ФАОЛИЯТ. Эркак таваккал қилади, хатоларга йўл қўяди, нималарнидир кашф этади, нималаргадир эришади. Аёлнинг вазифаси эса ана шу эришилган ютуқ ва эволюцион муваффақиятларни асраб-авайлашдан иборат. Шу боис, аёллар анча-мунча иккиланувчи ва пассив ҳисобланади. Эркаклар аёллар сингари бир пайтнинг ўзида бир неча ишни бажаролмайдилар. Аёллар хос гормони бўлмиш эстроген бош мия ярим шарлари ўртасида кўплаб боғланишларнинг ҳосил бўлиши учун имконият яратади. Бош мия яримшарлари (ўнг ва чап мия) ўртасида уларни яхлит орган сифатида ишлашини таъминлайдиган қисм мавжуд. Аёлда ушбу қисм эркакникига нисбатан 30%га қалин, зиёддир. Демак, аёл миясидаги операциялар тез содир бўлади, шу боис аёл бир вақтнинг ўзида бир неча вазифани бажаради: овқат пишира туриб боласини кийинтиради ёки бешик тебратади, кўча супураётиб қўшни аёл билан суҳбатлашади, телевизор кўраётиб кир ювади ёки тугма тақайди, нон, тузга чиқиб, албатта, кийим ёки чинни дўконига киради ва ҳоказо. Аёллар радио эшитиш, лабларини бўяш, телефонда гаплашиш каби “майда-чуйда”ларнинг ҳаммасини бир пайтнинг ўзида – бирданига бажариб ташлайверадилар. Аёлнинг тез ва кўп гапириши, сасни яхши эшитиши, ташқи бегиларни узоқ эслаб қолиши, тилни ўрганишга мойиллиги ҳам “мозолистое тело”нинг қалинлиги туфайлидир.

Эркак кишининг мияси эса фақат бир фаолиятни бошқаришгагина қодир. Унинг бош мияси ўзига ёки асосий касб-корига яқин нарсаларни ўрганишга, ёдлаб қолишга мослашган. Эркак телевизор кўраётганида ёки китоб ўқиётганида бешик тебратиши, ошхонадан ўтаётганида қайнаётган сувдан чой дамлаши, чўмилаётганида пайпоғи ёки ички кийимларини ювиши мумкинлигини хаёлига ҳам келтирмайди. Газета ўқиётган ёки футбол кўраётган эркак хотинининг кечаги зиёфатдан олган таассуротларини эшитолмайди.

БИЛИМ ОЛИШ. Мактаб партасида ўғил болаларга қараганда аълочи қизлар доимо кўпроқ бўлишади. Аммо юқори синфларга келгач, ўғил болалар билим борасида қизларни “қувиб етишади” ва ўтиб ҳам кетишади. Бу, маълум вақтга келгач, қизларнинг ақли сусаяди, дегани эмас. Бунинг сабаби – аёл руҳияти билан боғлиқ. Балоғатга яқинлашган қиз боланинг дунёқараш ва қадриятлари ўзгара бошлайди. У энди билим олишдан кўра, тўплаган тажрибаларидан унумли фойдаланишни афзал била бошлайди. Тўғри-да, ўзи қийналиб билим ўргангандан кўра, билимдон ва “аълочи” болани ўзига “бўйсундиргани” тузукроқ эмасми? Шунинг учун қизлар гап-сўз билан битадиган касб-кор (ўқитувчилик, котибалик, ҳамширалик ва б.) танлаши кенг тарқалган ҳолдир, ўғил болалар эса, улғайгани сайин билим  билан бирга, қўл меҳнатини талаб этадиган ҳунарни эгаллашга ҳам интилишади. Ўғил болаларнинг суҳбат мавзулари йилдан-йилга ўзгариб борса, аёлларда бу нарса унчалик сезилмайди.

ИҚТИСОД. Эркак пул тўплашни, хотин эса сарфлашни ёқтиради. Аёл пулдан фойдаланишни хуш кўрса, эркак пулнинг ўзини хуш кўради. Жамғарилган маблағ эркак кишининг ўзига бўлган ишончини мустаҳкамлайди. Шундай бир нақл бор: аёл чиндан ҳам эрини миллионер ва ундан ҳам... баттар қилиши мумкин. Агар эри – миллиардер бўлса.

ГАП. Суҳбат чоғида аёллар имо-ишора ва мимикани кўпроқ ишлатишади. Улар суҳбатдошни тинглашдан кўра, тушунишга интиладилар. Ўз истакларини шаъма орқали изҳор этишни яхши кўришади. Эркаклар эса тўппа-тўғри “мақсадга ўтишади”.

Кўп гапириш кўп нарсаларни билиш аломати эмас, кам гапиришга салоҳиятнинг йўқлиги деб қарамаслик лозим. Аёл табиатан кишилараро муносабатларни, мулоқотни ёқтиради, ундаги майдагаплик, фисқу фасодга берилиш ҳам шундандир. Эркак қўл меҳнати, куч билан бажариладиган вазифалар, ишлар билагини, фикрини, ақлини чархлашини билади. У кўп гапиришдан кўп тер тўкишни афзал кўради. Агар қиз болага қўғирчоқ совға қилсангиз, у қўғирчоқни кийинтиради, сочини тарайди, аллалайди ва у билан тинмай гаплашади, ўғил бола эса унинг ичида нима борлигини билиш учун қисмларга ажратади, ҳатто уни сувга босиб ўзининг зўрлигидан қувонади. 

Эркак кишининг мияси куннинг охирида барча маълумотларни қайтадан таҳлил қилишга ва зарурларинигина сақлаб қолиб, қолганларини унутишга қодир. Аёл бундай қилолмайди. Аёл ўз муаммолари ҳақида қайғуришни бас қилиш учун... уларни бировга гапириб бериши керак. Шунинг учун, аёл бир кунда 30 мингта сўзни айтишга эҳтиёжманд, эркакка эса 4 мингта сўз ҳам етиб-ортади. Аёл “ўзини босиб олиши” учун имкон қадар кўпроқ гапиргиси келса, эркакка тинчлик зарур бўлади, холос. Мазкур қонуният кўпинча ўзаро тушунмовчилик ва жанжалларга сабаб бўлиши – чатоқ. Энг ёмони, аёл кишининг гапиришга бўлган эҳтиёжи энг авж  паллага чиққан пайт – бу тун.

Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

“Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:

“Эй аёллар жамоаси, садақа қилинглар, истиғфорни кўпроқ айтинглар. Албатта, мен сизнинг дўзах аҳлининг кўпи эканингизни кўрдим”, дедилар. Улардан бир гапга уста аёл:

“Эй Аллоҳнинг Расули, бизга не бўлдики, дўзах аҳлининг кўпи эканмиз?” деди.

“Лаънатни кўпайтирасиз, эрга куфр келтирасиз. Сизга ўхшаган ақли ва дини ноқисларнинг ақл эгаси устидан ғолиб бўлишини кўрмадим”, дедилар.

СИР САҚЛАШ. Эркаклар бировларга ўз сирини айтишдан кўра, ўзгаларнинг сирини сақлашни афзал биладилар. Аёллар эса бунинг ғирт тескариси. Тўғри, улар сир сақлашади. Бироқ ўша сир камида 10-12 киши ўртасидаги “сир” бўлади.

Абу Саъийд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда бундай дейилади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Қиёмат куни Аллоҳнинг наздида мартабаси энг ёмон одам аёлига яқинлик қилиб, аёли унга яқин бўлгандан кейин сирини одамларга ёйиб юрадиган кишидир”(Имом Муслим, Имом Аҳмад ривояти).

ҲАРАКАТЛАР. Агар аёлни чақиришса, у фақат бошини ўгириб қарайди, эркак эса бутун гавдаси билан ўгирилади. Бирон нимани отмоқчи бўлган аёл қўлини ён томонга эмас, орқа томонга қараб силтайди. Аёл бирон гапни эшитишни хоҳламаса, қулоғини бармоғи билан беркитади, эркак эса кафти билан. Бирон ниманинг жавобини тезроқ топиш учун аёл ҳеч қачон бошини қашламайди, чунки соч турмагини бузиб қўйишдан қўрқади.

КЎЗГУ. Эркак ўз ташқи кўринишини баҳолаш учунгина ойнага қарайди. Аёлга эса бунинг учун кўзгу шарт эмас. У магазин витринасига, деразага ёки машинанинг ялтироқ капотига қараб ҳам ўз кўринишини таҳлил қилиб кетаверади.

УЙДАН ЧИҚИШ. Агар эркак “кўчага чиқиш учун тайёрман” деса, бу унинг кўчага чиқиши учун фақат оёқ кийимини кийиши зарурлигини англатади. Хотин киши томонидан айтилган худди шу гапдан эса, унинг кўчага чиқиши учун бош ювиши, кийимларни дазмоллаши ва табиийки, яхшилаб бўяниши зарурлиги тушунилади.

Маймуна бинт Саъд розияллоҳу анҳо Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қиладилар: “Қайси бир аёл уйидан хушбўйланиб чиқса, сўнгра унга эркаклар қараса, то уйига қайтиб киргунча Аллоҳнинг ғазабида бўлади”.

ИШДА. Мутахассислар фикрига кўра, аёл кишининг мияси жамоат ишларини ечишдан кўра, оилавий масалаларни ҳал қилишга мослаб яратилган. “Аёлларнинг 80 фоиз ақли бошқалар билан шахсий муносабатларига қаратилган бўлади. Агар уйда эркак иш ҳақида ўйлаётган бўлса, аёл киши эса иш жойида ҳам шахсий ҳаётини кўпроқ ўйлайди. Унинг барча интеллекти ўзининг шахсий ҳаётини қуришга қаратилган бўлади. Бошқа нарсаларга унинг энергетикаси етмайди”, - деб ҳисоблашади мутахассислар.

Ҳақиқатдан ҳам ўзини энг ҳур ва озод деб биладиган аёллар сиёсат, иқтисод ҳақида эмас, балки ишқ, муҳаббат ҳамда шахсий муносабатлар ҳақидаги китоблар, кинолар ҳақида суҳбат қуришни афзал кўрадилар. Турли соҳаларда олима ёки ўқитувчи бўлган аёллар, кўпинча зиммаларида шу вазифани бажариш “масъулияти” борлиги туфайлигина адо этишлари сир эмас. Шуни назарда тутган бўлса керак, хорижлик бир олим шундай ёзган: Аёлнинг энг асосий “касби ва мансаби” – яхши рафиқа ҳамда она бўлишдир...

КИЙИМ-КЕЧАК. Аёл киши магазинга чиқиш, телефонда гаплашиш, овқат тайёрлаш, китоб ўқиш, ахлатни тўкиб келиш каби юмушларнинг ҳар бири учун алоҳида-алоҳида кийинади. Эркак эса, аксарият ҳолларда, ўзининг доимий кийимини тўй ёки аза муносабати билангина алмаштиради.

Аллоҳ таоло Ўз Каломи Қуръони каримнинг Нур сураси 31-оятида шундай марҳамат қилади:

“Сен мўминаларга айт: Кўзларини тийсинлар, фаржларини сақласинлар ва зийнатларини кўрсатмасинлар, магар зоҳир бўлган зийнатлар бўлса (майли). Рўмолларини кўксиларига тўсиб юрсинлар. Зийнатларини кўрсатмасинлар, магар эрларига ё оталарига ё эрларининг оталарига ё ўғилларига ё эрларининг ўғилларига ё ака-укаларига ё ака-укаларининг ўғилларига ё опа-сингилларининг ўғилларига ё аёлларига ё ўз қўлларида мулк бўлганларга ё (аёлларга) беҳожат эркак хизматчиларга ё аёллар авратининг фарқига бормаган ёш болаларга (бўлса майли). Махфий зийнатларини билдириш учун оёқларини (ерга) урмасинлар. Аллоҳга барчангиз тавба қилинг, эй мўминлар! Шоядки, нажот топсангизлар”.        

ДИД. Эркакни ўзининг ташқи кўриниши кўпинча қониқтиради (энди, Худо бергани-да, шунисига ҳам шукр). Аёллар учун эса, ўз ташқи кўриниши – муҳокама учун доимий мавзу, деса бўлади! 

Дидларга келганда, аёнки, эркаклар аёлларни ёқтиришади. Аёлларга эса кўпроқ содда нарсалар ёқади, масалан, эркаклар.

ХУЛОСА: Эркак ва аёлларнинг руҳияти ва хатти-ҳаракатларига маданият даражаси ва тарбия ҳам таъсир кўрсатади, албатта. Бундан ташқари, ҳар бир жамиятдаги мавжуд муҳит ҳам эркак ва аёлнинг феъл-атворини кўп жиҳатдан белгилаб беради. Икки жинсга оид хусусиятлар турли мамлакатларда турлича эканлиги ҳам шу сабаблидир.

Шунга қарамай, бутун инсониятнинг умумий тасаввурларига кўра, эркак – кучли, ақлли, мард ва масъулиятли бўлмоғи лозим. Ўта сергап ёки кўнгли бўшлик ҳам эркакка ярашмайди. Эркакдаги кучли ҳимоячи, ишбилармон ва уддабуронлик каби сифатлар ҳамма жойда қадрланади.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилади: “Кучли мўмин Аллоҳ учун кучсиз мўминдан яхшироқ ва севимлироқдир. Уларнинг иккисида ҳам яхшилик бор. Сен ўзингга фойдали нарсага интил. Аллоҳдан ёрдам сўра, ожиз қолма. Агар бошингга бирон мусибат тушса, “агар бундай қилганимда мана бундай бўларди”, дема. Балки “Аллоҳнинг тақдири экан, У Зот нимани хоҳласа, ўшани қилади”, дегин. Зеро “агар”(сўзи) шайтон амалини очиб беради” (Муслим, Ибн Можа, Аҳмад ва Ибн Ҳиббон ривояти).

Аёл эса ширинсўз, меҳр-шафқатли, эътиборли, мулойим, ўз яқинларига ғамхўрлиги, турмушнинг ҳар жабҳасида эрига яқин кўмакчи ва ҳамкор эканлиги билан қадрлидир.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аёлларнинг энг яхшиси унга қарасанг сени хурсанд қиладиган, (бирон ишга) буюрсанг итоат этадиган, унга тегишли бирон қасам ичсанг, қасамингни бузмасликка ёрдам берадиган ва кўчага чиққанингда уйда иффатини ва сенинг мол-мулкингни асраб-авайлайдиган аёлдир», деб айтганлар.  (Насоий ва Аҳмад ривояти)

Булар – барча эркак ва аёллар учун андоза, намуна хусусиятлар, дейиш мумкин. Ёки, икки жинс хусусиятлари ана шундай фарқланишини миллатидан қатъий назар, ҳамма одамлар истайдилар. Аммо, “андоза”га амалда ҳеч ким тўлиқ юз фоиз мос тушмайди. Яъни, ҳар ким у ёки бу қусурлардан буткул холи эмас. Хотинчалиш эркаклар ва эркакшода аёллар ҳам ҳаётда афсуски, анча-мунча...

ЭРКАК ВА АЁЛ. Умумийлик ва ўхшашликлар шу ернинг ўзидаёқ барҳам топади. Эркак ва аёлни ҳатто, бошқа-бошқа биологик турга мансуб, деган қарашлар ҳам йўқ эмас. Бинобарин, “эркак ва аёллар тенглиги”ни даъво қилувчи айримларга шу далилнинг ўзи етарли эмаслиги қизиқ. Наҳотки тенгсизликни тенглаштириб бўлса?!

Эркак ва аёл – умумий тананинг икки таркибий қисми, дейиш мумкин. Турлича (гўёки “плюс” ва “минус”) бўлган ҳолда, ўзимизга ҳаётий зарур бўлган “иккинчи ярми”мизни ғайришуурий равишда қидираверамиз. Зеро, инсоният Аллоҳ таоло томонидан шундай “дастурланиб” яратилган.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганлар: “Аёлларга яхши панд-насиҳат қилинглар, чунки аёл қовурғадан яратилгандир. Албатта, қовурғаларнинг қийшиқроғи юқоридагисидир. Агар уни тўғирлайман десанг, синдириб қўясан. Агар шундоқлигича ташлаб қўйсанг, қийшиқлигича қолаверади. Шунинг учун аёлларга яхши панд насиҳат қилинглар”. (Бухорий ва Муслим ривояти).

Манбалар асосида

Саидаброр Умаров тайёрлади 

Аллоҳнинг тақдирига ишонмаган, ўзига нисбатан ҳақсизлик қилинди, дея ўйлаган кишининг ҳаёти нотинч кечади. У ҳар доим салбий ҳиссиёт таъсирида бўлиб, ишларини тўғри ташкил қила олмайди.

Инсон ўз насибасига рози бўлса, қўлидан келадиган ишларни мукаммал бажаришга ҳаракат қилса, Аллоҳга энг гўзал шукр этган бўлади. Чунки, ҳақиқий шукр берилган неъматлар қийматини билиб, уларни ўз ўрнида ишлатиб, Яратганнинг ризоси учун қўлламоқдир.

Теран фикрлайдиган инсон ҳаётни қадрлайди, турли воқеа-ҳодисалар қаршисида собит туради. Тақдири азалга рози бўлмоқ эса кишини тоблайди, қайғу-аламларни хотиржам енгишга ёрдам беради. Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз (алайҳиссалом): “Аллоҳнинг берганига рози бўл, инсонларнинг энг бадавлати бўласан!” (Имом Термизий) деб марҳамат қилганлар.

Аксарият одамлар улуғ неъматларга, улкан ютуққа эга бўлишни истайди. Нафсга қул бўлиб, ҳар нарсанинг энг яхшисини исташ инсоннинг бошқалар ҳақига чанг солишига сабабдир. Парвардигори олам бандаларининг насибаларини Ўзи истагандек яратган. Баъзиларга ҳусн, баъзиларга қобилият, яна бирига моддий имконият, бошқа бирига эса уни тушунадиган, қўллаб-қувватлайдиган яхши жуфти ҳалол ато этган. Баъзи бандаларини катта имкониятлар эшигини очиб қўйиб, бошқаларини торлик ва мушкулотларга дучор этиб синайди.

Тақдирдан нолиш мўмин бандага хос эмас. Чунки, имонли инсон Роббиси унинг тақдирини тайин қилганини, унга бўйсунмоқ бурчи эканини билади.

Ношукрлик - бахтсизлик келтиради. Зеро, насибасига рози бўлмаслик ва етишмовчиликдан шикоят қилиш ҳеч нарсани ўзгартирмайди, аксинча, дардини янада оширади. Шукр қилиш, қўлидаги неъматлардан кўнгли тўлиб, ижобий туйғуларда бўлиш инсоннинг икки дунёси учун ниҳоятда фойдалидир. Масалан, соғлом одам “шукрки, соғлиғим яхши”, деб қўлидан келганча меҳнат қилиб, моддий қийинчиликдан қутулади.

Аксинча, киши ҳар доим бошқалар билан ўзини муқояса қилиб, “Нега фалончи мўл-кўл харажатлар қилади-ю, мен қила олмайман? Мен ҳам улар каби харжлашни истайман!” деса, ўзининг аҳволини оғирлаштиради. Фарзандларининг ризқини қияди, ҳатто қарзга ботиб қолиши мумкин.

Унутмайликки, “Ҳеч вақоим йўқ”, деган одамлар ҳам жуда кўп неъмат эгасидир. Агар соғлиқ, ниятларни амалга оширишга вақт ва ёшлик каби неъматларимизга имкон қадар кўпроқ шукр қилсак, Аллоҳ таоло ризқимизни янада кенгайтиради. Бинобарин, Қуръони каримда: “Ким бир яхшилик килса,биз унга ўша ишида яхшиликни зиёда қилурмиз. Албатта, Аллоҳ ўта мағфиратли, Шакурдир” (“Шуро” сураси, 23-оят), дея марҳамат қилинган.

Ўзининг беҳисоб неъматларидан баҳраманд қилган Аллоҳ таоло биз бандаларига ана шу неъматларининг шукрини адо этиб боришни буюради. Роббимизнинг неъматларини катта-кичик демай, шукрини бажо келтиришимиз зиммамиздаги бурчдир. Аллоҳ таоло ҳам ана шунда биздан рози бўлади, иншааллоҳ, Қуръони каримда бу ҳақда марҳамат қилиниб, жумладан: “...Агар шукр қилсангиз (ва имон келтирсангиз), У сизлар учун рози бўлур...” (“Зумар” сураси, 7-оят), дейилган. Ушбу оятдан маълум бўладики, Аллоҳ розилигини топишни истаган ҳар бир банда доимо Унга ҳамд айтиб, неъматларига шукрона келтириши, ана шу икки калимани такрорлаб юришга одатланиши зарурдир. Абдуллоҳ ибн Аббос (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Жаннатга биринчи бўлиб кирадиган киши фаровонлик ва танглик кунларида ҳам Аллоҳга ҳамд айтиб юрадиган кимсадир” (Табароний ривояти), деганлар.

Мустақилликдан олдин юртимизда улкан масжидларни тўлдириб, ёшу қари эмин-эркин ибодатларини адо этишлари қаёқда эди. Юртимиз йилдан-йилга обод бўлиб, халқимиз фаровонлиги ортиб бормоқда. Демак, кечаю кундуз бу неъматларнинг шукронасини адо этиб бормоғимиз лозим бўлади. Аллоҳга ҳамду сано aйтиш, Унинг неъматлари шукрини адо этиш банда учун ҳам ибодат, ҳам Аллоҳнинг унга берган катта мукофотидир.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳадисларининг бирида марҳамат қилиб: “Аллоҳ таоло бандага каттами, кичикми бир неъмат берса ва банда унинг шукронаси учун “Аллоҳга ҳамд бўлсин” деса, шунда у ўша неъматдан ҳам афзалроқ нарсага эришади”, деганлар.

Аллоҳ таолонинг бизга берган улуғ неъматларидан яна бири юртимизнинг тинч ва осойишталигидир. Ҳозирги кунда ер юзининг турли жойларида бўлиб турган офат ва балолар ҳақида эшитиб, кўриб турибмиз. Юртимизни самовий ва арозий балолардан сақлаб тургани учун Аллоҳга беадад ҳамд ва шукроналар айтмоғимиз лозим. Тинчлик ва хотиржамлик улуғ неъмат эканини ҳаммамиз яхши биламиз, аммо унинг қадрига етиш лозимлигини айримлар тушунмайди. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) таъкидлаганларидек: “Икки неъмат борки, кўпчилик одамлар унинг қадрига етмайдилар. У сиҳат-саломатлик ва хотиржамликдир”.

Хулоса қилиб айтганда, шукр қилиш ҳар биримизнинг бандалик вазифамиз бўлиб, у неъматларнинг зиёда ва бардавом бўлиш омилидир. 

ИБРОҲИМЖОН САИДОВ

Мир Араб олий мадрасаси ўқитувчиси

Қуйида келтириладиган фикрлар, ҳикматлар сайтлардан ва ижтимоий тармоқлардаги турли саҳифалардан олиб таржима қилинган. 

Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳдан “Нима учун тунда таҳажжуд ўқувчилар инсонлар орасидаги юзлари энг чиройли кишилар бўлишади?” деб сўралди. Шунда у киши “Чунки улар Раҳмоннинг ҳузурида ёлғиз турадилар. Аллоҳ таоло уларга Ўз нуридан либос кийдиради” деб жавоб бердилар.

*****

Ҳар қанча ғазаб қилсалар ҳам, ҳар қанча қўполлик қилсалар ҳам, ҳар қанча сўксалар ҳам, барибир оналарнинг қалбларидан кўра меҳрли қалбни топа олмайсиз.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Одамларнинг ҳожатларини раво қилишда ажиб бир лаззат бор. Буни фақат тажриба қилиб кўрганларгина ҳис қила олади. Одамларга яхшилик қилаверинг. Чунки қайси амалингиз сизни жаннатга киритишини билмайсиз.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Ишинг тушиб турганда сени ташлаб кетган киши иккинчи марта олдингга қайтиб келса ишонма.

“Ховатир роқия журнали”

*****

Дилларда яширилган нарсаларни билмоқчимисиз? Одамларнинг ҳазил-мутойиба пайтидаги гапларига бироз эътиборли бўлиб турсангиз, эшитасиз.

“Тарих муҳрлаган сўзлар”

Интернет материалларидан тўплаб,

таржима қилувчи Нозимжон Иминжонов

Бу воқеага тахминан йигирма беш йиллар бўлди. Имом хатиблик фаолиятимни янги бошлаган кезларим эди.   Ёши етмишдан ошган бир онахоннинг жанозаларини ўқиш учун бордим. Жанозага саф тортган жамоатнинг аввалги қаторида, кичкинагина курсида ўтирган  оппоқ соқолли нуроний бир отахон эътиборимни тортди. Билсам, мархума онахоннинг турмуш ўртоғи экан. Кўзларидан оққан ёш юзларини, соқолларини юварди. Ич-ичидан, тўлиб-тошиб, аммо, унсиз, эзилиб  йиғларди. Бир умрлик жуфти ҳалолидан айрилишнинг қанчалик оғир мусибатлигини шу отахоннинг сиймосида кўрдим.

Намозни адо қилиб бўлгандан кейин секин отахоннинг ёнига бориб далда бера бошладим : “Хожи ота, бардам бўлинг, Аллоҳнинг иродаси. Онамизни Аллоҳ раҳмат қилсин, жойлари жаннатда бўлсин, Аллоҳ сабр берсин, бандачилик. Ўзингизни эҳтиёт қилинг. Ҳали фарзандлар, невараларга кераксиз. Уларнинг ҳаққига дуода бўлинг....”, каби сўзлар билан далда бера бошладим.  Отахон ҳеч нарса демадилар. Қўллари билан ишора қилиб, озгина кутиб туришимни сўрадилар. Жамоат онахоннинг тобутини кўтариб чиқиб кетгандан кейин мени бир четга тортдиларда, гап бошладилар.

“Болам, ҳозиргина сиз жанозасини ўқиган кампирим билан  эллик йилдан ошиқроқ бир ёстиққа бош қўйдим. Биз бир-биримизни никохдан кейин таниганмиз. Бизнинг ўртамиздаги меҳр муҳаббат тўйдан кейин пайдо бўлган. Кампирим билан бир нечта фарзандларни дунёга келтирдик, улғайтирдик, ўқитиб уйли жойли қилдик. Бу йўлда қанчадан-қанча машаққатларни бошдан кечирдик. Ёшим элликдан ошганда Аллоҳ менга бир дард берди. Бод касалига чалиндим. Оёғим зирқираб оғрир эди. Ҳолат шу даражада эдики, бирор ким оёғимни уқалаб турмаса ухлолмас эдим. Хозиргина одамлар тобутга солиб, кўтариб чиқиб кетган шу кампирим ўттиз йилдан бери “Мен бўлмасам, чолимнинг оёғи оғриб ухлолмай чиқади”, деган андиша билан ҳаттоки яқин қариндошлари, ота-она, жигарларининг уйида ҳам тунаб қолмаган.   Сабаби, ҳар кеча мен то уйқуга кетгунимга қадар оёқларимни уқалаб чиқарди. Ўтган куни кампиримнинг мазаси қочди.  Қон босими ортиб кетди. Тез ёрдам чақирдик. Керакли муолажалар, укол дорилар қилиб бўлгандан кейин дўхтирлар кампиримча қимирламай ётиши кераклигини, ортиқча ҳаракат қилмаслигини қаттиқ таъйинлашди. Дори дармонлар таъсирида кампирим ухлаб қолди. Мен эса оёқларимни ўз қўлларим билан силаб сийпалаганча ухлаёлмай карахт бўлиб ўтирардим.  Орадан бир соатча вақт ўтгандан кейин кампирим ўрнидан турди. Секин ёнимга келиб ҳар кунги одатий вазифасига киришди. Оёқларимни уқалай бошлади. Мен унга: “Эй кампир, ўзинг хозиргина укол олдинг. Дўхтир қимирламай ётинг, деди. Ўзингни уринтирма”, деб ҳар қанча айтишимга қарамасдан, ўз сўзида туриб олди. “Дадаси, мен яхшиман. Тарки одат қилмайлик.  Сиз бемалол ухланг. Ахир оёғингизни уқаламасам ухлаёлмайсизку. Мени бу савобдан маҳрум қилманг”, дея то ухлаб қолгунимча уқалашдан тўхтамади. Шу зайлда ухлаб қолибман. Тонгга яқин кўзимни очсам, кампирим бошини оёқларимга қўйганича ётарди. Ўзимча: “Бечора кампир, чарчаганидан ўз жойига бориб ётишга ҳам эринибди шекилли”, деб ўйладим. Секингина туртиб, “Онаси, ўз жойингга ўтиб ол. Совқотиб қоласан”,  дея пичирладим. Кампирим индамади. Гапимни бир неча марта такрорлаганимдан сўнг секин оёғимни тортиб кампиримга қарасам, жони узилган экан.....”.

Отахоннинг сўзларини эшитиб мен ҳам йиғлардим. Қанча қанча муҳаббат ҳақидаги қиссалар, воқеалар, тарихларни эшитгандим-у, бироқ битта ўзбек оиласининг муҳаббатичалик таъсир қилмаганди. Таърифлари тилларда достон бўлган қанча-қанча афсонавий хонимларнинг муҳаббати бу марҳума онахоннинг муҳаббатига ўхшамасди.

Ҳа азизлар! Муҳаббат шундай бўлади. Жигарларим, ўғил-қиз набираларим! Ҳақиқий, ҳалол севги шундай бўлади. Севги муҳаббат  бу - хилват жойларда бўладиган ношаръий учрашувлар эмас. Муҳаббатнинг қаҳрамонлари  хиёнат ва фахшни, даъюсликни  тарғиб қилувчи европа сериалларидаги қаҳрамонлар эмас,  балки, тўйдан кейин бир-бирини таниган, Аллоҳнинг раҳмати ила бир-бирига суянчиқ бўлган, умрининг охирги дақиқасида ҳам эрининг розилигини ўйлаган онахон бўлади.

Шундай экан, сиз ҳам  Аллоҳдан шундай муҳаббат сўранг. То сўннги нафасигача сизга содиқ турувчи, вафодор, керак бўлса оёқларингизга бош қўйиб жон берувчи, ҳаттоки, жаннатларда ҳам бирга бўладиган жуфти ҳалоллар сўранг. “Севги”, “муҳаббат” ниқоби остида бўладиган турли хил ношаръий мулоқотлар, фахш ва зинога сабаб бўлувчи алоқалардан тийилинг. Ҳуқиқий муҳаббат билан шайтоний хирс – туйғуларни ажратиб олинг. Бундай муҳаббат сизни дунё ва охират яхшиликларига элтади иншааллоҳ.

Тошкент шаҳар бош имом – хатиби:                                        

Н. Холиқназаров

بسم الله الرحمن الرحيم

الحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى رَسُولِهِ الَّذِي يَعْفُو وَيَصْفَحُ وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ وَمَنْ تَبِعَهُمْ بِإِحْسَانٍ إِلَى يَوْمِ الدِّيْن أَمَّا بَعْدُ

КЕЧИРИМЛИЛИК – МЎМИНГА ХОС

Муҳтарам жамоат! Маълумки, инсондаги улуғ сифат ва фазилатлардан бири – бу кечиримли бўлишдир. Аллоҳ таоло инсонларнинг ташқи кўринишини гўзал қилиб яратган. Агар инсон сийрати ва ички дунёсини ҳам чиройли қилса, шунда у комиллик даражасига етиши мумкин. Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг бир қанча ояти карималарида бандаларини бир-бирларининг хато камчиликлари ва айб-нуқсонларини кечиришга буюрган. Жумладан:

وَإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ

яъни: “Агар сизлар афв этсангиз, койимасангиз ва кечирсангиз, у ҳолда, албатта, Аллоҳ (ҳам сизларга нисбатан) мағфиратли ва раҳмлидир” (Тағобун сураси 14-оят).

Демак, киши биродарини кечириши билан Аллоҳ таоло ҳам унинг гуноҳини кечирар экан.

Яна бир ояти каримада кечирган кимсага ажр бериш Аллоҳ таолонинг зиммасида эканлиги баён қилинган:

فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ

яъни: “Бас, кимки афв этиб (ўртани) тузатса, бас, унинг мукофоти Аллоҳнинг зиммасидадир. Албатта, У золим (тажовузкор)ларни севмас” (Шўро сураси 40-оят).

Бошқа ояти каримада Аллоҳ таоло жаннатий бандаларини сифатларини баён қилиб шундай деган:

وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ

яъни: (Улар) ғазабларини ютадиган, одамларни (хато ва камчиликларини) афв этадиганлардир. Аллоҳ эзгулик қилувчиларни севар” (Оли Имрон сураси 134-оят).

Дарҳақиқат, турли-туман хулқ-атворли одамлар орасида яшар эканмиз, албатта, улардан бир қанча озор-азиятлар кўришимиз мумкин. Агар ҳар бир шундай кўнгилсизлик бизга қаттиқ таъсир этиб, ғамга ботириб қўяверса, шубҳасиз, бутун ҳаётимиз азобга айланади. Шу боис имкон қадар ён-атрофимиздагиларнинг хатолари, билиб-билмай етказган озорларига сабр қилиб, кечиришга ҳаракат қилишимиз керак бўлади. Шунда бир-биримизга меҳр-муҳаббатимиз зиёда бўлади.

Барча яхши хулқ ва сифатларни ўзларида мужассам қилган Зот –  Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам кечиримли бўлиш фазилатида ҳам энг гўзал намуна эдилар.

Оиша разияллоҳу анҳо онамиздан Пайғамбаримизнинг хулқлари ҳақида сўралганда шундай жавоб берганлар:

"لَمْ يَكُنْ فَاحِشًا وَلاَ مُتَفَحِّشًا وَلاَ صخَّابًا فِي الْأَسْوَاقِ، وَلاَ يَجْزِي بِالسَّيِّئَةِ اَلسَّيِّئَةَ، وَلَكِنْ يَعْفُو وَيَصْفَحُ"

(رَوَاهُ الإمامُ الترمذي والإمامُ أحمدُ عن عائشةَ رضي الله عنها)

яъни: “Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам фаҳш ишларни қилувчи, фаҳш сўзларни сўзловчи ва бозорларда бақир-чақир қилиб юрувчи инсон эмасдилар. Ёмонликка ёмонлик билан жавоб қайтармас эдилар, балки афв этиб, кечириб юборар эдилар” (Имом Термизий ва Имом Аҳмад ривоятлари).

Ислом тарихидан маълумки, Пайғамбарликларининг ўнинчи йиллари ўтиб ҳам қу­райш­­ликлардан ижобий натижа чиқмагач, Пайғамбаримиз сал­лал­ло­ҳу алай­ҳи ва саллам Зайд ибн Ҳориса разияллоҳу анҳу ҳамроҳлигида Тоифга бордилар. У Зот шояд Тоифда дин ишлари юришиб кетса, деган умидда қабила оқсоқоллари билан учрашиб, уларни Исломга чақирдилар. Аммо улар унашмади. Аксинча, Пайғамбаримиз алайҳиссаломни масхара қилдилар. Бу ҳам етмагандай, ўзлари­нинг эси паст, бебош болаларини Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларидан қичқиришга, сўкиб, тош отишга юборди­лар. Тоифликлар йўлнинг икки четида туриб, У Зот ўта­ётганларида аёв­сиз тошбўрон қилишди. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алай­ҳи ва салламнинг оёқлари қонади ва ғамгин бўлиб, қувватлари озлиги ва заифликларидан Аллоҳга илтижо қилдилар. Шунда Аллоҳ таоло У Зотнинг ҳузурларига фариш­тани юборди. У келиб, икки тоғни Тоиф аҳли устига бостириб, уларни ҳалок қилишга изн сўради. Лекин Аллоҳ таоло томонидан оламларга раҳмат этиб юборилган Зот мушриклардан энг шиддатли азиятни Тоиф халқидан кўрганларига қарамасдан, бу ишга изн бермадилар ва шундай дедилар:

بَلْ أَرْجُو أَنْ يُخْرِجَ اللهُ مِنْ أَصْلاَبِهِمْ مَنْ يَعْبُدُ اللهَ وَحْدَهَ لاَ يُشْرِكُ بِهِ شَيْئًا

(رواه الإمامُ ابنُ خزيمةَ عن عائشةَ رضي الله عنها)

яъни: “Уларнинг сулбидан Аллоҳнинг ёлғиз Ўзига ибодат қиладиган, Унга ҳеч нарсани ширк келтирмайдиган кишилар чиқишини умид қилурман” (Имом Ибн Хузайма ривоятлари).

Демак, кечиримли бўлиш ва ғазабини ютишда барчаларимиз  Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламдан ўрнак олишимиз керак бўлади.

Киши ғазабини ютиб, биродарини кечирса, унга жаннатда ҳури ийнлар ваъда қилинган. Бу ҳақда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар:

"مَنْ كَظَمَ غَيْظًا وَهُوَ قَادِرٌ عَلَى أَنْ يُنْفِذَهُ، دَعَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ عَلَى رُؤوسِ الْخَلَائِقِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُخَيِّرَهُ اللَّهُ مِنَ الْحُورِ الْعِينِ مَا شَاءَ"

(رواه الإمامُ الترمذي والإمامُ أبو داود عن معاذِ بنِ أنسٍ الجهنيِّ رضي اللهُ عنه)

яъни: “Кимки қодир бўла туриб, ғазабини ютса, Аллоҳ таоло Қиёмат куни уни чақириб, бутун халойиқ олдида шаҳло кўзли ҳурлардан хоҳлаганича олишга ихтиёр беради” (Имом Термизий ва Имом Абу Довуд ривоятлари).

Одамларнинг хато ва камчиликларини кечириш – ғазабни ютишнинг давомидир. Яъни, ҳақиқий тақводор фақатгина ғазабини ютмайди, балки ана шу ғазабини қўзғаган одамдан ўч олишга кучи етса ҳам, уни кечиради.

Кечиримли бўлиш улкан савоб ва жаннатга кириш учун сабабдир. Бу ҳақда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар:

"إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ يَقُولُ: أَيْنَ الْعَافُونَ عَنِ النَّاسِ؟ هَلِمُّوا إِلَى رَبِّكُمْ، وَخُذُوا أُجُورَكُمْ، وَحَقٌّ عَلَى كُلِّ امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِذَا عَفَا أَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ"

(رواه الإمامُ ابنُ مُرْدَوَيْهْ عَن ابنِ عَباسٍ رضي اللهُ عنهما)

яъни: “Қиёмат куни бўлганда бир жарчи нидо қилади: "Одамларга кечиримли бўлганлар қаерда? Парвардигорингизни ҳузурига келинглар ва савобингизни олинглар! Қайси бир мусулмон кечиримли бўлса, жаннатга киришликка ҳақлидир"” (Имом Ибн Мурдавайҳ ривоятлари).

Динимизда ёмонликка доимо яхшилик билан жавоб қайтариш фазилатли амаллардан саналади. Албатта, ёмонликка яхшилик билан жавоб қайтариш фақат сабр тоқатли, икки дунёда ҳам улуғ насибага эга бўладиган кишиларнинг феълидир. Билиб билмай айб-нуқсон ва хато-камчиликларни қилган кишиларга бир имконият бериб, уларни кечиришимиз – инсоний ва мусулмонлик бурчимиздир.

Маълумки, Уҳуд жангида Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг олд тишлари синиб, юзлари қонга беланди, бу ҳолат асҳобларига жуда оғир ботди. Ҳатто айримлари: “Уларни дуойи бад қилсангиз-чи?” дейишгача борди. Шунда У Зот:

إِنَّ اللهَ لَمْ يَبْعَثْنِى طَعَّانًا وَلاَ لَعَّانًا وَلَكِنْ بَعَثَنِى دَاعِيًا وَرَحْمَةً اَللَّهُمَّ اهْدِ قَوْمِى فَإِنَّهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ

(رَواه الإمامُ البيهقىُّ عن عبدِ اللهِ بن عبيد بن عُمير)

яъни: “Мени Аллоҳ таоло лаънатловчи ва таъна қилувчи қилиб юбормади, балки яхшиликка чақирувчи ва оламларга раҳмат қилиб юборган. Эй Аллоҳ! Уларни тўғри йўлга бошла, албатта улар билмайдилар”, – дедилар (Имом Байҳақий ривояти).

Афсуски, ҳозирда кундалик ҳаётда ўта қаттиққўл, мутакаббир инсонлар учраб туради. Улар бировларни айб-нуқсонларини, хато-камчиликларини қидириб, уларни ёмонлашни, танбеҳ беришни яхши кўрадилар. Ҳеч ким камчилик ва хатодан холи эмас. Инсоннинг олижаноблиги, иззату шарафи унинг кечиримлилигида намоён бўлиши билан бирга, бу унинг мартабаси янада зиёда бўлишига сабаб бўлади.

Ушбу ўринда яна бир нарсага эътибор қилиш зарур. Ҳар қандай зулм ёки тажовузкорлик Аллоҳ белгилаган чегаралардан ошмаслиги керак. Акс ҳолда ўч олинади. Бу ҳақда Оиша разияллоҳу анҳо онамиз шундай деганлар:

"مَا انْتَقَمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِنَفْسِهِ إِلَّا أَنْ تُنْتَهَكَ حُرْمَةُ اللَّهِ فَيَنْتَقِمَ لِلَّهِ بِهَا

(رواه الإمامُ البخاري عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا)

яъни: “Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳнинг ҳадларидан бирор ҳад оёқости қилинмагунча, Ўзлари учун ҳеч қачон ўч олмасдилар. Агар Аллоҳнинг ҳадларидан бирор нарса оёқости бўлса, инсонларнинг энг ғазаблисига айланар эдилар” (Имом Бухорий ривоятлари).

Муқаддас ислом динимиз инсонларни кечиримли бўлишга тарғиб қилади. Чунки кечиримли бўлишда инсонлар учун кўп манфаатлар бор. Аввало, кечирган инсон ўзини енгил тортиб, Аллоҳдан бўладиган ажрга лойиқ бўлса, кечирилган инсон эса кечиргувчига нисбатан бўлган адовати кетиб, қалбида унга нисбатан илиқлик ва меҳр пайдо бўлади.

Шу ўринда айтиш жоизки, Юртбошимиз ташаббуслари билан охирги уч йил ичида байрам ва ҳайитлар арафасида турли хил жиноятларни қилиб, чин кўнгилдан пушаймон бўлиб, тузалиш йўлига ўтган минглаб шахслар авф этилмоқдалар. Улар ўз оилалари бағрига қайтиб, қалбларида Ватанга муҳаббат, келажакка ишонч туйғулари пайдо бўлмоқда. Шу билан биргаликда авф этилганларни реабилитация қилиш, уларни жамиятга қўшиш ва иш билан таъминлаш ишлари ҳам олиб борилмоқда. Ўз навбатида авф этилган кимсалар ҳам кечиримни суистеъмол қилмаслиги ва шунга муносиб жавоб бериши шариатимиз талабидир.

2019 йилда “Меҳр-1” ва “Меҳр-2” инсонпарварлик тадбирлари муваффақиятли амалга оширилди. Ана шу тадбирлар доирасида Яқин Шарқдаги қуролли можаролар майдонидан, Афғонистондан 261 нафар фуқаро, асосан аёллар ва болалар юртимизга қайтариб олиб келинди. Алдов оқибатида ўзга юртга бориб қолиб, оғир ҳаётий даврни бошидан ўтказган бу инсонларга ҳукуматимиз томонидан уларнинг тинч ҳаётга қайтиб, жамиятга мослашишлари, таълим ва ижтимоий дастурларда иштирок этишлари учун тиббий, моддий ва маънавий ёрдамлар кўрсатилди. Бошпана ва иш билан таъминлаш чоралари кўрилди.

(Имом-хатиблар мавъизанинг мана шу ўрнида ушбу ислоҳотларни ўз сўзлари билан, жонли тарзда намозхонларга тушунтириб  берадилар...).

Жорий йилнинг 24 январь куни Юртбошимиз Парламентга қилган  мурожаатномаларида кечириш ва авф қилиш тўғрисида қуйидаги сўзларни айтдилар:

 “Сизларга маълумки, кейинги йилларда юртимизда олиб борилаётган инсонпарвар сиёсат туфайли тўғри йўлдан адашган, билиб-билмай хатога қўл урган фуқароларни соғлом ҳаётга қайтариш бўйича муҳим ишлар амалга оширилмоқда. Жорий йилда ҳам диний экстремистик йўлга кириб қолганидан чин дилдан пушаймон бўлган шахсларнинг ижтимоий-маиший муаммоларини аниқлаш ва ҳал этиш, уларни жамиятга мослаштириш бўйича ишлар давом эттирилади”.

Аллоҳ таоло барчаларимизни кечиримли, сабрли ва хушмуомала бандаларидан айлаб, ўзгаларга нисбатан бағрикенг бўлишимизни насиб айласин!

Ҳурматли азизлар! Марузамизнинг фиқҳий масалалар қисмини таҳоратда икки қўлни ювиш мавзусига боғлиқ баъзи ҳукмлар ҳақида суҳбатлашамиз.

• Таҳоратда икки қўлни тирсаклари билан қўшиб ювиш фарз ҳисобланади. Агар игнани учи миқдорича жойга сув етмай қолса, таҳорат дуруст бўлмайди.
• Агар тирноқ остига сув етиб боришига тўсқинлик қиладиган нарсалар бўлса, масалан, лой ёки хамир у ерга сув етказишга алоҳида эътибор бериш лозим.
• Агар қўл тирсакгача бўлган жойдан кесилган бўлса, қўлнинг қолган қисми ювилади. Агар тирсакдан кесилган бўлса, билак суягининг боши, яъни кесилган жойнинг ўзи ювилади.
• Агар қўлда ортиқча бармоқ ёки кафт бўлса, уларни ҳам ювиш фарз бўлади.
• Тирноққа бўёқ (лак) қўйилган бўлса, уни кўчириб ташламагунча таҳорат ва ғусл мукаммал бўлмайди. Қўлга хина қўйишни таҳоратга зарари йўқ.
• Агар қўлдаги узук тор бўлса, унинг остига сув етказиш учун қимирлатиш фарз бўлади. Агар узук кенг бўлса, қимирлатиб қўйиш мустаҳабдир.
• Таҳоратдан кейин соч-соқол ёки тирноқ олинса, таҳорат қайта қилинмайди.

(“Фатовои ҳиндийя” китобидан).

Аллоҳ таоло Ўзи буюрганидек ибодатларимизни адо этишга муваффақ этсин!

Муҳтарам имом-домла! Келгуси жума маърузаси “АҚИДАДА АДАШМАЙЛИК” мавзусида бўлади.