Маккадаги тирбандликлар ва кечикишлар тез орада ўтмишга айланиши мумкин. Бу ҳақда islam.ru маълум қилган.
Макка аҳолиси узоқ вақтдан бери шаҳар бўйлаб фақат шахсий автомобиллар ва таксилардан фойдаланиб келган. Бу эса асосий кўчаларда тирбандлик ва турли нохушликларнинг юзага келишига сабаб бўлмоқда.
Муаммони ҳал этиш мақсадида жамоат транспортига масъул бўлган ташкилотлар инновацион ақлли ечимлардан фойдаланиш ташаббуси билан чиқди. Бу лойиҳа жамоат автобуслари тармоғининг кенгайиши олиб келади. Натижада маҳаллий аҳолига ҳам саёҳатчиларга ҳам қулайлик яратиб, муқаддас шаҳардаги транспорт оқимини яхшилайди. Ҳали синовдан ўтаётган тизим Макка ва Муқаддас жойлар бўйича белгиланган жадвалга мувофиқ йўналишларда ишлайди.
Мазкур Макка автобус лойиҳаси йўловчиларга қулайликни таъминлаш учун 400 дан ортиқ юқори сифатли автобус бекатларини ўз ичига қамраб олади. Бу эса шаҳар ҳудудини етарлича қамраб олишини таъминлайди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

• «Мазҳаблар тўртта эмас, мазҳаблар кўп» деган гап аслида сўз ўйинидан бошқа нарса эмас.
• Қани ўша тўрттадан бошқа мазҳаблар?!
• Тўрт мазҳабнинг ҳар бирида минглаб китоблар ёзилган.
• Шулардан ўртачароғида 30-40 минг шаръий ҳукм баён қилинган бўлади.
• Қани сиз Имом Саврий ёки имом Авзоий роҳимаҳумаллоҳнинг мазҳаби бор десангиз, бизга юқоридагининг ўндан бирини - уч-тўрт мингта ҳукмни уларнинг мазҳабида санаб берингчи?!
• Имом Бухорий роҳимаҳуллоҳдан шуни санаб бера оласизми?!
• Уларнинг мазҳабига эргашган йигирмата олимни санаб бера оласизми?!
• Ҳеч ким Икриманинг, Товуснинг, Ҳасан Басрийнинг, Авзоийнинг, Саврий роҳимаҳумуллоҳларнинг мазҳаби бўлмаган, демайди.
• Балки САҚЛАНИБ ҚОЛМАГАН дейди.
• Қадимгилар қавлларини энг яхши жамлаган китоблар Ибн Аби Шайба роҳимаҳуллоҳнинг «Мусонниф»лари, Имом Таҳовий роҳимаҳуллоҳнинг «Ихтилаф ул уламо» китоблари (асли йўқолган, бироқ Жассос роҳимаҳуллоҳнинг унга қилган «Мухтасар»и ва ундан фойдаланган Ибн Қудама роҳимаҳуллоҳнинг «Муғний»си кабилар сақланган), Ибн Мунзир роҳимаҳуллоҳнинг «Авсат» китоби.
• Бироқ бу асарлар ўша олимлар ўша фатвода қолганмилар, далиллари нима бўлган, ўша фатво учун шартлари, қайдлари бўлганми, бу нарсаларни тўла баён қилмаганлар.
• Масалан, Имом Аҳмад роҳимаҳуллоҳ аёл киши таҳоратга ишлатган идишда қолган сувдан эркак киши таҳорат қилиши мумкин эмас, дейдилар.
• Буни хилофларни ўрганган ҳар қандай толиби илм билади.
• Бироқ бу гапни ҳеч қандай шартсиз айтмаганлар.
• Балки бунга 7 та шарт келтирганлар.
• Буни ҳанбалийлар билади.
• Агар Имом Аҳмад роҳимаҳуллоҳнинг мазҳаблари шогирдлари ва уларнинг шогирдлари ва уларнинг шогирдлари каби силсила билан келмаганда, балки биз шу шартлардан ғофил қолардик.
• Худди шунга ўхшаб Имом Молик роҳимаҳуллоҳ ҳайвонлар сутрага ярамайди, деганлар.
• Бироқ моликийлардан қарасангиз, туяни боғлаб, сутра қилиб намоз ўқийверишади.
• Сабаби, имомлари уни беш шарт билан жоизлигин. келтирганлар.
• Уни улар билади, биз билмаймиз.
• Агар имом Молик роҳимаҳуллоҳнинг мазҳаблари шогирдлари ва уларнинг шогирдлари ва уларнинг шогирдлари каби силсила билан келмаганда, балки биз шу шартлардан ғофил қолардик.
• Шунга кўра, Ҳасан Басрийдан саъйни тескаричасига қилса бўлади деган фатво топсак, ёки турмуш қуриб, ажрашган балоғатга етган аёлни валийси мажбурлаб эрга берса бўлади, деган қавлни топсак, биз билмаймиз, у зот буни қандай шартлар билан, қандай қайдлар билан айтганлар.
• Биз билмаймиз, бу фатводан қайтганмилар, йўқми.
• Қолаверса, Саврий роҳимаҳуллоҳнинг мазҳаби дейдиганларга кулгим келади.
• Билишимча, имом Саврий роҳимаҳуллоҳнинг қавлларини энг кўп жамлаганлардан бири Имом Термизий роҳимаҳуллоҳ бўладилар.
• Яна Имом Ибн Абдилбар роҳимаҳуллоҳ ҳам.
• «Изтизкор»ни ва «Сунан»ни ўқиганлар жуда яхши биладиларки, Имом Саврий роҳимаҳуллоҳ аксар масалаларда Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ билан қавллари бир бўлган.
• Бунга рукудан олдин ва кейин «рофъул ядайн» қилмаслик, таҳорат учун ният шарт эмаслиги каби «салафий»лар энг кўп раддия берадиган масалаларни ҳам мисол қилиш мумкин.
• Бинобарин, агар Саврий роҳимаҳуллоҳнинг мазҳаби сақланиб қолганида, сиз унга ҳам Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ мазҳабига қилган муомалани қилган бўлардингиз.
• Нега Имом Саврий роҳимаҳуллоҳ билан Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ мазҳаблари бунчалик бир-бирига яқин?
• Сабаби, у қавллар Абу Ҳанифа ёки Саврий роҳимаҳумаллоҳларнинг эмас, балки улар тарбия топган мадраса соҳиблари Иброҳим Нахаий роҳимаҳуллоҳ ва у зот олган Ибн Масъуд ррзияллоҳу анҳунинг қавлларидир.
• Хулоса қилиб айтсам, тўрт мазҳаб - тўрт фиқҳий мадраса асрлар давомида минглаб, ўн минглаб уламолар томонидан шакллантирилган, ҳукмлари бизгача кучли силсила билан етиб келган мазҳаблардир.
• Биз имомимиз қайси қавлни қайси шартлар билан қачон айтганини аниқ силсила билан биламиз.
• Бошқа мазҳаблар эса Аллоҳнинг иродаси билан фиқҳий йўналиш - мадраса ўлароқ сақланиб қолмаган.
• Шу сабабдан Ибн Солаҳ, Заркаший («Баҳр»нинг соҳиби), Имом ул Ҳаромайн, Ибн Нужайм ва бошқа кўплаб умматнинг муҳаддис ва фуқаҳолари роҳимаҳумуллоҳлар асрлар давомида тўрт мазҳабдан чиқиш жоиз эмас деганлар, бунга ўз даврларида ижмо бўлганини таъкидлаганлар.
• Шунинг учун «Мароқи» соҳиби ҳам айтади:

والمُجْمَعّ اليَومَ عليه الأربعةْ

وقَفْوُ غيرِهِ الجميعّ منعهْ

• Яъни:

Бугун ижмоъ қилингани тўртта мазҳаб,
Қолган барчасидан юрма фатво излаб!
• Байтнинг шарҳи:

المجمع عليه
ижмо қилинган нарса

اليوم
кунимизда, яъни замонимизда

الأربعة
- тўрт мазҳабдир,

وقفو غيره
- ёки غيرها -

шу тўрт мазҳабдан бошқасига эргашишни ёки уларнинг биридан бошқасига эргашишни

الجميع منعه
барча уламолар ман қилганлар.

• Мен толиби илм биродарларимга мана шу байтни ёдлаб олишни ва Аллоҳ иродаси билан саҳиҳ силсила асосида сақланган тўрт мазҳабдан чиқиб, ўнта мазҳаб бор, юзта мазҳаб бор, дея сўз ўйини қилувчиларга алданмасликни насиҳат ва қаттиқ тавсия қиламан.
• Унутмангки, тўрт мазҳабдан биридаги ҳукмга эргашган одам ўзи билан Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўртасида кучли арқонни - мужтаҳидлар ва фақиҳлар силсиласини ушлаган бўлади.
• Бунинг энг очиқ-ойдин далили шуки, тўрт мазҳабнинг фиқҳ китоблари минг йил - минг икки юз йил олдин ёзилган.
• Масалан:
- ҳанафийларнинг «Асл», «Жомеъус Соғир» китоблари иккинчи ҳижрий асрда;
- моликийларнинг «Мудаввана»си ўша асрда;
- шофеийларнинг Музаний ва Бувайтий роҳимаҳумаллоҳларнинг «Мухтасар»лари учинчи асрда;
- ҳанбалийларнинг Хироқий «Мухтасар»и тўртинчи асрда ёзилган.
• Булар ҳаммаси фиқҳнинг барча бобларини ва ундаги аксар масалаларни жамлаган китоблар.
• Салафийларда шундай китоб қачон ёзилган?!
• Салафийларнинг илк фиқҳ китоби эса XX аср охирида ёзилган.
• Унгача бу бешинчи «мазҳаб»нинг барча фиқҳ бобларини жамлаган фиқҳ китоби бўлмаган.
• Мен бировга бу «5-мазҳаб»га эргашманг демайман.
• Аслида «5-мазҳаб» ҳам камида ўнта мазҳаб бўлиб кетди.
• Ҳеч кимга сир эмаски, шайх Албоний, шайх Ибн Усаймин, шайх Ибн Бозлар роҳимаҳумуллоҳлар ҳам минглаб масалада ўзаро ихтилоф қилганлар.
• Сиз истагангизга эргашаверинг.
• Шахсан менинг эътирозим йўқ..
• Бироқ...
• ... бироқ мазҳаблар тўрттамас, мазҳабсиз деган гап йўқ, ҳамманинг мазҳаби бор, каби сўз ўйинлар қилиб, барчага маълум ҳақиқатларни буриб, бузиб кўрсатманг!
• Барчага маълум терминлар- мусталаҳларни маъносини ўзгартириб, ўзингизга мослаб шарҳламанг!
• Зеро, илмий омонатдорлик ва сидқ бу диннинг асрлар давомида бузилмай сақланиб қолишида, Аллоҳнинг иродаси билан, энг асосий ва бирламчи омил бўлди.
• Эндиям шундай бўлиб қолсин!

©️ Mahmud Usmon

— Бир неча йил аввал эрим ҳақида турли гап-сўзларни эшитганимда, орамизда жанжал бўлганди. Ўшанда жаҳл устида “агар, ўлсангиз, аза тутмайман”, деб қасам ичиб юборгандим. Кейин оилани сақлаб қолиш учун иккимиз ҳам барини ортга ташладик. Ҳозир эрим оғир касал. Барибир, ўлиб қолса-чи, деган ҳадик бўлар экан. Шуни ўйласам, бир вақтлар ичган қасамим нима бўларкан, эримга аза тутмасам, ҳамма гапирадику, деган ўй-хаёллар тинчлик бермаяпти. Қандай йўл тутай?

— Сизнинг ҳолатингизда қасамни бузасиз ва идда ўтирасиз. Эри вафот этган аёлнинг азаси идда ўтиришидир. Аслида динимизда қасам ичишга тарғиб қилинмайди. Шариат изн берган жойларда қасам ичилганда ҳам, фақатгина Аллоҳ таолонинг номи билангина қасам ичилади. Аллоҳ таолонинг номи билан ҳадеб қасам ичавериш дуруст эмас. Аммо баъзи кишилар тили ўрганиб қолгани туфайли, беихтиёр қасам лафзини тилига олган бўлса, “Аллоҳ сизларни беҳуда қасамларингиз учун тутмайди. Лекин қасд ила туккан қасамларингиз учун тутади. Бас, унинг каффорати ўз аҳлингизни ўртача таомлантириш миқдорида ўнта мискинга таом бериш ёки уларга кийим бериш ёхуд бир қул озод қилишдир. Ким топа олмаса, бас, уч кун рўза тутсин. Ана ўша, агар қасам ичган бўлсангиз, қасамингизнинг каффоратидир. Қасамларингизни муҳофаза қилинг. Аллоҳ сизга шундай қилиб ўз оятларини баён этади. Шоядки, шукр қилсангиз” (“Моида” сураси, 89-оят). Оят ҳукмига биноан, унга жазо белгиланмайди. Лекин беҳуда қасам ичган киши жамиятда одобсиз, ишончсиз ва эътиборсиз шахсга айланиб қолади.

Ичган қасамини бузишга мажбур бўлган инсон адо этиши вожиб бўлган каффорат қуйидагича:

1. Ўнта мискиннинг қорнини тўйдириш. Мазкур мискинларни тўйдиришдаги ўлчов каффорат берувчи ўз аҳлига берадиган ўртача таом миқдоридир.
2. Ўнта мискинга бир сидра кийим олиб бериш. Кийим ҳам ўша вақтнинг, жойнинг ва қавмнинг ўртача кийими бўлади.
3. Бир қул озод қилиш.
4. Уч кун рўза тутиш.

Муҳаммад Айюб ҲОМИДОВ

Бу ҳақда Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази ахборот хизмати раҳбари Шерзод Маматов Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлигида марказ фаолиятига бағишланган брифингда маълум қилди.
Таъкидланишича, юртимизда китоб фондларида сақланаётган ислом таълимоти, тарихи ва маданиятига оид қўлёзма асарларни долзарблиги бўйича таснифлаш ва уларни ўрганиш, Ўрта Осиёдан етишиб чиққан мутафаккир ва алломаларнинг мамлакатимиз ва хорижий давлатларда сақланаётган асарларини жамлаш ва тадқиқ этиш йўналишида аҳолидан 36 та қўлёзма ва 90 та тошбосма асарлар ҳадя сифатида қабул қилинди ва ислом динига оид 241 та қўлёзма китоб ва 114 та тарихий ҳужжатлар сотиб олинган.
Шунингдек, Имом Бухорийнинг “Жомиъ ас-саҳиҳ” асарини хорижий давлатларнинг қўлёзма фондларида сақланаётган 750 дона қўлёзма нусхалари рўйхати шакллантирилди.
Қолаверса, марказ илмий ходимлари томонидан улуғ алломаларимиз илмий меросига доир 6 та китоб таржима ва нашрга қилиниб яна 7 та қўлёзма асар таржимаси устида ишлар олиб борилмоқда.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Бугунги Қарши ва Шаҳрисабз тарихи Марказий Осиёнинг энг кўҳна шаҳарлари – Самарқанд, Бухоро, Хива тарихи сингари қадимийдир. Кейинги йилларда олиб борилган археологик қазилмалар, бизнинг кунимизгача етиб келган ёзма ёдгорликлар, турли асрларда барпо этилган меъморий иншоотлар ана шундан далолат беради.

Насаф шаҳри тарихи ва бу ердан етишиб чиққан алломалар меросини ўрганишда Абдулкарим ас-Самъонийнинг (1113-1167) “Ал-Ансоб” асари алоҳида ўрин тутади. Унда насафлик олимларга ҳам кенг ўрин берилган. “Насаф – Мовароуннаҳр шаҳарларидан. Аввалги номи – Нахшаб. Бу шаҳарда қарийб икки ой турдим ва у ернинг кўп олимларидан таълим олдим. Бу шаҳардан ўз фанининг кўп мутахассислари етишиб чиққанлар. Уларнинг саноғига етиш қийин”, деб ёзади ас-Самъоний.Абдулкарим ас-Самъоний ўзининг юқоридаги асарида Насаф ва унинг атрофидаги 50 дан ортиқ қишлоқларда етишиб чиққан салкам 180 нафар алломанинг номларини қайд этган. Агар тарихчи олим ушбу шаҳарда қарийб икки ой яшаганини эъти­борга олсак, унинг бу маълумотлари нечоғлик холис ва ишончли эканига шубҳа қолмайди.

Нажмиддин ал-Насафийнинг “Ал-қанд фи зикри уламои Самарқанд” (“Самарқанд уламолари зикрида қанддек ширин китоб”) номли асарида 80 дан ортиқ Насафий, Косоний, Касбавий, Баздавий нисбали, шунингдек, ўнга яқин Кеший нисбали алломалар, хусусан, Имом Бухорийнинг содиқ дўсти Тоҳир ибн ал-Ҳусайн ан-Насафий ал-Майтманоний, эллик йилдан ортиқ Насафда қозилик қилган Абу Зайд Туфайл ибн Зайд ат-Тамимий ан-Насафий, шайх Абулюср Муҳаммад ибн Муҳаммад ан-Насафийнинг таржимаи ҳоли ҳақида маълумотлар келтирилган.

Мен ушбу мақолада Насаф ва қадим Кешдан етишиб чиққан баъзи улуғ боболаримизни ва уларнинг қолдирган бой маънавий меросини эслаб ўтмоқликни лозим топдим. Улуғ боболаримиздан бирлари  “Ал-Ақоид ан-насафия” асарининг муаллифи Абу Ҳафс Нажмиддин Умар ан-Насафий раҳматуллоҳи алайҳи (462-537/1068-1142) Самарқандда фаолият олиб борган ҳанафий мазҳабининг таниқли фақиҳи ва мутакаллимидир. Унинг юздан ортиқ асарлар ёзганлиги манбаларда таъкидланган.

      “Ал-Ақоид ан-насафия” асари ғоятда машҳур ва ақида борасида асарларнинг энг эътиборлиларидан бири ҳисобланади. Мазкур рисола кичик ҳажмда бўлишига қарамасдан, 9 (тўққиз) асардан буён Марказий Осиё ва ислом оламида мотуридийлик ақидаси бўйича энг машҳур қўлланмалардан бири вазифасини бажариб келмоқда.

            Яна бир буюк Насафийлардан бири Абул Баракот Аҳмад ибн Аҳмад Насафий машҳур “Тафсири Насафий”нинг муаллифидир.   Абдулҳай Лакнавий бобомизни “...замонасида тенги йўқ комил имом, фиқҳ ва усулул фиқҳ олимларининг етакчиси, ҳадис ва унинг маъноларида ўткир олим бўлган” деган бўлса, Ибн Ҳажар ал-Асқалоний эса бу зотни “Алломаи дунё”, деб таърифлаган. 
Абул Баракот Насафийнинг тафсир илми бўйича илм аҳлиорасида “Тафсир ан-Насафий” номи билан машҳур бўлган ва ҳанафий мазҳабига мувофиқ битилган “Мадорик ат-танзил ва ҳақоиқ ат-таъвил” (Қуръон маънолари ва таъвил ҳақиқатлари) китоби бошқа асарлар орасида энг қимматлиларидан бири десак, ҳеч ҳам муболаға бўлмайди. Чунки бошқа тафсир китоблари орасида катта шуҳрат қозонган “Тафсир ан-Насафий” тафсири дунё бўйича ҳанафий мазҳабига биноан ёзилган, ундаги оятлар айнан мотуридия таълимотига биноан баён этилиб, ўша даврнинг илм марказлари Бухоро ва Самарқанднинг олимлари фикрлари билан бойитилган энг кенг тарқалган асардир.

Бугун униб-ўсаётган фарзандларимиз тафаккурини ақоид масаласида Насафийлар каби улуғ алломаларимиз маънавий мероси негизида тўғри шакллантириш – ёшлар, таъбир жоиз бўлса, бутун жамиятнинг ҳаёти ва келажагини мафкуравий таҳдид таъсиридан сақлаб қолишда энг оқилона маърифий йўлдир. Табиийки, буларнинг барчаси халқимиз, айниқса, вояга етаётган баркамол авлодимиз онгу шуурига соф эътиқодни сингдириш, ёшларимизни комил инсонлар этиб тарбиялашда бевосита кўмак беради.
Мана шундай буюк бобокалонларимиздан яна бирлари Абул Муин Насафий илму ирфонда етук, зиёли бир оилада улғайган, айниқса, унинг аждодларидан кўплари фиқҳ илми соҳасида улкан салоҳиятлари билан эл-юрт орасида танилган эдилар. Ҳатто, унинг катта бобоси ўз даврининг таниқли вакили Макҳул Абул Фазл Насафийдан (ан-насафийлар сулоласининг сардори) бошлаб, унинг оиласидагилар фиқҳ илмида ҳанафийя мазҳабининг асосчиси Абу Ҳанифа таълимотларига таянганлар. Шунингдек у фиқҳ илмини имом Абу Ҳанифанинг шогирди имом Муҳаммад ибн Ҳасан аш-Шайбонийнинг сафдоши Абу Сулаймон ал-Жузжонийдан ривоят қиларди.      

Ушбу бобокалонимиз мотуридия таълимоти вакилларининг энг ёрқин вакили бўлган. Бу зотнинг шонли тарихимиздаги иккита улкан хизматини алоҳида таъкидлашимиз зарур. Биринчидан, унинг мотуридия таълимотининг диёримизда сақланиб қолишидаги энг катта хизмати бўлса, иккинчи жиҳатдан ўша даврда диёримизда турли бузғунчи оқимларнинг ривожига катта қаршилик кўрсатганлиги туфайлидир.

Аллома бобомиз ўз асарларида турли бузғунчи, адашган оқимларга кескин раддиялар бериб, уларнинг диёримизда ривожланишига қаршилик қилган. Ўша давр уламолари Абу Муин Насафийнинг ўз асарларида иллатларни фош этиб, ҳақиқатни баён қилгани учун унга араб тилида “Сайф ул-ҳақ”, яъни “Ҳақиқат қиличи” деган шарафли ном берганлар.
Абу Муин Насафийнинг “Табсират ул-адилла” китобида Имом Мотуридий таълимоти ниҳоят даражада мукаммал ва тушунарли тарзда баён этилган. Шу сабабли у асрлар давомида калом илми бўйича асосий қўлланмалардан бири сифатида эъзозлаб келинади.
Имом Мотуридийнинг “Тавҳид” ҳамда Имом Абу Муин Насафийнинг “Табсират ул-адилла” китобини ўзаро қиёсий таҳлил этган олимларнинг фикрича, “Абу Муин Насафийнинг шоҳ асари  “Табсират ул-адилла” Имом Мотуридий (р.а.)нинг “Тавҳид” китобидан кейинги китоб саналади. Балки ушбу асар “Тавҳид” китобига шарҳ, тафсир ва баён деб эътибор қилинади. Чунки “Табсират ул-адилла” асари кўп ўринларда “Тавҳид” китобининг услубларини баён қилиб, унга нисбатан кенг қамровли ва тафсилотлар билан бойитилган асардир”

Қадимий ва ҳамиша навқирон Кеш ўрта асрларда "Қуббатул  илм вал адаб" дея эътироф этилган. Шаҳрисабз  аҳлида яна бир фахр туйғуси борки, бу кўҳна заминда буюк муҳаддислар Имом Доримий, Имом Муслим ва муҳаддислар султони Имом Бухорий  маълум муддат яшаб, толиби илмларга ислом асосларидан дарс беришган. Улар билан бирга илм, маърифат тарқатган Абдулҳамид Кеший (тўлиқ исми Абдулҳамид ибн Абд Ҳумайд ибн Носир) шу диёрда ҳижрий 170 йилда туғилиб, Кешийлар нисбасини бошлаб берган таниқли алломадир.

Балоғат ёшига етгач, Абдулҳамид тафсир, ҳадис ва араб тили илмини мукаммал ўрганишни ўз олдига мақсад қилиб қўйди. Бунинг учун бу соҳаларнинг билимдонлари ҳузурига бориши, уларга шогирд бўлиши зарур эди. Падари бузрукворининг ижозати билан Абдулҳамид она юртидан чиқиб, чет эл сафарига жўнайди. Макка, Мадина, Бағдод, Басра, Куфа каби илм-фан ривожланган шаҳарларда бўлади. Абу Довуд Тайлосий, Назр ибн Шомил Марвазий, Абу Али Ҳанафий, Азид ибн Шайбо, Умар ибн Юнус  ал-Ямомий каби етук муҳаддису фақиҳларга шогирд тушиб, ҳадис ва тафсир, фиқҳ илмидан чуқур сабоқ олади. Шу билан бирга, қаерда бўлмасин, ишончли ровийлардан Пайғамбаримиз ҳадисларини ёзиб олади.

Бир неча йиллардан сўнг Кешга қайтгач, она шаҳрида ҳадис илми мактабини ташкил қилади. Илм талабида  бўлганларга мударрислик қилиш учун Бухородан Исмоил ал-Бухорий (810-870)ни, Самарқанддан Доримий ас-Самарқандий  (797-868)ни таклиф этади. Улар Абдулҳамид Кеший (786-863) билан бирга бир неча йил мактаб талабаларига ҳадисшунослик сирларини ўргатишади. Кешдаги ҳадис илми мактабининг довруғи бошқа ислом диёрларига ёйилади. Улардан ҳам ушбу мактабда ўқиш учун ёшлар, дарс бериш учун етук олимлар кела бошлайди. Илм  истаб, ҳадис ривоят қилиш учун Кешга ташриф буюрганлар орасида Эроннинг Найсобур (ҳозирги Нишопур  шаҳрининг ўрта асрлардаги номи) шаҳридан кейинчалик ислом дунёсида буюк муҳаддис бўлиб етишган Имом Муслим ал-Ҳажжож (819-874) ҳам бор эди.

Ушбу ҳадис илми мактаби ҳақида Шарафиддин Али Яздий "Зафарнома" асарида шундай  ёзади: "Баъзи бир тарихий китобларда айтилишича, Кеш шаҳри қадим айёмларда исломнинг буюк уламолари йиғиладиган жой бўлган. Таниқли муҳаддислардан уч мўътабар имом: бири Абу Муҳаммад Абдулҳамид ал-Кашший, яна бири (Абу Муҳаммад) Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон ар-Доримий ас-Самарқандий ва Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий, Аллоҳ улардан рози бўлсин - шу диёрга келиб ватан қилган эдилар. Ўша даврларда илм аҳли уларнинг билим  ва фазилат нурларидан баҳраманд бўлмоқ учун мана шу муборак шаҳарга чор атрофдан,  турли ўлкалардан йўл олардилар. Жумладан, Абул Ҳусайн Муслим ибн Ҳажжож ал-Кушайрий ан-Нишопурий  келиб билим истифода қилган эди. Имомлар ва фозил кишилардан кўплари шу ерда жам бўлган эдилар. Уларнинг барчасига ҳам дарс ўтишлари учун жойлар ажратилган эди. Шу жиҳатдан Кешга "Қуббатул илм вал адаб" лақаби берилган эди".

Абдулҳамид Кеший Мовароуннаҳрдан чиққан муҳаддисларнинг энг ёши улуғларидан бўлгани учун ундан жуда кўп муҳаддислар ҳадис ривоят қилишган. Масалан, Имом Муслим устозидан 150 та ҳадис, ИмомТермизий 139 та ҳадисёзиболган. Имом Бухорий эса ундан энг ишончли ҳадисларни ривоят қилган. Араб олими Қутайба ибн Саъд ҳадис илмига иштиёқмандларга қарата "Агар Кешга борсангиз, Абд ибн Ҳумайддан ҳадис ўрганингиз" деб маслаҳат бергани кешлик аждодимиз ўз даврида етук муҳаддислардан бири бўлганлигига далолатдир. Буюк ватандошларимиз Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Доримий сингари "Имом" даражасига етишган. Кеш шуҳратини оламга ёйган буюк алломани юртдошлари "Ҳазрати Имом" деб эъзозлаганлар.

Абдулҳамид Кешийдан кейин ҳам Кешда жуда кўп таниқли алломалар яшаб ўтишган, баъзи манбаларда уларнинг сони 40 дан ошади, дейилган. 

XIX аср охири ва XX асрнинг биринчи ярмида Мулла Қурбон Хиромий, Фараҳ Шаҳрисабзий, Равнақий, Гулшаний, Фақирий, Мирзо Умрбоқий Шаҳрисабзий сингари шоирлар, Мирзо Юнус Шаҳрисабзий, Муҳаммад Юсуф Шаҳрисабзий, Имомуддин Шаҳрисабзий, Иброҳим Девона, Бобобек Иштибар, Абдумалик Шаҳрисабзий каби истеъдодли хаттотлар баракали ижод этганлар. Улар мумтоз адабиёт анъаналарини муваффақиятли давом эттирганлар.

Буюк адиб ва мутафаккирларимизнинг нодир мероси, ибратли ҳаёти ва ижтимоий фаолиятини ҳар томонлама чуқур ўрганиш ва тарғиб этиш, ёшларимизни ўзликни англаш, миллий ва умуминсоний қадриятларга ҳурмат руҳида тарбиялаш йўлида олиб борилаётган ишларимизда манфаатли бўлиши шубҳасиздир.
 
Наргиза Садатова
ЎМИнинг Қашқадарё вилоятидаги вакиллиги ҳуқуқшуноси