muslim.uz
Ҳаддан ошган қавм – помпей
Қадимда Помпей деган шаҳар бўлган. Бу ҳозирги Италиянинг Неапол шаҳри яқинида жойлашган. Бу шаҳар аҳолиси фаҳшга, ҳатто ҳайвонлар қилмайдиган иш: лўттибозликка ўта берилган, ҳатто уларнинг фаҳш билан шуғулланиши ҳозирги бузуқчилик авж олган давлатларда бўладиган фаҳшлардан-да ўтиб кетган эди. Бу шаҳарда зино, жирканчликлар одамлар кўз ўнгида, кўчаларда, дўконларда, уйларда, майдонларда, омманинг кўз ўнгида, фарзандлар олдида содир этиларди. Энг ачинарлиси, улар қилаётган ифлосликларидан фаҳрланишарди.
Келинг, Аллоҳ таоло Помпей аҳолисини қандай ҳалок қилгани ва Қуръони Каримда ўн тўрт аср олдин бунга қандай ишора этилгани борасида сўз юритсак.
Тарихчиларнинг таъкидлашича, Аллоҳ таоло ушбу шаҳар аҳолисини милодий 79 йил 24 августда ҳалок қилган. Ўшанда шаҳар яқинидаги Везувий вулқони отилиб, ундан чиққан лава (ўта юқори даражадаги суюқ олов) шаҳар аҳолиси устига ёғилган. Вулқон лаваси ва куллари шаҳар устига шу қадар тезлик билан катта миқдорда ёғилганки, бунинг оқибатида аҳолининг ҳаммаси турган жойида тош бўлиб қотиб қолган. Эътиборлиси Аллоҳ таоло уларни кул қилиб юбордмади тошга айлантирди. Қотиб қолган жасадлар устида лава тошлари излари, уларнинг юзида эса азоб, оғриқ аломатлари яққол сезилиб турганини кўриш мумкин.
Ўша воқеанинг гувоҳи бўлган сиёсатчи ва ёзувчи кичик Плиний ўз эсдаликларида шундай ёзиб қолдирган: “Улкан қора булут тезлик билан яқинлашиб кела бошлади. Ичида эса жуда катта ҳажмда чақмоқ чақишига ўхшаган олов кўриниб турарди”.
Ҳа, мазкур ҳодисадан анча йиллар ўтгач, ўлик шаҳарларни қазиш жараёнида ўша ҳудуддаги ҳамма нарса асл ҳолатида сақланиб қолганлиги маълум бўлди. Қалин кул остидан кўчалар, тўлиқ жиҳозланган уйлар, одамлар ва ҳайвонлар қолдиқлари топилди. Помпей аҳолисининг аксарияти ҳодисада ҳалок бўлган.
Помпейшунос тарихчи олим Пиер Паоло шундай дейди: “Аввалига ер силкинишлари бўлган, кейин қаттиқ портлаш юз берган. Ундан кейин Везувий устида улкан қора тутун пайдо бўлиб, кратердан катта босимдаги қайноқ газ ажралиб чиқа бошлаган. Вулқондан чиқаётган иссиқлик энергиясининг миқдори Хиросимага ташланган атом бомбаси чиқарган иссиқлик энергиясидан бир неча баробар кўп бўлган. Вулқон отилиши натижасида шаҳар тарафга майда қаттиқ жинслар, вулқон куллари ва ғовакли тошлардан иборат тутун жуда катта тезлик, чамамда – соатига 500-700 км тезликда кела бошлаган. Тутуннинг баландлиги 30-50 метрдан юқори бўлган. Осмонни қоплаб олган улкан массали тутун шаҳар устига тушиб, қисқа муддат ичида Помпейни қоплаб олган”.
Помпей аҳолиси кўчаларни тарк этиб, уйларига яширинишади. Улар уйнинг томи ишончли, бизни сақлаб қолади деб ўйлашади. Шаҳар эса тутун сабабли зулмат ичида қолган эди. Оғир массали кул ва қайноқ тошлар уйларнинг томларини ҳам бузиб, ичкарига кира бошлаган. Камига заҳарли газ одамларни карахт қилган ва натижада ҳеч ким қочишга улгурмаган.
Газнинг ўзи заҳарли бўлиши билан бирга ҳарорати 500-700 даражада иссиқ эди. Бундай кулли ва иссиқ ҳароратли газ йўлида учраган барча нарсани ёндириб юборарди. Кўчада, йўлларда, уйларида бўлган барча кимсалар иссиқдан, заҳарли газ ва тошларнинг баландликдан тушишидан ҳалок бўлдилар. Археологлар кўп миқдорда отлар ва бошқа ҳайвонларнинг қотиб қолган жасадларини ҳам топдилар.
Шу ўринда бир савол туғилади? Ўта юқори ҳароратдаги тутун ва кул инсонни эритиб юбориши керак эди. Аммо Помпей аҳолиси мазкур ҳалокатдан пайтида эриб кетмай, қотиб қолган. Нима учун? Бунинг сабаби шуки, Аллоҳ таоло фаҳш ва зинога берилган кимсаларни қандай аҳволга солганини, қандай ҳалокатга дучор қилганини кейинги инсониятга билдириш, ибрат қилиш учун уларни қотириб қўйди.
Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай марҳамат қилган:
وَلَوْ نَشَاء لَمَسَخْنَاهُمْ عَلَى مَكَانَتِهِمْ فَمَا اسْتَطَاعُوا مُضِيّاً وَلَا يَرْجِعُونَ
“Агар хоҳласак, уларни жойларида қотириб қўюрмиз. Бас, олдинги юришга ҳам қодир бўлмаслар, ортга ҳам қайта олмаслар” (Ёсин сураси, 67-оят).
Ушбу оят муфассирларни лол қолдирган. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо бу оят маъносининг таржимаси “Агар хоҳласак, уларни уйларида турганларида ҳалок қилурмиз” бўлади” деганлар.
Ибн Касир раҳимаҳуллоҳ ушбу оят тафсирида бундай деганлар:
“Оятдаги “масх” сўзининг маъноси ташқи кўринишни ўзгартириб, уни тош ё жонсиз нарса ёки ҳайвонга айлантириб қўйишдир”.
Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳ ва Қатода раҳимаҳуллоҳ “Бу оят уларни оёқлари турган жойда қотириб қўямиз” деган маънодадир. Шунинг учун Аллоҳ таоло “Бас, олдинги юришга ҳам қодир бўлмаслар, ортга ҳам қайта олмаслар” деган. Ҳа, улар бир ҳолда қотиб қоладилар. Олдинга ҳам, орқага ҳам силжий олмайдилар” дея тафсир қилишган.
Имом Бағавий раҳимаҳуллоҳ ўзларининг тафсирларида бу оятни “Агар хоҳласак, уларни ўз уйларида ўтирганларида тошларга айлантириб қўямиз. Уларнинг руҳлари бўлмайди” дея тафсир қилганлар.
Эътибор берсак, ушбу тафсирда Имом Бағавий раҳимаҳуллоҳ оятда зикр қилинаётган кимсаларнинг руҳлари бўлмаслигини, фақатгина шакллари бўлишини, ўзлари эса уйларида тошга айлантирилган ҳолда ўтиришларини айтяптилар.
Бу эса биз сўз юритаётган Помпей аҳолисининг ҳалок этилиши ва ундан кейинги қотиб қолган қолдиқларига айнан мос келади.
Қуръони Каримда бундан ўн тўрт аср олдин мазкур ҳодиса ҳақида айтиб қўйилгани Қуръон Аллоҳ таолонинг ҳақ каломи эканлигига ва Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Унинг ҳақ Пайғамбари эканликларига яққол далилдир!
Азизлар, барчамиз зино, фаҳш ва лўттибозлик каби ифлосликларнинг барча кўринишларидан узоқ бўлиб, иффатли, ҳаёли бўлайлик! Зеро, Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай марҳамат қилган:
وَلاَ تَقْرَبُواْ الزِّنَى إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاء سَبِيلاً
“Ва зинога яқинлашманглар. Албатта, у фоҳиша иш ва ёмон йўлдир”. (Оятда «зино қилманглар» эмас, балки «зинога яқинлашманглар» дейилмоқда. Бу дегани, зино қилманглар, дегандан кўра қаттиқроқдир. Мўмин-мусулмон одам зино қилиш тугул, унинг яқинига ҳам йўламаслиги керак. Зинога олиб борувчи нарсалардан ҳам узоқда бўлиши лозим.) (Исро сураси, 32-оят).
Бошқа бир оятда эса Аллоҳ таоло пайғамбари Лут алайҳиссаломнинг қавми билан мунозара қилгани ҳақида хабар бериб, шундай дейди: “Сизлар бутун оламлардан (ажраб – ҳеч бир жонзот қилмаган ишни қилиб, аёлларга уйланиш ўрнига) эркакларга яқинлашурмисизлар?! Ва Парвардигорингиз сизлар учун яратган жуфти ҳалолларингизни тарк қилурмисизлар?! Йўқ, сизлар ҳаддан ошгувчи қавмдирсизлар” (Шуаро сураси, 165–166).
Аллоҳ таоло барчамизни ҳаромдан ва унга олиб борувчи барча фаҳш ишлардан йироқ қилиб, иффатли, ҳаёли бандалардан бўлишимизни насиб этсин!
Манбалар асосида Саййид Аброр Умар тайёрлади
Биринчи апрель ёхуд ёлғонга қарши курашиш куни
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Одатда ҳар бир йил, ҳар бир ойнинг бошланишида оммавий ахборот воситаларида, айниқса интернет саҳифаларида мазкур йил, ой ва кунларга хос бўлган хабарлар, қизиқарли маълумотлар ёки нишонланадиган байрамлар ҳақида мақолалар берилади. Жумладан, интернет саҳифаларида 1 апрел кунига тегишли баъзи маълумотлар ҳам берила бошланди. Бу маълумотлар янгиликка ўч бўлган ҳар қандай одамнинг эътиборини ўзига тортмай қўймайди. Бу менинг ҳам эътиборимни тортди. 1 апрелга тегишли маълумотларни турли интернет саҳифаларидан қидириб, топиб ўқиб кўрдим. Бу маълумотларнинг савияси турлича. Баъзилари илмий маълумотларга асосланган, баъзиларини эса оддий ҳаваскорлар ёзган. Яна баъзилари олди-қочди, сафсата гаплар. Лекин энг асосийси, мазкур маълумотларнинг ҳеч бирида 1 апрель куни ҳақида инсонийлик, маънавият, илм-маърифат, ахлоқ-одоб, дину диёнатга мос келадиган бирорта ижобий тушунча йўқ. Балки барчаси бошидан охиригача байрам баҳона қандайдир кўнгилхушлик билан шуғулланиш. Демак уларнинг мақсадлари битта – у ҳам бўлса, ҳар қандай йўл ва услуб билан кимнидир алдаш, кулдириш, мазах қилиш, масхаралаш, ташвишга қўйиш, қўрқитиш, чўчитиш, асабини бузишдир. Буларнинг натижасида қандайдир фожиалар келиб чиқиши ҳам мумкин, аммо улар бунга этибор бермайдилар. Балки 1 апрел ҳазил куни деган баҳона билан ўзларининг кирдикорликларини яширадилар.
1 апрель кунини байрам сифатида нишонлашнинг тарихи, келиб чиқиши ҳақидаги маълумотлар ҳам турли-туман. Бирида «оммавий қирғин, бир дин вакилларини қатлиом қилиш куни» дейилган бўлса, бошқасида Оврўпадаги баъзи императорларнинг кўр-кўрона қилган ишлари ва тадбирларини яшириш мақсадида 1 апрелга асос солинганлиги ва бу милодий XVI асрдан бошланганлиги айтилади.
Ҳозирги кунда 1 апрелнинг қандай кун деб аталиши тўғрисидаги интернет саҳифаларида берилган баъзи маълумотлардан иқтибос келтирамиз:
«Ҳозир Оврўпада нишонланаётган биринчи апрель куни одамларнинг бир-бирини алдашидан бошланган».
«1 апрель – алдаш ва лақиллатиш куни муносабати билан танлов эълон қиламан».
«1 апрель куни дунёнинг бир қатор мамлакатларида Кулги куни, Ҳазил куни, Алдаш куни нишонланади. Шу куни яқин дўстлар бир-бири билан ҳазиллашадилар».
«1 апрель куни бир марта бўлса ҳам жилмайиб қўймайдиган одам топилмаса керак. Биринчи апрель бир-бирига ҳадди сиғадиган, қалби пок инсонларнинг байрами»
«1 апрель – аҳмоқлар куни».
Мазкур иқтибослардан кўриниб турибдики, бу куннинг қандайдир ном билан аталиши ёки байрам қилинишида ҳеч қандай хайр йўқ. Чунки бу кунда шариатимизда ман этилган бир қанча маънавий ва моддий жиноятлар содир этилади, аммо мазкур жиноятлар ҳазил, кулги ниқоби остида амалга оширилади. Шунинг учун ҳам мазкур жиноятларни содир этаётганлар ҳам, бундан жабр кўраётганлар ҳам гўёки бир-биридан хафа бўлмайди. Лекин инсон гуноҳкор бўлиши учун бировни хафа қилиши шарт эмас, балки шариат гуноҳ деб баҳолаган ишни қилишнинг ўзи кифоя. Келинг, мазкур қўштирноқ ичидаги «байрам» кунида қандай гуноҳлар содир этилишини ўрганиб чиқайлик.
1. Аввало, бу «байрам»нинг номиданоқ кўриниб турибдики, 1 апрель – алдаш куни. Алдаш – ёлғончилик, каззоблик, фирибгарлик деган маъноларни ўз ичига олади. Ёлғон эса шариатимизда қатъий ҳаром қилинган. Унинг ҳаром экани оятларда, ҳадиси шарифларда ўз ифодасини топган.
«Ёлғонни фақат Аллоҳнинг оятларига иймон келтирмайдиганларгина тўқирлар. Ана ўшалар – ёлғончилардир» (Наҳл сураси, 105-оят).
Аллоҳнинг оятларига иймон келтирадиганлар мўмин-мусулмонлардир. Улар ҳеч қачон ёлғон гапирмайдилар. Ёлғон тўқиш эса Аллоҳнинг оятларига иймон келтирмайдиганларнинг энг ёрқин аломатларидан биридир.
Сафвон ибн Сулайм розияллоҳу анҳу айтадилар:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан «Мўмин одам қўрқоқ бўлиши мумкинми?» деб сўрашди. «Ҳа», дедилар. «Мўмин одам бахил бўлиши мумкинми?» деб сўрашди. «Ҳа», дедилар. «Мўмин одам ёлғончи бўлиши мумкинми?» деб сўрашган эди, «Йўқ!» дедилар».
Имом Молик ривоят қилган.
Ушбу ҳадиси шариф юқоридаги ояти кариманинг маъноларини янада таъкидлаб, қувватлаб келяпти. Мазкур маъно янада тушунарли бўлиши учун бу ҳадис савол-жавоб тариқасида ворид бўлган. Демак, мўминда ҳам баъзи иллатлар бўлиши мумкин экан, лекин иллатларнинг энг ёмони бўлмиш ёлғончилик ҳеч қачон мўминда бўлмаслиги керак. Акс ҳолда унинг иймонига футур етади. «1 апрел»чилар эса ўзининг нодонлиги, жоҳиллиги оқибатида иймонидан айрилаётганини оммавий байрам сифатида нишонлайдилар.
2. Биринчи апрель ҳазили деб, бир кишини алдаш оқибатида унинг қони, мол-мулкига тажовуз қилинади, обрўси поймол қилинади.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Видолашув ҳажида шундай деганлар:
«Сизларнинг қонингиз, молингиз ва обрўингиз бир-бирингизга ҳаромдир»!
Имом Бухорий ривоят қилган.
«Эй иймон келтирганлар! Бир-бирингизнинг молларингизни ботил йўл билан еманглар» (Нисо сураси, 29-оят).
3. Мазкур алдов бирор шахснинг бирор иллатини айблаш маъносида бўлса ва ўша иллат унда ҳақиқатдан ҳам бор бўлса, бу иш ғийбат бўлади. Агар ўша иллат унда бўлмаса, туҳмат ёки бўҳтон бўлади. Буларнинг ҳар иккаласи ҳам шариатимизда ҳаромдир.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Эй Аллоҳнинг Расули, ғийбат нима?» деб сўрашди. У зот: «Биродарингни унинг ўзига ёқмаган нарса билан зикр қилишинг», дедилар. Шунда: «Мен айтган нарса биродаримда бор бўлса-чи?» дейишди. У зот: «Агар айтган нарсанг унда бор бўлса, ғийбат қилган бўласан. Айтган нарсанг унда бўлмаса, бўҳтон қилган бўласан», дедилар.
Имом Абу Довуд ривоят қилган.
4. Мазкур алдовга мазах, истеҳзо ҳам аралашади. Буларнинг ҳар иккаласи шариатда ман этилган.
Абу Лайло Ансорийдан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир ғазотга чиққанларида у зотнинг саҳобаларидан бири ҳазиллашиб, бир кишининг ўқдонини беркитиб қўйди. Эгаси уни излаб, топа олмай, хавфга тушди. Унинг устидан кула бошлашган эди, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам чиқиб: «Нимага куляпсизлар?» дедилар. «Ҳазиллашиб, фалончининг ўқдонини беркитиб қўйган эдик, қўрқиб кетди. Шунга куляпмиз», дейишди. У зот: «Мусулмонни қўрқитиш мусулмонга ҳалол эмас», дедилар».
Янада тушунарлироқ бўлиши учун 1 апрель кунида бўладиган баъзи бир ҳазиллардан мисол келтирамиз.
Бир неча улфатлар чойхонага тўпланиб, тўкин дастурхон атрофида маишат қилишибди. Зиёфат охирига етиб, ҳамма уй-уйига кетиш учун чойхонадан чиқиб, уловининг олдига келибди. Улардан бири не кўз билан кўрсинки, улови қўйган жойида йўқ экан. Унинг хурсандчилигидан асар ҳам қолмабди. Ранги оқариб, тили калимага келмай қолибди. Нима қилишини билмай турса, улфатлари унга ҳамдарддек атрофида тизилишиб тураверишибди. Ҳамма ҳайрон. Жабрдийда одамнинг асаблари бузилиб, мазаси қочибди. Вазият борган сари чигаллаша бошлабди. Бирор жиддий фожиа рўй беришидан қўрққан улфатлар дўстини хотиржамликка чақириб, уловини нариги маҳалладаги бир кўчага яшириб қўйганини айтиб, «Бу 1 апрель ҳазили эди» деб, унинг устидан мириқиб кулишибди.
Бошқа бири эса уловига миниб, ўт олдиргач, рулни ушласа, не кўз билан кўрсинки, рулга каттагина олачипор илон ўраб қўйилган экан. Бечора қўрққанидан юраги ёрилиб ўлишига бир баҳя қолибди. Улфатлар эса уни ҳам масхара қилиб, роса кулишибди.
Бошқа бир улфатлар янада бошқачароқ ҳазил ўйлаб топишибди. Улфатлардан бирининг аёлига телефон қилиб, унинг эри жазмани билан фалон жойда кайф-сафо қилаётгани тўғрисида ёлғондан хабар беради. Рашк ўтида куйган аёлнинг кўзига ҳеч нарса кўринмай, айтилган манзилга бир аҳволда етиб келибди. У ердаги манзара қандай бўлганини тасаввур қилаверинг.
Улфатларнинг ичида уч-тўртта дўкони бор тижоратчи ҳам бор экан. У оиласи билан кечки овқатни еб, хотиржам ўтирган пайтда тўсатдан телефони жиринглаб қолади. Улфатларидан бири ташвишли оҳангда унга ўта совуқ хабар етказади: «Дўконингни текширув босди! Мол-мулкингни мусодара қилишяпти! Сен нима қилиб ўтирибсан, тезлик билан етиб келиб, ишни жойида «ёпди-ёпди» қилмасанг, ишинг газак олар экан!». У бечора эса оғзидаги таомини ютиш-ютмасликни ҳам билмай, оёқ кийимини ҳам кияр-киймас, машинага ўтириб дўкони томонга елдек учиб кетади. Бундай ҳолатларда йўлнинг ўзидаёқ бирор фожиа бўлмайди деб ким кафолат бера олади? Ёки улфатлар ичида шунга ўхшаш ҳазиллар бўлмайди деб ким айта олади?
Азизлар! Айтинг-чи, шунча иллатларни ўзида мужассам этган «байрам»ни яхши кайфият билан нишонлаш мумкинми?
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, устига асал суртилган заҳарга ўхшаш бу «байрам»да тилга тегишли бўлган барча жиноятлар содир этилади ва бу оддий ҳол деб қабул қилинади. Юқорида уларнинг ҳаммасини бирма-бир келтирмадик, ақл эгаларига эслатма ва огоҳлантириш бўлсин, дея бир неча мисоллар келтирдик, холос.
1 апрелни алдов ва ҳазил куни деб нишонлагандан кўра «Ёлғонга қарши кураш куни» деб эълон қилсак бўлмайдими?
Исҳоқжон домла Муҳаммаджон ўғли
ФОТОРЕПОРТАЖ: Наманганда масжидлар сони 38 тага етди
Наманган шаҳридаги “Афсоналар водийси” боғи ҳудудида янги “Юсуфхон ўғли Қосимхон” масжиди қуриб битказилди.
– Юртингизга дунёда ягона нусхадаги санъат асаримиз билан келдик, – дейди Туркиянинг “Teknikel Avize” ширкати раҳбари Серкан Озжелик. – Масжидга махсус буюртма асосида узунлиги 17 метр, баландлиги 14 метрни ташкил этувчи қандилни ясаб, ўрнатяпмиз. Қандил ёнганида Асмои Хусана – Аллоҳнинг 99 исми, Калимаи тавҳид ва Бисмиллоҳ калималари унинг нурида акс этади.
– Бу ерда каттагина кутубхона ҳам жой олган бўлиб, кейинчалик электрон кутубхона тизими ҳам йўлга қўйилади, – дейди масжид имом-хатиби Мусохон Аббосиддинов. – Яъни, масжидга кирган намозхон ибодат вақтига қадар диний китобларни электрон мутолаа қилиш имкониятига эга бўлади.
Мазкур янги масжид ишга тушиши билан Наманган шаҳрида масжидлар сони 38 тага, вилоятда эса 189 тага етди.
Ҳотам МАМАДАЛИЕВ (сурат), ЎзА
Даврий нашрларда: Ҳаё ва одоб юксак шарафдир
Алишер Навоий буюк шоир Низомий Ганжавий ва Хисрав Деҳлавийнинг шеърий анъанасини давом эттириб, “Хамса”ни ёзишда Ислом маърифати ва таълимотидан катта қувват ва маънавий куч олганини алоҳида эътироф этиш керак. Ҳазрат Навоий бобомиз ёшлигида Қуръони каримни ёд олиб, унинг теран маъно оламларига кириб боргани ва буни ўз шеъриятида акс эттиришда улкан бадиий кашфиётларга қўл урганига асло шубҳа йўқ.
“Ҳайратул аброр” достони исломий эътиқод, одоб-ахлоқ ва таълим билан шу қадар бойитилганки, унинг ҳар бир бобини ўзига хос маърифий сарчашма, дейиш мумкин. Бу достонни ўқиган ўқувчилар исломий маърифат ва одоб-ахлоқ сарчашмаларидан баҳраманд бўлиб, ўзига беқиёс ва бетакрор маънавий озуқа оладилар. Аввало, ҳазрат Навоий бобомиз инсон зотини улуғлаб, бу дунёнинг гултожи экани ва бошқа жонзотлардан ақл-заковати билан азизу мукаррамликка мушарраф этилганига алоҳида эътибор қаратади.
“Ҳайратул аброр” достони чинакам маърифий-ахлоқий асар сифатида ўқувчига Ислом маърифатидан маънавий сабоқлар улашади. Аллоҳни таниш, инсоннинг яратилиши, кўнгил, тавҳид, адаб, илм ва бошқа гўзал адаб ва хулқларга алоҳида боблар бағишлаб, уларни махсус шеърий таҳлиллар орқали моҳиятини тушунтириб беради. Алишер Навоий, аввало, инсоннинг табиат ва жамиятдаги ўрни ҳамда хизмати ҳақида тўхталар экан, бу масалага ечимни Қуръони каримдан қидиради ва унга юкланган масъулият ҳақида тафаккур қилишга ундайди:
Маърифатинг ким қила олмай сифат,
Қилдинг ани орифи ул маърифат.
Илмиға ҳар зотни хайл айладинг,
Зотиға оламни туфайл айладинг.
Инсон Холиқ Зотни таниса, жаҳолат ва гумроҳлик сари юз тутмайди. Ҳамма бало ва мусибатларнинг боши Аллоҳни танимаслик билан боғлиқ. Ҳазрат Навоий инсонни “олам ичидаги олам” деб улуғлайди, унинг мартабаси бошқа жонзот ва махлуқларникидан юқори эканини тушунтиради. Инсон одоб-ахлоқи билан ўзининг ҳақиқий мартаба-мақомига кўтарилар экан, бу неъматдан йироқ одам яхшиликлардан бебаҳра қолиши ва инсоний шарафдан бенасиб ҳолда дунёдан ўтишидан огоҳлантиради. Бироқ инсон кўрки ва зийнати ҳисобланган гўзал фазилат ва хулқлар шариатнинг ҳад-чегарасидан четга чиқмаса, янада гўзал маъно касб этади:
Ҳар неким ул шаръдин этиб удул,
Эрмас адаб, айласанг они қабул.
Мазкур достон чинакам тарбия қўлланмаси сифатида ҳаёт ҳақиқатини танишда ўзига хос бадиият маҳсулидир. Қолаверса, жоҳиллик ва нодонлик сабабли одамзот ўз умрини бой бериши, ато этилган неъматлар қадрига етмаслиги ва алалоқибат ношукр бандага айланиб қолиши, бунинг учун Яратган Зот ҳузурида бир куни жазога мустаҳиқ бўлиши ҳам таъсирчан баён этилгани бу асарнинг қадр-қимматини янада оширади.
Мазкур достоннинг 32-бобида жоҳу насаб, ҳаё ва адабни бир-бирига қиёслаб бундай дейилган:
Элга шараф ўлмади жоҳу насаб,
Лек шараф келди ҳаёву адаб.
Бу дунёнинг сир-синоати, жумбоқлари ва ғаройиблигига ақл кўзи билан қараган киши тўғри ечим топади ва маънавий поклик сари йўл тутади. Беодоб ва тарбиясиз инсон барака топмайди, азизу мукаррамлик шарафидан мосуво бўлади:
Бўлмас адабсиз кишилар аржуманд,
Паст этар ул хайлни чархи баланд.
Алишер Навоий биргина кулги ва ҳазил-мазах туфайли исломий одоб-ахлоқ меъёрларидан четга чиқиш оқибатини бадиий гўзал ташбеҳлар орқали чизиб берадики, ўқувчи уни ихлос билан ўқиса, бу ишдан тийилиши турган гап:
Тарки адабдин бири кулгу дурур,
Кулгу адаб таркига белгу дурур.
Қаҳқаҳадин кабк наво келтуруб,
Бошиға ул кулгу бало келтуруб.
Ғунча кулуб бўлди очилмоқ анга,
Етти очилмоғида сочилмоқ анга.
Барқни кулгу йиқибон тоғ аро,
Балки қилиб ер қуйи тупроқ аро.
Субҳки, бу шева писанд айлабон,
Меҳр ўти дуррини сипанд айлабон.
Кулгуки ўз ҳаддидин ўлди йироқ,
Йиғламоқ андин кўп эрур яхшироқ.
Ислом оламининг йирик адибларидан Абул Ҳасан Мовардий “Дунё ва дин одоби” китобида ҳазил-мутойиба ва кулгининг ҳадларига риоя қилмаслик ҳайбат ва виқорни кетказиб, енгилтак ва аҳмоқ кишиларнинг журъатини пайдо қилади”, дейди. Умар ибн Абдулазиз: “Ҳазил-мазахдан сақланинглар. Чунки у ўртага адоват соладиган аҳмоқликдир”, деб огоҳлантиради. Донишмандлардан бири: “Ҳазил-мазах бу сўкишдир. Унинг сўкишдан фарқи шуки, ҳазил-мазах қилувчи кулади, холос”, дейди. “Мансурул ҳикам” китобида: “Ҳазил-мазах олов ўтинни кул қилганидек, ҳайбатдан айиради”, дейилган.
Хулоса шуки, Алишер Навоий кулги ва ҳазил-мазах меъёридан ошса, яхшиликка олиб бормаслигини, аввало, ўз эгасининг хазонрез каби шамолда сочилишини, каклик каби овчига ўлжа бўлишини жонли ва ҳаётий мисоллар орқали чизиб кўрсатади. Бу эса ўқувчи қалбига таъсир этиб, ёқимсиз хулқини тузатишга ундайди. Ҳозирги кунда интернет сайтлари ва ижтимоий тармоқлар¬да беадаблик, шарм-ҳаё ва тарбиядан йироқ лавҳалар шу қадар кўпайиб бормоқдаки, уларни кўришга ё айтилган сўзларни эшитишга бет чидамайди. Алишер Навоий айтганидек, адабсиз ва уяти йўқ киши ҳеч қачон азизу мукаррам бўла олмайди. Афсуски, улар бу ўгитни яхши билмайди ёки билган ёхуд хабари бор бўлса ҳам, унинг мағзини чақиб олмаган. “Хамса” китоби Фарҳод ва Мажнуннинг ишқ-муҳаббатини тараннум этадиган ишқ-муҳаббат достони бўлиб қолмай, биринчи навбатда, улкан тарбия ва чиройли одоб берувчи улуғ китоб эканини асло унутмаслик зарур.
Бобомурод ЭРАЛИ,
Алишер Навоий номидаги
Адабиёт музейи тадқиқотчиси
“Ҳидоят” журналининг 2-сонидан олинди
Гвинея – мусулмонлар диёри
Гвинея, расман Гвинея Республикаси, Ғарбий Африкадаги қирғоқ бўйи давлатларидан бири. Илгари Франция Гвинеяси номи остида танилган бу замонавий мамлакат баъзан уни Гвинея-Бисау ва Экваториал Гвинея сингари номида «Гвинея» сўзи бўлган бошқа мамлакатлардан ажратиш учун Гвинея-Конакри деб номланади.
Пул бирлиги — Гвинея франки.
Гвинея 13,4 миллион аҳолига эга, майдони 245857 км². Гвинеянинг расмий тили - француз тили. Гвинея ўзига хос географик хусусиятларга эга тўртта табиий минтақа, ўттиз учта префектура ҳамда саккизта маъмурий ҳудудга бўлинган. Пойтахти — Конакри, энг йирик шаҳар ва мамлакатнинг иқтисодий маркази ҳисобланади. Жанубий Гвинеядаги Гвинея ўрмон минтақасида жойлашган Нзерекоре иккинчи йирик шаҳардир. Мамлакатнинг 100 мингдан ортиқ аҳолиси бўлган бошқа йирик шаҳарлар қаторига Канкан, Киндия, Лабе, Геккеду, Боке, Мамоу ва Киссидугулар киради. 1667864 аҳолиси бўлган пойтахт Конакри махсус зона сифатида таснифланади.
Қисқача тарихи
Қадимда Гвинея Ғарбий Африка йирик империяларининг чекка ҳудудида жойлашган эди. Гана империяси уларнинг ичида энг қадимгиси бўлиб, асосан савдо-сотиқ орқали ривожланган, кейинчалик Алморавидларнинг таъсири остида қисқариб, охир-оқибат қулаган. Айнан шу даврда Ислом дини минтақага кириб келган. Ғарбий Африкадаги йирик империялар қулагандан сўнг, ҳозирги Гвинея ҳудудида турли хил шоҳликлар пайдо бўлди. Фулани мусулмонлари Марказий Гвинеядаги Фута-Жаллонга кўчиб ўтиб, 1735 йилдан 1898 йилгача ўзининг ёзма конституциясига эга бўлган Ислом давлатини бошқардилар. Қул савдоси Гвинеянинг қирғоқ минтақасига XVI асрда европаликлар билан кириб келган.
Гвинея мустамлакачилик даври XIX аср ўрталарида Франция ҳарбийларининг бу ҳудудга кириб келиши билан бошланди. Франция ҳукмронлиги 1898 йилга келиб бутун Гвинея ҳамда унга қўшни бўлган ҳудудларни қамраб олди. 1958 йилда Тўртинчи Франция Республикаси қулаганидан сўнг, французлар жуда тез фурсатда мамлакатни тарк этишди ҳамда 1958 йил 2 октябрда Гвинея ўзини суверен ва мустақил республика деб эълон қилди. Сеноу Туре президент этиб сайланди.
Давлат тузуми
Давлат тузуми – республика. Президент тўғридан-тўғри халқ томонидан сайланади ва давлат ҳамда ҳукумат бошлиғи ҳисобланади. Бир палатали Миллий Мажлис мамлакат қонун чиқарувчи органи бўлиб, унинг аъзолари бевосита халқ томонидан сайланади. Суд тизимига Гвинея Олий суди раҳбарлик қилади.
Гвинея кўплаб халқаро ташкилотларнинг, шу жумладан, Африка Иттифоқи, Француз тилида сўзлашувчи ҳамжамиятлар агентлиги, Африка тараққиёт банки, Ғарбий Африка давлатларининг иқтисодий ҳамжамияти, Жаҳон банки, Ислом тараққиёт банки, Халқаро Валюта Жамғармаси ва Бирлашган Миллатлар Ташкилоти аъзосидир. Гвинея табиий бойликларига қарамай, дунёнинг энг қашшоқ мамлакатларидан бири ҳисобланади.
Гвинеядаги саводхонлик кўрсаткичи даражаси дунёдаги энг пастларидан бири. 2010 йилда бу кўрсатгич ёши катталар ўртасида атиги 41 фоизни ташкил қилган. Бошланғич мажбурий таълим атиги 6 йил, аммо кўпчилик болалар ҳатто шу муддат давомида ҳам мактабга тўлиқ қатнашмайди.
Пойтахт Конакрида электр энергияси кунига атиги бир неча соат берилади — эрта тонгда ва кечқурун. Бошқа шаҳарларда эса электр энергияси ярим йил давомида ҳам узиб қўйилиши мумкин – бу асосан ёмғирли мавсум бошлангунга қадар ҳамда гидроэнергетика режаси ишлай бошлаганда.
Рейтер агентлигининг маълумотларига кўра, CinalCo корпорацияси вакиллари (Хитой) Гвинея ҳукумати аъзоларига мурожаатида улар бутун Симанду темир рудаси конини сотиб олишни таклиф қилган. Айнан шу кон мутахассислар томонидан ҳали ўзлаштирилмаган дунёдаги энг катта темир конлардан бири сифатида тан олинган. Симандуда маъданнинг энг юқори сифатини таъкидлаш жоизки, у пўлат эритиш ва ундан юқори сифатли зангламайдиган доиралар, тўсинлар, арматура, каналлар ва бошқаларни ишлаб чиқариш учун ишлатилиши мумкин.
CinalCo мутасаддилари 20 млрд доллардан ортиқ жуда катта лойиҳани амалга оширишга қодир эканликларини эълон қилган. Ушбу лойиҳа 1997 йилда бошланган бўлиб, унинг ишлаб чиқариш ҳажми йилига 100 миллион тонна хом ашё сифатида баҳоланмоқда.
Аммо матбуот хитойликлар давлат раҳбариятидан Гвинеянинг амалдаги қонунлари доирасида бериб бўлмайдиган имтиёзларни талаб қилаётгани ҳақида маълумотлар мавжуд. Ҳозирча CinalCo 4 та участкадан 2 тасига эгалик қилади, аммо қолган 2 тасига ҳам эгалик ҳуқуқини қўлга киритмоқчи ва мамлакат қонунлари талаб қилган тендерни четлаб ўтмоқчи. Ҳозир BSGR (Исроил) ва Гвинея ҳукумати ўртасида ушбу 2 кон учун суд жараёни ўтказилмоқда. BSGR бир вақтнинг ўзида ушбу лойиҳанинг 51% акцияларини сотиб олган эди, аммо кейинчалик уларни Vale (Бразилия) га қайта сотишди. Бироқ, BSGR коррупцияда айбланиб тергов қилинмоқда.
Расмийлар CinalCo билан алоқада бўлганликларини инкор этмайди, аммо улар музокара жараёни натижалари бўйича қарор қабул қилишларини ва бу иккала томон учун ҳам фойдали бўлиши кераклигини эълон қилишмоқда.
Дин
Гвинея аҳолисининг тахминан 85 фоизини мусулмонлар, 8 фоизини христианлар ташкил этади. 7 фоизи маҳаллий динларга эътиқод қилади.
Гвинея мусулмонларининг аксарияти ақидада Аҳли сунна вал жамоа, фиқҳда Моликий мазҳабига амал қилишади. Гвинеяда шиа жамоати ҳам мавжуд.
Ислом динининг Гвинеяга тарқалиши Арабистон ярим оролининг бевосита ўзидан амалга ошган. Мали империясининг ўнинчи ҳукмдори Мусо I (тахминан 1280 - тахминан 1337) исломни давлат динига айлантирган.
Гвинеянинг тоғли ҳудуди бўлган Фоута-Джаллон XVII аср охирларидан бошлаб исломнинг мустаҳкам таянчи бўлиб келган. Алмами сулоласи томонидан бошқарилган Фута Жаллон ислом давлати 1725 йил атрофида ташкил этилган. 1891 йилда Франция мустамлакаси қарор топганига қарамай, ислом динининг ривожланиши тўхтаб қолмади.
1958 йилда Гвинея мустақилликка эришгандан сўнг, унинг марксист биринчи президенти Аҳмед Секу Туре Исломнинг таъсирини камайтиришга ҳаракат қилди, аммо ҳаракатлари самарасиз якунлангач, 1970 йилларда у «ўз ҳукмронлигини қонунийлаштириш учун мусулмон муассасаларини бирлаштириш» йўлида иш бошлади. Туре Саудия қироли Фаҳд томонидан молиявий рағбатлантирилиб, пойтахт Конакри шаҳрида Буюк масжидни қурдирди. Масжид 1982 йилда очилди. Бу Ғарбий Африкадаги энг катта масжид бўлиб, унинг ички зали 10000 намозхонни сиғдира олади.
Мажбурий таълим дастури диншуносликни ўз ичига олмайди, аммо бутун мамлакат бўйлаб, хусусан Фоута Джаллонда кўплаб ислом мактаблари мавжуд. Баъзи мадрасалар Саудия Арабистони, Қувайт ва Форс кўрфазининг бошқа давлатлари томонидан молиявий қўллаб-қувватланади.
Конакри жоме масжиди
Конакри жоме масжиди - Гвинеянинг Конакри шаҳридаги масжид бўлиб, Конакри ботаника боғининг шарқида, Донка касалхонаси ёнида жойлашган. Масжид Саудия Арабистони Подшоҳи Фаҳднинг маблағлари ҳисобига Аҳмед Секоу Туре назорати остида қурилган. У 1982 йилда очилган. Бу Африкадаги тўртинчи ва Саҳрои Кабирдаги энг катта масжиддир. Масжидда аёллар учун юқори қаватда 2500 та, эркаклар учун эса 10000 та ўрин мавжуд. Масжиднинг катта ҳовлиси қўшимча 12500 намозхонни сиғдира олади. Масжиднинг боғида Камаянне мақбараси, жумладан миллий қаҳрамон Самори Туре, Секу Туре ва Альфа Яйа қабрлари жойлашган.
2003 йилда Саудия Арабистони Қироллиги томонидан 20 миллиард Гвиана франки миқдорида хайрия қилинганига қарамай, бугунги кунда масжид техник таъминот, сув ва электр таъминотининг етишмаслигидан азият чекмоқда.
Канкан масжиди
1690 йилда Диафун (Мали)дан кўчиб келган Довуд Кааб томонидан асос солинган.
azon.uz
Мақолалар
