Инсон бу дунё ҳаётида қанчалик эҳтиёткор бўлмасин. Хато ва гуноҳ қилиши мумкин. Аллоҳ таоло барчаларимизни истиғфор айтишимизга амр қилиб, шундай деган: «...Аллоҳдан мағфират сўрангиз! Албатта, Аллоҳ мағфиратли ва раҳмлидир» (Музаммил, 20).

Ғафлат ёки эсдан чиқариш сабабидан такрор-такрор истиғфор айтишга ниҳоятда муҳтожмиз, зеро, Парвардигоримиз билан бўладиган руҳий боғланишни тез-тез янгилаб туришда, қодир бўлганимизча Унинг тўғри йўлидан боришимизда истиғфор айтишимиз лозим бўлади.

Қуръони карим оятлари  бандаларга Аллоҳ таоло яхшиликни раво кўрувчи раҳмли зот эканлигини доимо эслатиб туради. Инсоннинг қандай гуноҳи ёки маъсият бўлмасин Ундан кечиришини, авф этишини илтижо қилиши лозимлигини эсига солиб туради. Маълумки, инсон ўз табиати ва хилқатига мувофиқ  хато қилувчи, баъзан камчилик ва айб ишларни қилиб қўйиши мумкин. Агар унинг қаршисида надомат, тавба эшиклари беркитиб қўйилса, у ҳаётда ҳаловатини йўқотиб тубанлик сари йўл тутиши мумкин бўлади. Демак, Ислом дини хатокор, гуноҳкор учун узр айтиш, тавба қилиш йўлини кўрсатди.

Бу йўл инсонни залолат зулматидан имон нури сари етаклайди, замирини поклаб, қайтадан обод қилади, зеро Ҳазрати Расулуллоҳ (с.а.в) барча асҳобларини, ҳамма умматларини истиғфор айтишга қизиқтириб, уларга ўзлари ҳар куни етмиш марта истиғфор айтишлари хабарини бердилар. Бундан ўзларига бирон-бир фойда ёки гуноҳдан халос бўлишни кўзламаганлар, ваҳоланки, У зот барча гуноҳ ва хатолардан маъсумлар. Бундан мурод, умматларига гуноҳ ёки хатолардан қандай қилиб халос бўлиш, адашишдан қайси йўл билан қутулиш йўлларини ўргатишлари эди.

Ақоидга доир китобларимизда ёзилганига қараганда, Аллоҳ таоло бандалари зиммаларидаги ҳақларини кечиши мумкин экан, яъни Ўзи фарз қилган ибодатларни тарк қилган ёки чала, нуқсонли бажарган бўлса, қайтарган ва таъқиқлаган нарсаларидан қайтмасдан гуноҳкор бўлган бандалари гуноҳини кечириши жоиз экан. Аммо бандалар бир-бирларига нисбатан ҳақ-ҳуқуқларини адо этмаган бўлса, ўзгаларга зулм ёки хиёнат қилган бўлса, ноҳақ озор  берган бўлса, то ўша жабрланувчилар кечириб, рози бўлмаганларича Аллоҳ кечирмас экан.

Истиғфор айтиш, дуо қилиш ва ёлбориш инсонга руҳий таскин ва қалб хотиржамлигини, ҳаёт ташвишларидан халос бўлишда ёрдам беришини асло унутмаслигимиз зарур. Аллоҳ таоло билан руҳан боғланишимиз яхши ва савобли амалларни қилишимиз, ҳаётда тўғри йўл топишимизда истиғфорнинг ёрдами каттадир. Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва салламнинг қуйидаги ҳадиси шарифларининг мазмуни ҳам шу маънога далолат қилади: «Ким кўп истиғфор айтса, Аллоҳ таоло барча ғамни хурсандчиликка айлантиради, қийинчиликлардан халос этади ва ўйламаган ердан ризқ-рўзини етказади» (Имом Аҳмад ривояти).

Муслим АТАЕВ,

Фатво бўлими ходими

ЎМИ Матбуот хизмати

Имом Бухорий айтади: “Бизга Абу Осим (Набил) Язид ибн Абу Убайдаддан, Язид Салама ибн Аква (р.а.)дан ҳадис айтди:

“Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам жанозага (жанозани) ўқиш учун келдилар ва: “У (жанозаси ўқиладиган киши)нинг зиммасида қарзи борми?”–деб сўрадилар.

Саҳобалар: “Йўқ”,–деб жавоб беришди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам унинг жанозасини ўқидилар. Кейин бошқа бир жанозани келтиришди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Унинг зиммасида қарзи борми?”–деб сўрадилар. Саҳобалар: “Ҳа”,–деб жавоб беришди. Расулуллоҳ: “Биродарингизга ўзларингиз жанозани ўқинглар,”–дедилар. Абу Қатода: “Унинг қарзини ўз зиммамга оламан, эй, Расулуллоҳ!”–деди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам унга жаноза ўқидилар.”

Абу Осим Набил Имом Бухорийнинг устозларидан ҳисобланиб, тўлиқ исми Заҳҳок ибн Муслим Шайбоний Басрийдир. Набил унинг лақаби бўлиб. “паҳлавон” деган маънони англатади. У 212 ҳ. санада вафот этган, баъзи манбаларда бу сана 240 ҳ. йил эканлиги айтилади.

Ҳадиснинг умумий маъноси:

Ҳадисда марҳумнинг қарздор эмаслиги сўралмоқда. Рисолат соҳибининг “Умматимдан вафот этган кишининг мулки, мероси унинг ворисларига, қарзи эса менинг зиммамгадир” мазмунидаги ҳадислари ҳам мавжудлигини эътиборга олсак, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг мазкур ҳадисдаги “Биродарингизга ўзларингиз жанозани ўқинглар,” деган сўзлари марҳумга жаноза ўқимаслик учун эмас, балки дунёдан ўтган киши ортида қарз қолдиришини дуруст эмаслигини умматга уқтириш учун айтилганлиги маълум бўлади. Шундай бўлса-да, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уммат учун вафот этган кишини дафн этиш тартиблари борасида буюк бир намунани суннат қилиб қолдирдилар. Расулуллоҳдан қолган бу анъана то ҳозиргача ўз кўринишини йўқотмасдан давом этиб келмоқда. Марҳум жаноза ўқиш учун келтирилганда имом: “Дунёдан ўтган марҳум ҳоли ҳаётда бирортамизни билиб-билмай кўнглимизни оғритган бўлса, ҳамма розими?”–деб сўрайди. Зеро, қарз маънавий ва моддий бўлади. Маънавий қарз бировнинг кўнглига озор бериб ёки ғийбат қилиб, ундан кечирим сўрашни ортга суриш кабилардан иборат. Моддий қарз эса бировдан бирор нарсани қарзга олиб, беролмасликни ўзида қамрайди.

Таъзияга келган жамоатнинг розилигидан сўнг: “Марҳумнинг моддий қарзи бўлса, даъвогар сўраб келганда кафилликка олувчи кимса борми?”–деб сўралади. Марҳумнинг яқинларидан бири буни ўз зиммасига олганидан сўнг, унга жаноза ўқилади. Эътибор қилинса, инсон зотига нисбатан у дунёдан ўтиб кетаётган паллада ҳам нақадар улкан ҳурмат бажо қилинмоқда. Бу юксак эҳтиром ўз шаклини 14 асрдан бери ўзгартирмасдан, асл ҳолида сақланиб келмоқда.

Шу ўринда бир масалага ҳам эътибор қаратмоқчимиз. Мазкур ҳадис фақат “Кафолат китоби” замирида келиш билан чекланиб қолмасдан, ундаги “Ким бирор маййитнинг қарзини ўз бўйнига олган бўлса, ундан қайта олмас!”бобига киритилдики, бу марҳумнинг қарзини ўз зиммасига олувчи киши бу масъулиятни гарданига олишдан олдин ўзининг моддий ҳолатларини ҳам эътиборга олиб қўймоғи лозим эканлиги келиб чиқади. Чунки, моддий қарзнинг турли кўриниши мавжуд бўлиб, бировни қарзини ўз зиммасига олувчи киши бунинг масъулиятларини яхши англаб етмоғи лозим бўлади.

Моддий қарз мулкий ёки маблағ кўринишида бўлиб, у қарз шахсдан ёки жамиятдан, ёки давлатдан ҳам бўлиши мумкин;

1). Кишилар ўртасидаги ўзаро қарз олди-бердилари бир шахснинг иккинчи бир ёки ундан кўпроқ шахсдан қарздорлигига киради.

2). Жамоат мулкини ўзлаштириш, ёки истифода қилиш учун вақтинча олиб туриш бир шахснинг жамиятдан қарздорлигига киради.

3). Давлатга тегишли нарсани ёки маълум маблағни қарзга олиш, солиқ ва коммунал тўловларни ўз вақтида бермаслик шахсни давлатдан қарздорлини вужудга келтиради.

Марҳум қарзларини ўз зиммасига олувчи киши мана шу уч хил турдаги қарзларни, агар даъвогар далил исбот билан келса тўлаб беришни ўз зиммасига олади. Бу ўринда моддий қарзнинг кимдан ёки қанақа эканлигини аҳамияти йўқ. Марҳум қарзи зиммага олиндими марҳумдан соқит бўлиб кафилликка олувчи зиммасига ўтади ва у бу сўзидан қайта олмайди. Ҳақ эгаси қарзни сўраб, талаб қилиб келадими ёки келмайдими қатъий назар, кафилликка олувчи марҳум қарзни мавжудлигини билдими, унга қарзни тўлаши лозим бўлади.

Ҳадисдан олинадиган фойдалар:

А). Мусулмон киши зиммасидаги қарзни тириклигида адо этишини лозимлиги.

Б). Марҳум қарздор бўлса, унинг қарзи тўлангунча ёки яқинларидан бири зиммасига олгунга қадар жанозасини кечиктириб туришнинг суннат амал эканлиги.

В). Марҳумнинг яқинлари марҳумнинг қарзини ўз зиммасига олишларини мумкинлиги.

Г). Марҳум қарзини ўз зиммасига олган киши бу сўзидан қайта олмаслиги.

Нодир ҚОБИЛОВ

Имом Бухорий халқаро илмий тадқиқотлар маркази илмий ходими,

“Соғиш ота” жомеъ масжиди имом-хатиби