Халқимиз орасида: "Бошга бало келса ҳўлу-қуруқ баробар ёнади", деган гап бор. Аслида бу гап хақиқатга яқин айтилинган.

Инсон Хаққа итоати ва ибодати шарофати ила  ишларида унум ва баракага эришганидек, маъсият ва исёнлари туфайли ҳам балога дучор бўлмоғи бор. Гуноҳлар ортидан келадиган мусибатлар эса эгасининг ўзигагина урмай ҳонадонига, қолаверса жамиятга ҳам салбий таъсир қилади. Демак, банда ёмон амаллари билан нафақат ўзини, оиласини, ҳатто атроф муҳитни ҳам зарарланишига, бошга турли офат ва балолар келишига сабабчи бўлиб қолар экан.

Мўминлар бир-бирларига ойнадирлар. Ҳато нуқсонларини ўзига айтиб яхшилик йўлига бошлаб ўрнак бўладилар. Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу: "Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: "Албатта кишиларда золимликни кўрсанглар-у, унинг қўлидан тутиб бу ишидан қайтармасанглар тез фурсатда Аллоҳ таоло барчангизни умумий бир азобга гирофтор қилади", деб айтганларини эшитдим", дедилар (Имом Абу Довуд, Имом Термизий, Имом Насоий ривояти).

Демак, банда нафақат ўзини, қолаверса яқинлари, дўст-биродарларини юриш туришига ҳам ўз маъсуллигини ҳис қилмоғи зарур. "Менга нима" қабилида иш тутиш, бепарво ва лоқайд бўлиш мўминлик сифатига асло ярашмайди. Банданинг золим бўлиши, ўзгаларга озор ва азоблар бериши балога сабаб бўлар экан. Золимлик, исён ва туғёндир. Афсуски, бировга насиҳат қилсангиз, ёмонликдан қайтарсангиз "сенга нима" деган жавобни эшитасиз. Бу ачинарли ҳол. "Бир болага етти маҳалла ота-она", деган улуғларимиз панд-насиҳати қаерда қолди ?

Шундай экан, бир-биримизга амру маъруф қилиб тўғри йўлга чақирмасак, ёмонликдан қайтармасак мусибатлар гирдобида қолишимиз тайин. Бугун инсониятнинг бошига келган вирус балосидан тўғри хулоса чиқармаган инсонни ақл эгаси деб бўладими? Инсон бошига тушган бало ва офатларни мулоҳаза қилиб ўзини ислоҳ қилиб, имон йўлига ўтмоғи зарур.

Инсон гуноҳга ботиб яқинларининг юзини ерга қаратмасин. Маъсиятлари билан жамиятини булғамасин, омма бошига бало келишига сабабчи бўлиб қолмасин. Золим, зулмкор бўлмасин, Аллоҳдан қўрқсин!

Мулоҳаза шуки, хар бир банда Хақ йўлда юрмоғи, ҳаётини яхшиликлар билан ўтказмоғи, оиласи ва жамият олдидаги, энг муҳими Аллоҳ олдидаги масъулиятини унутмаслиги зарур.

Абдураҳмон АРТИҚОВ,

Андижон шаҳар "Уйғур" жоме масжиди имом-xатиби.

Бугун, 5 ноябрь, пайшанба куни соат 19:30 да файзли уламолар, зийнат қорилар ва хушовоз нашидхонлар иштирокидаги “Қалбимиз ва ҳаётимиз Сиз ила, ё Расулаллоҳ!” номли онлайн сийрат суҳбатлари тақдим этилади.

Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалам сийратлари мўмин-мусулмонларнинг имон-ихлосига чинакам озуқа. Агар кишининг имони комил бўлса, Расули Акрамга бўлган муҳаббат ҳам зиёда бўлади.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сизлардан бирорталарингиз мени фарзандидан, ота-онасидан ва одамларнинг барчасидан кўра, кўпроқ яхши кўрмагунча ҳақиқий мўмин бўлолмайди”, деганлар. Демак, имон комил бўлиши учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ота-онамиздан ҳам, болаларимиздан ҳам, жамики одамлардан, ҳатто ўзимиздан ҳам кўпроқ яхши кўришимиз лозим. Бунинг учун эса У зотни яхши танишимиз, ҳаётларини билишимиз, энг муҳими, суннатларини ҳаётга татбиқ этишимиз даркор. Онлайн сийрат тараннуми тадбири мана шу эзгу ишга оз бўлсада ҳисса қўшади, деган умиддамиз.

Қуйидаги ижтимоий тармоқларимиз орқали онлайн сийрат суҳбатлари, гўзал қироатлар ва ажойиб нашидаларни тўғридан-тўғри кузатинг ва бевосита иштирокчисига айланинг!

(https://scontent.ftas1-1.fna.fbcdn.net/v/t1.0-0/p526x296/123923067_2728184384086137_1948518610088950059_o.jpg?_nc_cat=110&ccb=2&_nc_sid=730e14&_nc_ohc=11FNkRAf8B8AX-PpDXW&_nc_ht=scontent.ftas1-1.fna&tp=6&oh=66c3fa4736ae3ce4ca754d33c4801541&oe=5FC83803)Youtube: MuslimTV (https://www.youtube.com/channel/UCLbdL0ibb4zqlqe7LRNOSNQ?view_as=subscriber)
Facebook: MuslimUz
(https://www.facebook.com/muslimuzportal)

Мавзу юзасидан савол ва фикр-мулоҳазаларингизни @OnlineSiyratBot орқали жўнатинг.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати
#сийрат #суҳбат #онлайн #Расулаллоҳ
@muslimuzportal | @mp3muslim | @diniysavollar

ТАРБИЯНИНГ НОЗИК ЖИҲАТЛАРИ

Жинсий тарбия масъулияти

Тарбиянинг бу жиҳати ўта нозик ва машаққатли. Чунки фарзанднинг жажжи, кўзни қувонтирадиган гўдаклик ҳаракатлари ортда қолиб, энди у ўсмирлик ёшига етади. Энди фарзанд ҳар бир ҳолатни онгли фикрлайдиган, кўз олдида кечаётган ҳар бир воқелик ва жараёнларга болаларча қизиқувчанлик билан эмас, аксинча, ўзгача эътибор билан назар сола бошлайди. Шунинг учун ҳам ота-она ва мураббийлардан бундай тарбия жараёнида жуда катта маҳорат ва фасоҳат талаб этилади. Жинсий тарбия ўғил ва қиз болаларда жинс масалаларига нисбатан тўғри муносабатни қарор топтиришни кўзда тутади. Ёш авлоднинг яхши ва соғлом ўсиб-унишига, вояга етишига, насл қолдириш қобилиятига эга бўлишига, никоҳ ва оилани мустаҳкамлашга ёрдам бериш жинсий-аҳлоқий тарбиянинг асосий вазифасидир.

Ота-оналар, тиббиёт ходимлари ва мураббийлар фаолиятларини уйғунлаштириб, болаларнинг ёши, жинси, иқтидори ва бошқа хусусиятларига мос равишда жинсий ҳамда ахлоқий тарбияни бир-бирига боғлаб олиб боришлари лозим. Мактабгача ёшдаги болалар ва кичик ёшдаги ўқувчилар билан ишлашда шунга алоҳида эътибор бериш керак: бундай тарбия фақат жинсий ҳаёт асослари билан таништириш, болаларга гигиеник малакалар, эркак ва аёл танаси тузилиши, унинг ривожланиш қонунларини сингдиришдан иборат эмас, балки ахлоқий тарбиянинг ажралмас қисми ҳисобланади.

 Ахлоқий тарбияни тўғри олиб бориш учун катталар ўғил ёки қиз боланинг жинсий ривожланиш босқичларини билиши ва табиий ҳамда ғайритабиий улғайишни бир-биридан фарқлай олишлари зарур. Аслида, жинсий тарбия анча барвақт бошланади. 7–8 кунлик чақалоқни туғруқхонадан олиб чиқилаётганда ўғил ёки қизлигига қараб ва мослаб кийим-кечак ҳамда бошқа буюмлар танланади. Бола уч ёшга тўлганидан сўнг ўзининг қайси жинсга мансублигини англайди. Бунда, аввало, ота ва онанинг “қизалоғим”, “дўмбоқ қизим”, “попугим” деб эркалашидан бола қиз бола экани, “сен ўғил боласан”, “ўғил бола йиғламайди”, деб эслатишидан ўғил экани бола онгига сингади.

Совға қилинган ўйинчоқ, кийим-кечак, ўйин ва машғулотлардан ўғил ва қиз ўз жинси ҳақида маълумотга эга бўлиб боради. Ота-она ва тарбиячилар болаларга ўғил ёки қиз бола эканини билдириб ва уларнинг қандай юмушлар бажариши лозимлигини уқтириб, оиладаги ўрнини кўрсатиб боришади. Болалар боғчасига қатнайдиган кичкинтой одам танасининг тузилиши, ўғил ва қиз бола аъзоларининг тузилиши ҳақида қизиқиб ва ўсмоқчилаб савол бераверади. Ҳатто бу ҳақида бехосдан кўпчилик даврасида сўраб қолиши ҳам мумкин. Ота-она ёки тарбиячи шундай ҳолатда уларга: “Бундай нарсани сўрама”, “Уят бўлади” демаслиги, болага таъқиб кўзи билан қарамаслиги, уларни қизиқтирган саволга вақтини топиб, тўғри, эринмасдан, босиқлик билан жавоб бериши керак. Акс ҳолда, болада нохуш ва қўрқинчли тасаввур пайдо бўлиши мумкин.

Аслида, бундай тарбиядан мақсад – боланинг ақли уйғониши билан, аввало, жинсга нисбатан қарашини тўғри сингдириб бориш. Бу эса йигитларнинг эркакларга хос тарбияси ва ўз ўрнида, қизларнинг аёлларга хос бўлган тарбиясига эътибор йўлидир. Шу йўсинда оилада фарзандларнинг бир-бирларига нисбатан ўзаро муомаладаги масофа ва ўзлари ҳақидаги нозик тушунчалар бериб борилади. Шу билан бирга ёшларига қараб, уйланиш ва турмуш қуриш билан боғлиқ масалаларни ҳам етказиб ва уқтириб бориш талаб этилади. Токи ўспирин улғайиб бораркан, ҳаётда бу борада нима ҳалол ва нима ҳаром эканини тушуниб етсин. Келгусидаги турмуши давомида бу борада муаммоларга дуч келмасин. Чунки аксарият оилаларда ота-оналар истиҳола қилади ёки умуман ушбу тарбияга бефарқ бўлади. Оқибатда эса фарзандлари турмуш қурганидан кейин, ушбу масалалар сабаб бўлиб, муаммолар ва улар орқасидан келишмовчилик келиб чиқади. Натижада, кўпинча бундай оилалар ҳаёти ажралиш билан хотима топади. Ёки тамоман нотўғри тарбиядан мосуво бўлиб ўсган фарзанд ўта қабиҳ йўл – нафсоний шаҳват кетидан қувиб, турли бузуқликларга берилиб кетиши ҳам мумкин. Бу каби хунук, шармсиз ҳолат ва муаммоларга барҳам беришнинг энг гўзал йўли жинсий тарбияни ўзига хос услубда, динимиз кўрсатмалари ва миллий урф-одатларимизга мувофиқ тарзда ўргатиб боришдир. Ушбу тарбия жараёнида ота-она фарзандининг ёшига катта эътибор бериши лозимдир.

Шу боис неча ёшда қайси жиҳатга кўп эътибор бериш муҳим эканини босқичма-босқич баён қиламиз. Фарзандларнинг ёшига қараб бундай тарбия уларга уч босқичда берилади.

1-босқич – 7–12 ёшлар оралиғи, бу яхши ва ёмонни ажрата оладиган ёш. Бу пайтда болага изн сўраш ва назар солиш одоби ўргатилади.

2-босқич – 12–16 ёшлар оралиғи, бу балоғат ёши бўлиб, ўсмирлик ёши ҳам дейилади. Бу вақтда ўғил болада эҳтилом ва қиз болада ҳайз бўлади. Баъзиларда эрта, айримларда эса бир муддат кеч кузатилади.

3-босқич – 16–17 ёшлар оралиғи, бу камолга етиш ёши ҳисобланади.

Ислом фарзанд тарбиясида ҳеч бир нарсани эътибордан четда қолдирмаган, балки тарбиянинг нозик қирраларини ҳам баён қилган. Диний таълимотларда ушбу ёшларда нимани ўргатиш, кўрсатиб бериш ва таъкидлаб бориш каби кўрсатмалар берилган. Шунингдек, қандай амаллардан қайтариш ва огоҳ этиш ҳақидаги зарур таълимларга ҳам алоҳида эътибор қаратилган. Фарзандларининг тарбияси, келажаги, дунё ва охиратдаги мавқеига эътиборсиз бўлмаган меҳрибон ота-она учун қўлланма сифатида мўътабар китобларимизда битилган динимиз таълимотларини Аллоҳ қодир қилганича баён этамиз.

Изн сўраш одоби

Ушбу одоб борасида фарзанд ўз аҳлидан изн сўрашни одат қилиши ва қайси вақтда фарзанд изнсиз ичкари кирмаслиги баён этилган. Иккинчи китобда бу ҳақда қисқа тўхталиб, асосан фарзанд бошқалар хонадонига борганида изн сўраш одобига урғу берилган эди. Бу ерда эса фарзанд эсини таний бошлагач, ота-она ҳузурига, опа-сингиллар хонасига ҳам изн сўраб кириши ҳақидаги зарур жиҳатларга эътибор қаратилди.

Қуръони каримда бу ҳақда очиқ ва равшан баён қилинган:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لِيَسۡتَ‍ٔۡذِنكُمُ ٱلَّذِينَ مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُكُمۡ وَٱلَّذِينَ لَمۡ يَبۡلُغُواْ ٱلۡحُلُمَ مِنكُمۡ ثَلَٰثَ مَرَّٰتٖۚ مِّن قَبۡلِ صَلَوٰةِ ٱلۡفَجۡرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ ٱلظَّهِيرَةِ وَمِنۢ بَعۡدِ صَلَوٰةِ ٱلۡعِشَآءِۚ ثَلَٰثُ عَوۡرَٰتٖ لَّكُمۡۚ لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ وَلَا عَلَيۡهِمۡ جُنَاحُۢ بَعۡدَهُنَّۚ طَوَّٰفُونَ عَلَيۡكُم بَعۡضُكُمۡ عَلَىٰ بَعۡضٖۚ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمُ ٱلۡأٓيَٰتِۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٞ٥٨

«Эй имон келтирганлар! Қўл остингиздаги (қул ва чўри)ларингиз ҳамда балоғатга етмаган (фарзанд)ларингиз уч марта (ҳузурингизга киришда) сизлардан изн сўрасинлар – бомдод намозидан илгари, пешин вақтида (иссиқдан) кийимларингизни ташлаган пайтингизда ва хуфтон намозидан кейин. (Бу) уч (вақт) сизларнинг авратларингиз (очиқ бўлиши мумкин бўлган вақтлар)дир. Улар ўша (вақтлар)дан сўнг (изн сўрамай кирсалар) сизларга ҳам, уларга ҳам гуноҳ йўқдир. (Чунки) улар сизларга, бирингиз-бирингизга келиб-кетиб турувчидирсиз. Аллоҳ оятларини сизларга мана шундай баён қилур. Аллоҳ билим ва ҳикмат соҳибидир» (Нур, 58).

Ушбу оят моҳиятига эътибор берсак, ота-она болалари балоғатга етмасдан уларга ўз аҳлидан изн сўрашни ўргатиши лозим ва бунга қатъий амал қилиш зарур экани англанади. Аллоҳ таоло бундай изн сўраш уч вақтда бўлишини баён қилди:

Биринчи, бомдод намозидан олдин. Чунки кишилар бу вақтда ўз ўрнида ётган бўлади.

Иккинчи, туш пайти. Чунки бу пайтда ҳам кўпчилик кишилар либосини елкасига ташлаган ҳолда ором олади.

Учинчи, хуфтон намозидан сўнг. Бу вақт табиий, ором олиш ва ухлаш вақтидир.

Аллоҳнинг каломида бу уч вақтда изн сўраш алоҳида таъкидланиб, фарзанд тарбиясидаги одобнинг муҳим асосларидан экани баён этилди. Фарзанд балоғатга етмаган бўлса-да, оиласидагиларни бундай ҳолда кўриши жоиз эмас. Агар бунга эътиборсиз қаралса, биринчидан, фарзанд рухсат сўраш одобини ўрганмайди. Иккинчидан, гўдакнинг кўзи ножоиз ҳолатга тушавериб, бу кўринишлар оддий ҳолга айланади. Оқибатда, боланинг беғубор қалби шикасталаниб, беҳаё ва шармсиз ишларни андишасиз қилиш йўлига ўтиши мумкин. Шу боис фарзандларнинг бундай тарбиядаги тушунчалари тўғри бўлиши учун, бу йўлдаги илк босқич – изн сўраш одобини мукаммал сингдириш зарур.

Аммо фарзанд балоғат ёшига етгач, ота-она фарзандларга бу уч вақтдан ташқари вақтларда ҳам изн сўраш одобини ўргатиши лозим. Чунки Аллоҳ таоло бундай буюради:

وَإِذَا بَلَغَ ٱلۡأَطۡفَٰلُ مِنكُمُ ٱلۡحُلُمَ فَلۡيَسۡتَ‍ٔۡذِنُواْ كَمَا ٱسۡتَ‍ٔۡذَنَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِمۡۚ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمۡ ءَايَٰتِهِۦۗ وَٱللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٞ٥٩

«Қачонки гўдакларингиз балоғатга етса, бас, улар ҳам худди ўзларидан олдинги (балоғатга етган)лар каби изн сўрасинлар!...»  (Нур, 59).

Тарбиянинг қонун-қоидаларини яхши англаган оқил киши Қуръони карим оятларида фарзанд тарбиясига катта аҳамият берилганини тушунади. Бундай киши фарзандининг ақли ривожланиши билан унга ҳаё, одоб, исломий одобларни ўргатади. Албатта, бундай фарзанд ҳаёни ўзига касб қилиб, аҳлоқий тарбия борасида ҳам баркамол бўлади.

Баъзи фарзандлар тўсатдан, изн сўрамасдан ота-онаси ўтирган уйга кириб, уларни ноқулай аҳволга солади. Бу манзара унинг зеҳни ва хотирасига салбий таъсир қилади. Баъзида айримлар ўзлари истаб-истамай, кўчага чиқиб, ўртоқларига бу ҳақда сўзлайди. Оқибатда, фарзандни ўзи кўрган манзара ва ўртоқларининг турли ўринсиз фикрлари чалғитиб, турли ҳиссиётларга мойиллик уйғонишига сабаб бўлади. Натижада фарзанд одоб чегарасидан чиқиб, турли ножўя йўллар излай бошлайди. Шундай экан, ота-она фарзандига муқаддас динимизнинг мунаввар таълимларида баён қилинган мукаммал одобу ахлоқни ўргатиб бориши керак.

Назар солиш одоби

Фарзанд яхши-ёмонни ажрата оладиган ёшга етганида, ота-она фарзандига ўргатиши лозим бўлган муҳим масалалардан бири нимага назар солиш жоиз ва нималарга қараш мумкин эмаслигини таълим беришдир. Бу таълим фарзанднинг хулқи чиройли ва баркамол бўлишида муҳим омилдир.

Ота-она фарзандига назар қилиш одобини қуйидаги тартибда ўргатиши мақсадга мувофиқдир.

Маҳрамларга назар қилиш. Эркак киши учун маҳрам, яъни яқин қариндош ҳисобланган аёллар бир неча жиҳатга кўра таснифланади. Улар қуйидаги тоифаларга бўлинади:

– Насаб жиҳатидан никоҳи ман этилганлар. Аллоҳ таоло баён қилганидек, уларга етти тоифа аёллар киради:

حُرِّمَتۡ عَلَيۡكُمۡ أُمَّهَٰتُكُمۡ وَبَنَاتُكُمۡ وَأَخَوَٰتُكُمۡ وَعَمَّٰتُكُمۡ وَخَٰلَٰتُكُمۡ وَبَنَاتُ ٱلۡأَخِ وَبَنَاتُ ٱلۡأُخۡتِ

«Сизларга (никоҳи) ҳаром қилинган (аёл)лар – бу оналарингиз, қизларингиз, опа-сингилларингиз, аммаларингиз, холаларингиз, ака-укаларингизнинг қизлари, опа-сингилларингизнинг қизлари...» (Нисо, 23).

Ушбу аёллар тоифаси насаб жиҳатидан жуда яқин қариндош бўлиб, никоҳ абадий ҳаром қилинган маҳрамлар сирасига киради.

– Никоҳланиш жиҳатидан (қариндошлик сабабидан) никоҳ ман этилганлар. Улар тўрт тоифа аёллар:

Отасининг хотини

وَلَا تَنكِحُواْ مَا نَكَحَ ءَابَآؤُكُم مِّنَ ٱلنِّسَآءِ

«Оталарингиз уйланган хотинларни никоҳингизга олманг...» (Нисо, 22).

Бу ўринда “отанинг хотини”дан мурод, ўз онаси эмас, балки отаси никоҳига олган бошқа хотин назарда тутилган. Чунки бу аёл ўз эрининг фарзандига она ўрнида бўлади. Шу боис ота ўз никоҳига олиб, маълум муддатдан кейин талоқ қилган аёлга фарзанднинг уйланиши ҳаром бўлиб, бу аёл абадий маҳрам ҳисобланади.

Ўғлининг хотини

وَحَلَٰٓئِلُ أَبۡنَآئِكُمُ ٱلَّذِينَ مِنۡ أَصۡلَٰبِكُمۡ

«...яна, ўз пушти камарингиздан бўлган ўғилларингизнинг хотинларидир...» (Нисо, 23).

Отага ўзининг зурриёди бўлган ўғлининг хотини, яъни келини маҳрам ҳисобланади. Ҳатто ўғли никоҳидаги хотинини талоқ қилган бўлса-да, ота бу аёлга уйланиши жоиз эмас. Шунинг учун қайнотага келини абадий маҳрам бўлади.

Хотинининг онаси

وَأُمَّهَٰتُ نِسَآئِكُمۡ

«...қайноналарингиз...» (Нисо, 23).

Бу ўринда ўз хотинининг онаси, яъни қайнонаси назарда тутилган. Киши хотинини талоқ қилган тақдирда ҳам ўша аёлининг онасига уйланиши шаръан ножоиз ҳисобланиб, аёлининг онаси абадий маҳрам бўлади.

Хотинининг олдинги эрининг қизи

وَأُمَّهَٰتُكُمُ ٱلَّٰتِيٓ أَرۡضَعۡنَكُمۡ وَأَخَوَٰتُكُم مِّنَ ٱلرَّضَٰعَةِ

«...жинсий яқинликда бўлган хотинларингизнинг қарамоғингизда бўлган қизлари, жинсий яқинликда бўлмаган бўлсангиз, сизларга гуноҳ бўлмас...» (Нисо, 23).

Ушбу ўринда никоҳига олган аёлнинг аввалги турмушидаги эридан туғилган қизи баён этилмоқда. Бу қизнинг онасига уйланиш ва қўшилиш билан унга ота ҳукмида бўлиб, ҳатто онасини талоқ қилса ҳам, қизига уйланиш мумкин бўлмайди. Шунинг учун бу қиз ҳам абадий маҳрам сирасига киради. Мабодо қизнинг онасини никоҳига олиб, аммо жинсий яқинлик қилмасдан талоқ қилган бўлса, бундан мустаснодир.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Эмизиш жиҳатидан никоҳи таъқиқланганлар

ҲАЖ КИТОБИ

"Ҳаж" сўзининг луғавий маъноси қасд қилиш демакдир. Шаръий истилоҳда эса, махсус амалларни маълум бир жойда, муайян бир вақтда адо этишни қасд қилишдир.

Изоҳ: Махсус жой Каъба ва Арафотдир, муайян вақт эса, ҳаж мавсуми, яъни Шаввол, Зулқаъда ва Зулҳижжа ойининг илк ўн кунидир. Махсус амал эса, Байтуллоҳни тавоф қилиш ҳамда Арафотда туришдир.

Ҳажнинг фарз бўлиш вақти

Ҳаж ҳижратнинг тўққизинчи йили фарз қилинди. Умр давомида бир марта адо этиш фарз. Шароит бўлганида кечиктирмаслик лозим.

Ҳукми ва фарз бўлишининг далили

Ҳаж исломнинг беш рукнидан биридир ва умр мобайнида бир марта адо этиладиган фарздир. Фарзлиги Қуръони карим билан собит. Далили эса Аллоҳ таолонинг ушбу мазмундаги ояти каримасидир: "...ва йўлга қодир бўлган кишилар зиммасида Аллоҳ учун мана шу уйни ҳаж қилиш бурчи бордир..." (Оли Имрон, 97).

Шунингдек, ҳажнинг фарзлиги қуйидаги ҳадис билан ҳам собитдир: "Эй инсонлар! Ҳаж сизларга фарз қилинди, бас, ҳаж қилингиз!" Ҳажнинг фарзлига масаласида барча мусулмон олим ва фақиҳлар якдилдир. Шунинг учун инкор қилган кофир бўлади.

Бутун Ислом дунёсига иқтисодий, сиёсий ва диний ҳаётларида беҳисоб фойдалар келтирган ҳикматлари туфайли ҳаж йўлга қодир бўлганларга фарз қилинди.

Каъбанинг қисқача тарихи

Каъба ер юзидаги энг биринчи ибодатгоҳдир. Аллоҳ таолонинг амри билан бир фаришта, ривоятларга кўра, Жаброил, алайҳиссалом, томонидан қурилган. Аммо вақт ўтиши билан унинг фақат пойдевори қолган.

Одам алайҳиссалом, яратилгач, Аллоҳ унга эски пойдевор устида Каъбани қайта қуришни буюради. Кейинчалик Иброҳим алайҳиссалом яна эски пойдевор устига Каъбани янгидан курадилар.

Исломиятга қадар Каъба Амалика, Журҳун қабиласи, Пайғамбаримизнинг бувалари Қусайй ва ниҳоят Қурайш қабиласи томонидан турли даврларда таъмир қилинади. Исломият даврида эса, Умавийлардан дастлаб Язид, сўнгра Абдулмалик даврида икки марта қуршаб олинади ва натижада Каъба зарар кўради. Ҳар икки қуршовдан сўнг Макка амири Абдуллоҳ ибн Зубайр, розийаллоҳу анҳу, томонидан таъмир қилинади.

Энди хажнинг фазилатларидан баъзиларини баён қилиб ўтамиз:

1. Ҳаж Исломнинг порлоқ ўтмишини эслатади, мусулмонларнинг диний шуурини уйғотади. Чунки ҳажда мусулмонлар Аллоҳнинг уйи Каъбаи муаззамани тавоф қиладилар. Иброҳим, алайҳиссалом, даврларини ёдга оладилар, намоз ўқийдилар. Пайғамбаримизнинг, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, масжидларида равзаларини зиёрат қиладилар. Исломнинг шон-шуҳратини юксакларга кўтарган қаҳрамон Саҳобаларнинг қадамжоларини кўрадилар. Шу сабаб улар қалбида Исломга муҳаббат кучаяди, улуғ аждодлардан ибрат олиш иштиёқи жўш уради.
2. Ҳаж мўминларнинг гуноҳлардан покланиши Аллоҳнинг марҳамати ва баракоти бандалари устига ёғилиши учун бир василадир. Чунки баъзи олимлар айтишларича, шундай гуноҳлар борки, фақат Арафотда вуқуф туфайлигина Аллоҳ уларни кечириши мумкин.
3. Ҳаж ойлари мусулмон мамлакатларининг турли санъат асарларини ташувчи халқаро кўргазма, баракотли тижорат мавсумидир.

Ҳажда нафақат ваҳий инган тупроқларда яшаётган халқларнинг, балки узоқ диёрлардан келган зиёратчиларнинг ҳам катта иқтисодий манфаатлари бор.

4. Ҳаж улкан ҳаёт мактаби, яъни мусулмонлар орасида ўзаро ёрдамлашув ва маълумот алмашинувига сабаб бўлган сафардир. Киши ҳаж сафари асносида кўплаб мамлакатлар, турли-турли миллатларни кўради. Уларнинг ҳаёт тарзлари ва урф-одатлари билан танишади, ибратланади, ҳаётий тажрибалар орттиради.
5. Ҳаж кучли иродага эга бўлган, Аллоҳнинг тавфиқ ва ёрдамига чин дилдан ишониб, таваккул қилган кишилар бажара оладиган бир машаққатли ибодатдир. Бу машаққатлар ҳожининг ахлоқини гўзаллаштиради, қўполликни кетказиб, унга оддий имконлар билан яшашни, камтарликни, сабр-бардошли бўлишни ўргатади.
6. Ҳаж бою камбағал, амалдор-хизматчи ҳаммаси ҳам Аллоҳнинг ожиз бандалари эканини кўрсатувчи, ҳақиқий тенглик ва биродарлик кўзгусидир. Чунки ҳажда барча ҳожилар дунё ва унинг зийнатларидан қалбан узиладилар, барча бир хил либос – эҳром кийиб, яхши сўзларни айтиб, худди бир инсондек ойдин туйғуларга тўлган қалб билан ягона Аллоҳ таолога ёлворади.

Ҳеч ким ўзини дунёвий мартабаси ва бойлиги туфайли бошқалардан афзал кўра олмайди. Фақат тақводагина баъзилари баъзиларидан устун бўлиши мумкин. Пайғамбаримиз, соллаллоху алайҳи ва саллам, айтганларидек: «Араб ажамга нисбатан фақат такво жиҳатидан фазилатли бўлиши мумкин».

Ҳамманинг кийгани эҳром барча мусулмонлар орасидаги ҳақиқий тенгликка ишорат қилади. Айни пайтда инсониятга бу дунё ва унинг гўзалликларидан айрилиб, нариги дунёга юзланган дастлабки ҳолатни эслатади. Чунки киши қабрга ҳам эҳромга жуда ўхшаш матога ўралиб кетади. Бу эса, кишини солиҳ амаллар билан охиратга тайёргарлик қилишга ташвиқ қилади. Ояти каримада айталганидек: «Охират учун тайёрланган зоди роҳилалар ичида энг хайрлиси тақводир».

7. Ҳаж бутун дунё мусулмонларини бир даврага йиғувчи халқаро анжумандир. Дунённинг турли бурчакларидан келган милёнлаб инсонлар Ислом манфаатларини кўзлаб махсус кунларда Аллоҳни зикр қилиш учун тўпланадилар. Исломият уларнинг кўнгилларини, фикр ва туйғуларини бирлаштириб туради. Ҳожилар ҳажга келиб бир-бирлари билан танишадилар, севишадилар, муаммоларини ҳал қилишда бир-бирларига ёрдам берадилар.
8. Аллоҳ таоло Қуръони каримда айтади, «... ва ўша вақтни эслангизки, Биз байт (Каъба)ни инсонлар учун савоб қозониш ва ҳимояланиш жойи қилдик». Ҳарами Шарифда нафақат инсонлар, балки ҳайвонлар ҳам хавфсизлик ва ҳузур ичида бўладилар. Бу жиҳатдан дунёда Ҳарамга тенг келадиган макон йўқ. Ривоят қилинишича, Ҳазрати Умар розийаллоҳу анҳу: «Каъбада отам Хаттобнинг қотилини ушлаб олсам, у ердан чиққунича (унга) қўлимни теккизмайман», деган эканлар.
9. Ҳаж Аллоҳ таолонинг инсонларга берган неъматларига бир шукронадир. Чунки Аллоҳ инсонларга сиҳат-саломатлик, зарурий эҳтиёжларидан ташқари мол-давлат ва яна кўплаб неъматлар берган. Шундай бўлгач, Аллоҳ берган неъматларга шукр қилиш фарздир.

Фарз бўлишининг сабаби

Ҳажнинг фарз бўлиш сабаби Байтул Ҳарам Каъбанинг мавжудлигидир. Шунинг учун инсон умр давомида бир неча марта ҳажга бориши шарт эмас.

Фарз бўлишининг шартлари

1. Мусулмон бўлиш.
2. Балоғатга етганлик.
3. Ақлли бўлиш.
4. Озод (ҳур) бўлиш.
5. Ҳаждан қайтгунича, қарамоғидаги кишиларнинг эҳтиёжларидан ташқари ўзининг барча сафар ҳаражатларини ҳам қоплайдиган маблағга эга бўлиш.
6. Дорул ҳарбда яшайдиган мусулмоннинг ҳаж фарз ибодат эканини билиши.
7. Вужуд саломатлиги.
8. Йўлнинг хавфсиз (бехатар) бўлиши.
9. Сафар камида уч кунлик бўлса, аёлларга маҳрамининг ҳамроҳ бўлиши.
10. Қамоққа тушиб қолмаслик, ошкора тўсиқ йўқлиги.

Саҳиҳ адо бўлишининг шартлари

1. Эҳромга кириш.
2. Белгиланган вақтлар ва жойларда амалларни бажариш.

Вақт

Ҳажнинг вақти маълум ҳаж ойларидир. Улар Шаввол, Зулқаъда ва Зулҳижжа ойининг дастлабки ўн кунидир.

Рукнлари

Ҳажнинг икки рукни бор.

1. Бир лаҳза бўлса ҳам, Арафотда вуқуф қилиш, туриш.
2. Зиёрат тавофини адо этиш.

Тавофнинг уч тури мавжуд:

1. Қудум тавофи. Бу маккалик бўлмаган ҳожилар учун суннатдир.
2. Зиёрат тавофи. Бу ҳажнинг асосий шартларидан бўлиб, Қурбон ҳайитининг уч куни мобайнида барча ҳожилар томонидан адо қилиниши шарт.
3. Садар. Бу вадо тавофи бўлиб, ҳаж амаллари тамомлангач, Каъбадан айрилаётганида маккалик бўлмаган барча ҳожиларга вожиб тавофдир.

Ҳажнинг вожиблари

Ҳажнинг йигирмадан ошиқ вожиблари бор. Қуйидагилар шулар жумласидандир:

1. Мийқотдан бошлаб эҳромга кириш.
2. Қурбон ҳайитининг биринчи куни тонг отгач, кун ёришгунича бир лаҳза бўлса ҳам Муздалифада туриш.
3. Сафодан бошлаб, Марвада битириш шарти билан Сафо билан Марва орасида етти марта саъй қилиш (югуршп).

Изоҳ: Сафо билан Марва Макка шаҳри ичида жойлашган бўлиб, ораси тахминан 405 метрча бўлган икки тепаликдир. Ораларидаги ушбу масофа бугунги кунда икки томони дўконлардан иборат кўчадир.

Ривоят қилинишича, Иброҳим алайҳиссалом хотини Ҳожар онамиз билан ўғли Исмоилни алайҳиссалом егулик ва сувсиз бугунги Макка шаҳри жойлашган водийга ташлаб, ўзлари Фаластинга қайтадилар. Шундан сўнг ёлғизлик ва чанқоқликдан сиқилган Ҳожар онамиз бирор бир кишини ёки сув топиш умидида бу икки тепалик орасида югуриб етти марта у ёқдан-бу ёққа бориб келадилар. Ҳаж асносида ҳожилар томонидан бажариладиган саъй ибодати ушбу ҳодисадан қолган.

4. Маккалик бўлмаган ҳожиларнинг видо (хайрлашув) тавофи қилишлари.
5. Қурбон ҳайити ва ташриқ кунларида шайтонга тош отиш.
6. Соч олдириш ёки қисқартириш.
7. Тикилган кийимларни киймаслик ёки бош ва юзни ёпиш каби ножоиз ҳаракатларни қилмасдик.

Қурбонлик қилишни лозим этадиган амаллар (ҳажнинг) вожибларидир.

1. Эҳромли ҳолда қилиниши тақиқланган барча ҳаракатлардан ўзини четга олиш.
2. Каъбани тавоф қилаётганида жунуб ва бетаҳорат бўлмаслик ҳамда аврат жойларининг ёпилиши.
3. Байтни ҳар етти марта айланганидан сўнг икки ракат намоз ўқиш.
4. Ҳар бир тавофни Ҳатим деб номланган жойнинг (Каъбанинг эски пойдевори) орасидан бошлаш.
5. Хажарул Асвад қаршисидан бошлаб, Байтуллоҳни чап тарафида тутган ҳолда тавоф қилиш.

Ҳажнинг суннатлари

Ҳажнинг суннатлари жуда кўп бўлиб, асосийлари қуйидагилардир:

1) Эҳромга киришдан аввал ғусл қилиш.

2) Эҳромга кираётганида эҳромнинг суннати ниятида икки ракат намоз ўқиш.

3. Эҳромга киргач талбияни кўп айтиш.
4. Маккалик бўлмаганларнинг тавофи қудум қилишлари.
5. Тавофни кўп қилиш. Бу тавоф маккалик бўлмаганлар учун нафл намоздан афзалдир.
6. Имомнинг ҳаждаги ибодат тартибларини тушунтириш мақсадида Зулҳижжанинг еттинчи куни пешиндан сўнгра Маккада хутба ўқиши.
7. Тарвия (Зулҳижжанинг саккизинчи) қуни куёш чиққач Маккадан Минога йўл олиш ва ўша тун Минода қолиш.

Изоҳ: Мино Маккадан 6,5 км шарқда жойлашган шаҳарчадир. «Мино» истак, орзу деган маънони англатади. Аллоҳнинг амри билан Иброҳим алайҳиссалом ўғиллари Исмоилни, алайҳиссалом мана шу ерда қурбонлик қилишга киришган эдилар.

8. 8. Зулҳижжанинг тўққизинчи куни қуёш чиққач, Минодан айрилиб, Арафотга чиқиш.
9. 9. Иложи борича хушуъ билан ва ёлворган ҳолда, кўпроқ дуо-илтижога ғайрат қилиш.

Эҳром

Эҳром муайян (жинсий яқинлик, соч ва тирноқ олиш, хушбўйланиш, бош ва юзни ёпиш, тикилган кийим кийиш, ов қилмаслик ва унга ундамаслик, дарахт кесмаслик каби) нарсаларни қилмасликка азм этишдир.

Эҳромнинг рукни талбия айтиш (Аллоҳни улуғлаш), шарти эса ният қилишдир.

Мийқот

(Эҳромсиз ўтиш мумкин бўлмаган жойлар)

Ҳаж амаллари адо этиладиган маълум бир вақтлар бўлганидек, уни адо этиш учун йўлга чиққанида эҳромсиз ўтиб бўлмайдиган жойлар ҳам бор. Ҳаж ва умра қилмоқчи бўлганларнинг бу жойлардан эҳромсиз ўтишлари жоиз эмас. Бу жойлар эса қуйидагилардир:

1. Мадиналиклар ва у ердан келганлар учун Зулҳулайфа.
2. Ироқликлар ва у ердан келганлар учун Зоту Ирқ.
3. Мисрликлар, шомликлар ва бў йўлдан келганлар учун Жуҳфа.
4. Наждликлар ва Нажд орқали келганлар учун Қорнул Манозул.
5. Яманликлар ва Яман орқали келганлар учун Яламлам эҳромга кириладиган жойлардир. Бу жойлар мийқот дейилади.

Ушбу мийқот жойларига келмасдан аввал ҳожилар. Эҳромга киришлари ва ҳажда тақиқланган амалларни қилишдан сақланишлари жоиз. Маккага киришни хоҳлаган, маккалик бўлмаган ҳожиларнинг мийқот жойларидан эҳромга кирмасдан ўтишлари жоиз эмас. Маккаликларнинг эҳромга кирадиган жойи Ҳиллдир. Ҳарами Шарифда ўтирган кишининг ҳаж учун эҳромга кирадиган жойи Ҳарами Шариф, умра учун эса Ҳиллдир.

Ҳажни адо этиш тартиби

Ҳаж қилмоқчи бўлган киши қуйидаги амалларни бажариши керак:

1. Мийқотда ё ундан олдин эҳромга кириш.
2. Эҳромга киришдан олдин тирноқларни, ортиқча тукларни олиш.
3. Мўйлабларни қисқартириш.
4. Ғусл ёки таҳорат қилиш.
5. Янги ёки ювилган изор ва ридо кийиш, улар оқ ва янги бўлгани афзалдир.
6. Агар бор бўлса хушбўйлик сепиш.
7. Икки ракат намоз ўқиш (бу амаллар мустаҳаб).
8. Намоздан сўнг «Аллоҳумма инний урийдул ҳажжи фаяссирҳу ли ва тақоббал минний» деб дуо қилиш. Маъноси: «Аллоҳим, мен ҳаж қилмоқчиман. Уни менга осон қил ва мендан уни қабул эт».
9. Икки ракат намоздан сўнг ҳажни ният қилиб талбия, яъни "Лаббайка" айтади. Талбияга бошқа калималарни ҳам қўишб айтиш жоиздир. Ният қилиб талбия айтгач, эҳромга кирган ҳисобланади.
10. Талбиядан сўнг Пайғамбаримизга соллаллоҳу алайҳи ва саллам салавот айтиш.
11. Шундан сўнг яхши дуо қилиш мустаҳабдир.

Ҳажда ман қилинган амаллар

Эҳромга киргач, аёли билан жинсий яқинлик қилишдан, ёмон сўз айтишдан, гуноҳ қилишдан, тортишишдан, қуруқликдаги ҳайвонни овлашдан, ё овчига уни кўрсатишдан, тикилган либос кийишдан, салла ўрашдан, оёққа маҳси кийишдан, бош ва юзни беркитишдан, атир сепишдан, соч ва соқол олдиришдан, тирноқ олишдан сақланиш лозим.

Эҳром кийган ҳолда ғусл қилиш, ҳаммомга кириш, кажава ва чодирга кириб салқинланиш, белга камар ва шунга ўхшаш нарсаларни тақиш жоиздир. Ҳар намоздан сўнг, пастдан юқорига чиқаётганида ёки водийга тушаётганида, ҳожилар гуруҳига дуч келганида ҳамда саҳар вақтида эркаклар овозини чиқариб талбия айтишади.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Маккага киришда қилинадиган амаллар

Умра

Умранинг вақш ва мийқотлари

Рукни

Вожиблари

Бажариш тартиби

Қирон ҳажи

Ҳукми

Қирон ҳажининг шартлари

Адо қилиш шакли

Аллоҳга шукр

Таматтуъ ҳажи

Ҳукми ва саҳиҳ бўлиш шартлари

Таматтуъ ҳажининг қоидалари

Аллоҳга шукр

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ١٨٣

183. Эй имон келтирганлар, олдин ўтганларга каби сизларга ҳам рўза тутиш фарз қилинди, шунда тақводор бўлурсизлар.

Бақара сурасининг 183-185-оятларида Рамазон ойи рўзаси ҳукмлари ва ҳикматлари баён этилган. Аллоҳ таоло мўминларга қарата олдин ўтган бошқа қавмлар каби Ислом умматига ҳам рўза фарз қилингани хабарини беряпти ва рўза тақводорлик белгиси эканини ҳам таъкидлаяпти. Шубҳа йўқки, комил адо этилган рўза ибодати мусулмонни ахлоқан ва маънан юксак мақомга – тақво мақомига етказади. Пайғамбаримиз алайҳиссалом таъкидлаганларидек, рўза қалқондир, у гуноҳ қилишдан, турли жисмоний иллат ва хасталиклардан, охират азобидан сақлайди.

Араб тилидаги «совм» (рўза) луғатда «ўзни тийиш» деган маънони билдиради. Шаръий истилоҳда эса муборак Рамазон ойида тонг отганидан то қуёш ботгунча ният билан овқат емаслик, ичимликлар ичмаслик, жинсий яқинлик қилмаслик «рўза» дейилади. Рўза тутиш Ислом динининг беш рукни (асоси)дан биридир, Қуръон ва Суннат билан собит бўлган. Зеро, рўза ибодати билан нафс тарбияланади, шаҳвоний ҳою-ҳаваслар жиловланади. Рўза тутиб, инсон комил хулқларга эга бўлади. Комил хулқли инсонлар яшаган жамиятда осуда ва тинч-осойишта ҳаёт ҳукм суради. Оятда рўза ибодатининг ўтган пайғамбарларнинг умматларига ҳам фарз қилингани эслатилиб, мусулмонларга ушбу ибодатнинг оғир эмаслиги билдирилмоқда. Инсон ўзига машаққат бўлиб кўринган ишни олдин ҳам кимлардир бажарганини билса, унга киришиши осонлашади, қийинлигини унутади, уни пухта ва мукаммал бажаришга ғайрат билан киришади. Рўза нафақат мусулмонларга, балки Исломдан олдинги қавмларга ҳам фарз эди.

Рўза дастлаб Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинаи мунавварага ҳижрат қилганларидан кейин орадан бир ярим йил ўтгач – яъни ҳижратнинг ўн саккизинчи ойи, шаъбон ойининг ўнинчи кунида, қибла Байтул Мақдисдан Каъба тарафига ўзгаргандан кейинги ойда фарз қилинган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тўққиз йил Рамазон рўзасини тутганлар. Улардан иккитасини ўттиз кундан, қолган еттитасини йигирма тўққиз кундан тутганлар. Рамазон рўзасини тутиш фарз қилинишидан олдин мусулмонлар ашуро куни рўзасини тутишар эди. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумо ривоят қилади: "Жоҳилият аҳли ашурода (муҳаррам ойининг ўнинчи куни) рўза тутар эди, рамазон ойида рўза тутиш ҳақида оят нозил бўлгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Ашуро рўзасини хоҳлаганлар тутсин, хоҳламаганлар тумасин", дедилар" (Бухорий ривояти); Ҳазрати Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: "Биз Қурайш аҳли жоҳилият даврида ашуро рўзасини тутар эдик. Жаноб Расулуллоҳ ҳам тутардилар. Мадинага келганларида ашуро рўзасини тутдилар, бошқаларга ҳам тутишни буюрдилар. Аллоҳ таоло рамазон ойи рўзаси ҳақида оят нозил қилиб уни фарз этгач, ашурода рўза тутилмайдиган бўлди. Ашуро рўзасини хоҳлаганлар тутиб, хоҳламаганлар тутмас эди" (Бухорий ривояти).

أَيَّامٗا مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٖ فَعِدَّةٞ مِّنۡ أَيَّامٍ أُخَرَۚ وَعَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُۥ فِدۡيَةٞ طَعَامُ مِسۡكِينٖۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَيۡرٗا فَهُوَ خَيۡرٞ لَّهُۥۚ وَأَن تَصُومُواْ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ١٨٤

184. У саноқли кунлардир, сизлардан ким бемор ёки сафарда бўлса, бошқа кунлари саноқни тўлдирсин. Қодир бўлмаган кишилар зиммасида бир мискин таомича фидя бордир. Ким ихтиёри билан яхшилик қилса, ўзига фойдадир. Агар билсангизлар, рўза тутишингиз ўзларингизга яхшидир.

"Саноқли кунлар" дейилишидан мурод, бошқа пайғамбарларнинг умматларига бир неча ойлаб рўза тутиш буюрилгани ҳолда мусулмонларга Рамазон ойида ўттиз ёки йигирма тўққиз кун рўза тутиш фарз қилинди. Бу маънода рўзанинг қийин ва машаққатли эмаслигига, инсон бунинг уддасидан бемалол чиқишига ишора бордир.

"Қодир бўлмаган кишилар" дейилганида кексайиб қартайган ёки оғир беморлик туфайли ёхуд бошқа узрли сабабларга кўра рўза тутишга ярамайдиган кишилар назарда тутилган. Бу тоифа кишилар ҳар бир кун учун бир мискин кишининг кунлик таоми миқдорида фидя (бадал) тўлашлари лозим. Аммо бундайлардан иложи борича рўзани қолдирмай тутган киши катта савоб ва охират мукофотларига эришади. Баъзи муфассирларнинг (масалан, Абдуллоҳ ибн Масъуд) фикрича, "Ким ихтиёри билан яхшилик қилса, ўзига фойдадир. Агар билсангизлар, рўза тутишингиз ўзларингизга яхшидир" ояти нозил бўлгач, юқоридагиларни насх қилган (Мурра ривояти).

Саноқли кунлар рўзаси истисносиз барча ҳолатлар ва кишилар учун мажбурийдир, аммо рўза тутишга ярамайдиган касал ва қариялар, сафардаги кишилар учун уни тутмасликка, ўрнига фидя бериш ёки бошқа кунлари қазо рўзасини тутиб беришга рухсат этилган. Бу ҳолат Ислом шариатининг енгиллиги ва кенглигини кўрсатади. Ато розияллоҳу анҳу айтади: "Аллоҳ таолонинг сўзига кўра, киши касал бўлиб силласи қуриганда рўзасини бузади" (Бухорий ривояти). Яна бир ҳадисда келишича, Ато розияллоҳу анҳу Ибн Аббос розияллоҳу анҳумониг "Қодир бўлмаган кишилар зиммасида бир мискин таомича фидя бордир" оятини қироат қилганини эшитдилар. Ибн Аббос: "Бу оят мансух бўлган эмас, агар кекса киши ёки кекса аёл рўза тутишга қодир бўлмаса, ҳар бир рўза тутилмаган кун бадалига бир мискинни тўйдириши лозим", деганлар" (Бухорий ривояти). Рухсат берилган кишилар ҳам рўзаларини қолдирмай тутишса, ўзларига фойдадир. "Рўзанинг дунёвий ҳаётингиздаги фойдаларини, охиратда рўза сабабидан эришадиган мақомларингизни билганингизда эди, ўн икки ой рўзадор бўлишни истар эдингиз", дейилади ҳадисда. Ҳадиси қудсийда келишича, Аллоҳ таоло бундай деган: "Одам боласининг рўзадан бошқа барча амали ўзигадир. Рўза Менгадир, унинг мукофотини ҳам Ўзим бераман". Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Ким Рамазон рўзасини имон-ишонч билан ва савобидан умид қилиб тутса, олдинги гуноҳлари мағфират қилинади", деганлар (Бухорий ривояти).

شَهۡرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِيٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلۡقُرۡءَانُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَٰتٖ مِّنَ ٱلۡهُدَىٰ وَٱلۡفُرۡقَانِۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهۡرَ فَلۡيَصُمۡهُۖ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٖ فَعِدَّةٞ مِّنۡ أَيَّامٍ أُخَرَۗ يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلۡيُسۡرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلۡعُسۡرَ وَلِتُكۡمِلُواْ ٱلۡعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمۡ وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ١٨٥

185. Рамазон ойида инсонларга ҳидоят бўлган ҳамда ҳидоят ва фурқоннинг очиқ башорати бўлиб Қуръон туширилган. Ким бу ойга етса рўза тутсин. Ким бемор ёки сафарда бўлса, бошқа кунлари сонини тўлдирсин. Аллоҳ сизларга осонликни истайди, қийинчиликни хоҳламайди. Шунинг учун саноқни бут қилинглар ва ҳидоят қилгани учун Аллоҳни улуғланглар, шунда тақводор бўлурсизлар.

Ояти каримадаги "фурқон" сўзи "ажратувчи" маъносини билдиради, яъни Қуръони карим ҳақ билан ботилни ажратувчидир. Рамазон ойи барча самовий китоблар, шу жумладан Қуръони карим нозил қилинган шарафли ойдир. Ким бу ойга етса, рўза тутишига монеъ сабаблари бўлмаган муқим киши рўза тутсин, чунки у Ислом рукнларидан биридир. Аллоҳ учун рўза тутиш қалқондир: дунёда гуноҳлар хорлигидан, охиратда дўзах ўтидан ҳимоя қилади; рўза лаънати шайтон устидан ғалаба гаровидир, жисмимиз закотидир, жаннатга элтувчи кўприкдир. Рўза тутишга амр қилиниб ҳамда рўзанинг улуғлиги ва манфаатлари беқиёслиги баён этилганидан сўнг саноқли кунларда барча истисносиз уни тутиши лозим, деб тушунилмаслиги учун бемор ёки сафардаги кишилар уни кейин тутиб беришлари яна қайта эслатилмоқда. Чунки уларнинг ҳолати рўза тутишларига монеъ бўлгани учун уларга рамазон ойидан кейинроқ тутиб беришга рухсат этилмоқда. Исломнинг илк даврида рўза янги фарз қилинганида ҳар бир мусулмон рўза тутиш ёки фидя беришда ихтиёрли эди. Кейин бу ихтиёр бекор қилинди. Фидя бир мискинга икки маҳал тўйгунича таом беришдир, агар бундан зиёда бўлса, янада яхши. Энди ҳар бир киши Рамазон ойига етиб келса, ўзи бемор ёки сафарда бўлмаса, Рамазон рўзаси унинг зиммасида фарздир. Ўзи тутади, тутолмаса мискинга фидя беради. Зеро, "Аллоҳ сизларга осонликни истайди, қийинчиликни хоҳламайди". Аллоҳ таоло сизларни рўза баракотларидан бенасиб қолдирмаслиги учун сизни икки дунё саодатига эриштирувчи ҳидоят йўлига йўллагани, ибодатларга бошлагани учун берган неъматларига шукр айтиб, У Зотни улуғланглар, шундагина тақво аҳлидан бўласизлар.

Рўзадор кишига ушбулар суннатдир: нафсни ёмон ниятлардан тўхтатишни қасд қилиш; фойдасиз ҳамда уятсиз сўзларни гапиришдан ва эшитишдан ўзини сақлаш; биров билан уришишдан, ҳар қандай гуноҳ ишлардан ўзни тортиш; мумкин қадар истиғфор, зикр ва тасбеҳ билан банд бўлиш; Қуръон ўқиш; қуёш ботган вақтда шом намозини ўқишдан илгари (бир қултум сув каби нарса билан) оғиз очиш; Рамазон ойида ҳар куни хуфтон намозидан сўнг йигирма ракат таровеҳ намози ўқиш; таровеҳ намозида Қуръони Каримни ўқиб ёки эшитиб хатм қилиш; Рамазонда хуфтонни жамоат билан ўқиган кишиларга витр намозини ҳам жамоат билан ўқиш. Нафсни поклаш ва ахлоқни сайқаллашда намоз ва закотдан кейин рўза ибодати келади. Инсонни йўлдан урадиган нарсалар ичида қорин ва жинсий шаҳватлар энг кучлиларидан экани ҳеч кимга сир эмас. Рўзанинг фойдаларидан бири худди ўша икки шаҳватни жиловлашга хизмат қилишидир. Шунинг учун ҳам рўза нафсни поклаш ва ахлоқни сайқаллашда энг муҳим омиллардан бири ҳисобланади.

وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌۖ أُجِيبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِۖ فَلۡيَسۡتَجِيبُواْ لِي وَلۡيُؤۡمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمۡ يَرۡشُدُونَ١٨٦

186. (Эй Муҳаммад), агар бандаларим Мен ҳақимда сиздан сўрашса, Мен уларга яқинман, дуогўйнинг дуосини ижобат қиламан. Улар ҳам Менга жавоб қилишсин, Менга имон келтиришсин, шояд шунда тўғри йўлга тушишар?

Муфассир олимлар ушбу оят нозил бўлишига турли воқеаларни сабаб қилиб кўрсатишган. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинишича, яҳудийлар Пайғамбаримиздан: "Сен биз билан осмон ораси беш юз йиллик масофа, деб даъво қиляпсан, унда айт-чи, Парвардигор бизларни (шунча масофадан туриб) қандай эшитади?" деб сўрашди. Шунда юқоридаги оят тушди. Бошқа бир муфассирларнинг айтишича, қавм Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан: "Эй Аллоҳнинг элчиси, Парвардигоримиз бизга яқинми ё узоқми? Яқин бўлса, паст овозда мурожаат қилайлик, узоқ бўлса, баланд овозда ёлбориб нидо қилайлик" деганида ушбу оят нозил бўлган. Машҳур муфассирлардан Ато ва Қатодаларнинг айтишларича, Ғофир сурасининг "Парвардигорингиз: "Менга дуо қилинглар, Мен сизларга мустажоб этай!" деди" ояти тушгач, одамлар: "Қайси пайтда дуо қилайлик?" деб сўрашганида юқоридаги оят нозил бўлган. Оятдаги "Мен уларга яқинман" жумласидаги яқинликни Қуртубий: "дуоларни ижобат қилишдаги яқинлик" деб тафсир қилган. Ана шу жумладан Аллоҳ ва банда орасида мустаҳкам боғлиқлик ва сир борлиги аёндир. Зеро, банда дунё ишлари билан ўралашиб қолса, Парвардигоридан узоқлашади, аммо дуо ва зикр билан яна Унга яқин бўлади, Парвардигорининг ўзига яқин бўлишини хоҳлаган бўлади. Шунинг учун дуо ибодатларнинг афзали саналади.

Ояти каримада Аллоҳ азза ва жалла "бандаларим" дея бизларни ўзига мансуб қилиб, тўғридан-тўғри мурожаат қилмоқда. Бу ҳақда "Тафсири Кабир" муаллифи имом Фахриддин Розий шундай ёзади: "Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг бир неча жойида Пайғамбаримизга (алайҳиссалом) хитоб қилиб: "Сиздан руҳ ҳақида сўрайдилар, айтинг...", "Сиздан ҳаром ойлар ҳақида сўрайдилар, айтинг...", Сиздан хамр ва қимор ҳақида сўрайдилар, айтинг..." дея бандалари сўраган нарсаларга Ўз Расули орқали жавоб беради, ҳар гал "айтинг" дея у зотни воситачи-етказувчи этиб тайинлайди. Фақат бир ўринда, яъни ушбу оятда ана шу "айтинг" (қул) лафзи йўқ. Гўё бу билан Аллоҳ таоло бундай демоқчи: "Эй бандам, барча хусусларда сенга воситачи-етказувчи керак, аммо дуода унга эҳтиёж йўқ. Чунки дуо Мен билан сенинг орамиздаги, иккимизга маълум хусусдир". Яна бир жиҳат шуки, Аллоҳ: "уларнинг дуосини эшитаман" демай, "дуогўйнинг дуосини ижобат қиламан. Улар ҳам Менга жавоб қилишсин, Менга имон келтиришсин, шояд шунда тўғри йўлга тушишар?" дея қилинган дуонинг бирор шаклда албатта қабул бўлишига ишорат этмоқда. Бандаларига қилган бундай инояти, лутфу марҳамати ортидан Аллоҳ таоло уларни ҳам ўз навбатида даъватни қабул этиб, Ўзига имон келтиришга ундайди, шунда шояд ҳидоятга, яхшиликка эришсалар, дейди. Аллоҳ даъватига "лаббай!" дея жавоб бериш, Унга ва Расулига имон келтириш, тўғри йўлни топиш ва ҳидоятга эришиш бандалар учун икки дунё саодатининг эшигидир.