.

III. Баъзи шартлар билан аҳком масалаларида ҳам заиф ҳадислардан фойдаланиш мумкин, деган фикр ҳам бор.

Аҳком масалаларида заиф ҳадисларга амал қилиш хусусида олимлар қуйидаги мулоҳазаларни билдиришган:

1) Бунинг учун у заиф ҳадислар бошқа заиф ҳадислар билан ёки баъзи далиллар билан дастакланиши лозим.

2) Иснодлари заиф бўлса ҳам, инсонлар мазмуни ила амал қилаётган ҳадислардан аҳком масалаларида фойдаланиш мумкин.

3) Муҳаддислар эҳтиёткорлик билан олган ҳадисларга кўпроқ мос бўлган заиф ҳадис ила аҳкомда фойдаланиш мумкин.

4) Қайси бир мавзуда заиф ҳадисдан бошқа далил топилмаса, олимларнинг шахсий фикрларидан афзал кўрилган ҳолда ундай ҳадис билан амал қилинади.

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ва Абу Довуд ас-Сижистоний “Аҳком масалаларида бошқа ҳадис топилмаган пайтда заиф ҳадисдан фойдаланиш мумкин”, дейишган.

Имом Абу Довуд билан Имом Аҳмад ибн Ҳанбалнинг юқоридаги фикрлари олимлар орасида турлича шарҳланган. Масалан, уларнинг даврларида заиф ҳисобланган ҳадисларнинг кўпи кейинги даврларда ҳасан ҳадис деб қабул қилинган ёки улар заиф ҳадисни қиёсдан афзал кўрганларидан шундай фикр айтган бўлишлари мумкин, дейилган.

Мазкур ҳадисларнинг заифлик даражаси ҳам бир хил эмас.

1. Заифлиги бартараф қилинган ҳадислар ҳам бор. Бир жиҳатдан ҳасан ҳадисга, бошқа бир жиҳатдан заиф ҳадисга ўхшайди, лекин ҳасан ҳадисга яқинроқдир.
2. Заифлик даражаси ўртача бўлган ҳадис. Бу ҳадис ровийи ҳақида «заифул-ҳадис», «мардудул-ҳадис» ёки «мункарул-ҳадис» дейилган ривоятлар.
3. Санадида муттаҳам (ёлғончиликда айбланган) ёки матрук (ҳадис олиш тарк этилган) ровий мавжуд бўлган ривоятлар ҳам жуда заиф ҳадис, деб эътироф қилинган. Шунинг учун ҳам заиф ҳадис билан амал қилинаётган пайтда ҳадиснинг заифлик даражаси ҳамда амал қилинадиган мавзу диққат эътиборда туриши керак.

Заиф ҳадислар ривоят қилинаётганда ҳадиснинг заифлиги мутлақо айтилиши зарур. Бундай ҳадислар қатъийлик ифода этувчи жумлалар билан эмас, балки мажҳул жумлалар билан ривоят қилиниши муҳаддислар орасида қабул қилинган услубдир.

Заиф ҳадисга амал қилишнинг яна бошқа ҳолати ҳам бор. Бир ҳадис келиб, лафзи икки хил маънога далолат қилса ва бу маъноларнинг бирини танлаш имкони бўлмаса, ана шундай ҳолатда икки маънодан бирини қувватлайдиган ҳадис келса, гарчи у заиф бўлса ҳам, унга амал қилинади. Бу фикрни аввал ва кейин ўтган имомларнинг кўпчилиги таъкидлаганлар.

Юқорида кўриб чиққанимиздек, салаф имомларимизнинг наздида заиф ҳадиснинг ҳам қиймати ва эътибори бор. Бугунги кунда эса айримлар бунга хилоф қилиб, уни мутлақо четга суриб, тўқима ҳадисларга қўшиб қўймоқда ва иккавини бир силсилада келтирмоқдалар.

Хулоса

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, ҳозирги кунда энг мўътадил ва маъқул кўрилган фикр шуки, заиф ҳадислар ҳеч бир ишга ярамайди, деган қаноат ниҳоятда хатодир. Бундай хато қарашга кўпинча заиф ҳадисларнинг уйдирма ҳадислар билан аралаштирилиб юборилиши, заиф ҳадисларнинг ўзига хос мартабалари борлигини назарда тутмаслик ва заиф ҳадис тўғрисида етарлича билим ва кўникмага эга бўлмаслик сабаб бўлмоқда. Заифлиги қатъий бўлмаган, баъзи исбот ва далиллар билан дастакланган заиф ҳадислар эътиқод ва ҳалол-ҳаромларни ажратувчи масалаларни истисно қилганда, бошқа барча соҳаларда ҳужжат бўлади. Фазилатлар борасидаги заиф ҳадисга ҳамма ҳам амал қилаверади, аммо фиқҳий мавзулардаги заиф ҳадисга фақатгина олим ва фуқаҳолар кўрсатмасига мувофиқ амал қилиш мумкин. Чунки аҳком ҳадисларидан ҳукм чиқариш учун маълум даражада илмий савия талаб қилинади. Заиф ҳадисларни буткул қабул қилиш ёки буткул рад этиш ўрнига, уларнинг хусусиятларига ва қўлланилаётган мавзуига қараб алоҳида-алоҳида баҳо бериш энг маъқул йўлдир. Ҳақиқатдан ҳам олимларнинг аксарияти ўтмишда мазкур услубни татбиқ қилиб кетишган.

Ҳар бир ҳадиснинг ҳукми ва амал йўналиши фарқли бўлгани учун уларнинг ҳар бири ўзининг ҳақли ўрнига қўйилиши, саҳиҳга саҳиҳ, заифга заиф ва уйдирмага уйдирма дейилиши, бир-бирларига мутлақо аралаштириб юборилмаслиги борасида етарли талабчанлик кўрсатилиши лозим.

Заиф ва уйдирма ҳадисларни ажратмасдан саҳиҳ ҳадис каби айтиб юриш диний нуқтаи назардан ҳаромлигини ва ман этилганини унутмаслик лозим.

Фарҳод ҲОМИДОВ,

ТИИ “Ҳадис ва Ислом тарихи фанлари” кафедраси ўқитувчиси.

 

 

Бир боланинг тошбақаси бор экан, уни доим боқар ва ўйнатар экан. Қишнинг қаҳратон кечаларидан бирида бола тошбақасининг олдига келиб қараса, у исиниш учун косасининг ичига кириб олган экан. Уни чиқармоқчи бўлибди, лекин ҳаракати бесамар кетибди. Жаҳли чиққан болакай ёғоч билан уни урибди. Тошбақа эса парво ҳам қилмабди. Яна ҳам яшириниб олибди. Шу пайт олдига отаси келиб қолибди ва: “Ҳой болам, бу нима қилганинг”, деб койиб берибди. Бола тошбақаси унга бўйсунмаётганини сўзлаб берибди. Шунда отаси табассум билан: “Уни қўйгинда, мен билан юр”, дебди. Гулханни ёқиб, ўғли билан унинг атрофида гаплашиб ўтиришибди. Тошбақа аста-секин исиниш мақсадида уларнинг олдига яқинлаша бошлабди. Шунда ота ўғлига табассумла боқиб, дебди: “Болагинам! Одамлар худди шу тошбақага ўхшайди! Уларни ўз раъйингга юргазишни хоҳласанг, лутфинг бирла уларни иситгин, таёқ билан ўзинг истаган ишни қилишга асло мажбурламагин!”.

Қалбларга таъсир ўтказувчи шахслар одамларнинг муҳаббатига, олқишига қандай қилиб сазовор бўладилар биласизми? Чунки улар одамларнинг кўнглини иситиб, ҳис-туйғуларини жўш урдирадилар.

Одамларга илиқ ҳис-туйғуларингизни, самимий меҳрингизни, лутфингизни улашмас экансиз, ҳаргиз уларнинг қалбидан ўрин оломайсиз!

Одамлардан ўз эҳтиёжингизни талаб қилишда оёқ тираб туриб олманг. Бирор ходимингизга буйруғингизни бажартирмоқчи бўлсангиз, уни “Эплай олмасанг ундоқ қиламан, бундоқ қиламан”, деб қўрқитманг. Аксинча ишни мабодо бажаролмай қолгудек бўлса, уни маъзур тутишингизни, бу ҳолат асло муносабатингизга таъсир ўтказмаслигини унга уқтиринг.

Сизга ишингизда ёрдам берадиган одамлар билан чиройли муносабатда бўлинг, токи улар фақат шахсий манфаат учун ҳамкормиз, деб ўйлаб қолишмасин.

Одамларга улар хато устида эканини уқтиришга ҳаракат қилманг, уларни масхара қилишдан йироқ бўлинг!

Уларга ҳукмингизни ўтказишга уринманг, ҳеч қачон таҳдид оҳангида мурожаат қилманг!

Шайх Алий Тантовий раҳимаҳуллоҳ айтади: “Дунё лаззатлари ичида энг тотлисини, қалбдаги энг ширин шодликни туюшни истасангиз, пул бирла саховат қилганингиздек меҳр-муҳаббат ва лутф бирла ҳам саховат қилингиз”.

Доктор Ҳассон Шамси Пошонинг "Метин қоялар" китобидан

Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Неъматуллоҳ Исомов таржимаси.

 

 

Суррогат оналик жоизми?

Устоз Ҳабибуллоҳ домла Абдулғаффор,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Фатво маркази бош мутахассиси,
Тошкент ислом институти катта ўқитувчиси.